پسپۆری بواری نەوت د. قەیوان سیوەیلی دەڵێت "رەنگە نەوت ببێتە بەڵا، نەك ئاوەدانی". ئەو پێیوایە ئەو كێشانەی ئێستا لەنێوان بەغدا‌و هەرێم لە سەر پرسی نەوت لە ئارادایە لە ئەنجامدا فاكتەری ئابوری واتە (نەوت) چارەسەری كێشەكان دەكات‌و دەڵێت "هەرکە نەوتی ‌خاو دەرهات ئیدی ئەو ڕێگەی خۆی بۆ نێو بازاڕەکانی جیهان دەکاتەوە، واتە لە کۆتایدا لایەنە ئابوریەکە زاڵ دەبێت".

دەقی چاوپێكەوتنەكە لەگەڵ د. قەیوان سیوەیلی كە تایبەتە بە سپی میدیا بخوێنەوە:

ئا: سپی میدیا

سپی میدیا: قەیرانی نێوان هەرێم‌و بەغدا گەیشتۆتە خاڵێك كە رەنگە گەڕانەوەی بۆ دواوە تێدا نەمابێتەوە، وەك پسپۆرێكی ئەو بوارە چۆن دەڕوانیتە ئەو كێشەیە‌و پێشبینی چی دەكەیت؟ واتە ئایا لە ئەنجامی ئەم كێشەیەدا، ئەوە سیاسەتە تەحەكوم بەكێشەكەوە دەكات، یان داهاتی نەوت‌و ئابورییە پرسەكە یەكلایی دەكاتەوە؟

د. قەیوان سیوەیلی: لای گشتمان شاراوە نییە کە نەوتی خاوو گازی سروشتی کاڵایەکی ئابوری، ڕامیاری، جیۆپۆلیتیکی گەلێک گرنگن، گشت جومگەکانی خۆشگوزەرانی ئەمڕۆکەی مرۆڤ بەم سەرچاوە سروشتیانەوە بەندەو وەکو کاڵایەکی بازرگانیش ڕۆژانە کاریگەریان لە سەر ئابوری جیهان بەرجەستەیە، نزیکەی 90%ی گشت وزەی ڕۆژانەی جیهان لەم سەرچاوانەی وزەوە دێن. بۆ نمونە وزە بۆ بواری گواستنەوە (بەنزین، گازوئیل، کیرۆزین)، وزەی کارەبا، گەرمی نێوماڵان لەم سەرچاوە سروشتیانەوە وەردەگێڕدرێن. بۆیە مرۆڤ‌و ئابوریەکەی لە سەدەی 21 دا دیلی دەستی ئەم سامانە سروشتیانەیە. ئەگەر لە ئەنجامی بوژاندنەوەی ئەم تەکنۆلۆجیایەدا لە وڵاتدا ئاڕاستەی جوڵەی سەرمایەکەی تەندروست‌و شەفاف بێت نەک وڵاتی ڕەنتی (Rentier State)و دور لە پەتای هۆڵەندی ئەوا دەتوانرێت گشت بوارە ئابوریەکانی تر بەهۆیەوە ببوژێنرێنەوە.

بۆ وەڵامی پرسیارەکەت لە سەرەتادا حکومەتی هەرێم لە ساڵی 2004 دا لە سەرەتای پرۆسەی پەرەپێدانی نەوتدا بەرپەرچی گشت سیاسەتە حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی ناوەندی ئێراقی دایەوە کە لە ساڵی 1921 وە لە سەر بنەمای بایکۆتی تەکنۆلۆجیای نەوت گاز دژ بە هەرێمی کوردستان داڕێژرابوو، ئەمە تازە هەنگاوێکی مەزنەو دەبێت پەرەی پێبدرێت‌و بەهیچ شێوەیەک هەنگاو بۆ داوە نانرێتەوە. شکاندنی بایکۆتی سەد ساڵەی تەکنۆلۆجیای نەوت‌و گازو پەرەپێدانی لە هەرێمدا تازە ئەو ڕاستییە کە دەبێت حکومەتی ناوەندی ئێستاش قبوڵی بکات. تازە جیهانی وزەش ناتوانێت ئەم هەرێمە پشگوێبخات، سامانی سروشتی هەرێمێک کە خاوەنی 45 ملیارد بەرمیل یەدەگی نەوتی خاوو 3 ترلێۆن مەتر سێجا یەدەگی گازی سروشتیش بێت ئەوا هەرگیز ناتوانرێت پشگوێبخرێت، چونکە ئابوری جیهان ڕۆژانە پێویستی بە نەوتەو نەوتی هەرزانیش ڕۆژ لە دوای ڕۆژ بەرەو نەمان دەچێت (Peak Oil).

جگە لەم ڕاستییە مێژویی‌و ئابورییە ئێستا بنەمای کێشەی نێوان بەغداو هەولێر لە سەر چۆنێتی پەرەپێدان‌و کۆنتڕۆڵ‌و بە بازاڕکردنی نەوتی خاوە. پسپۆڕانی بواری نەوت دەڵێن هەرکە نەوتی ‌خاو دەرهات ئیدی ئەوڕێگەی خۆی بۆ نێو بازاڕەکانی جیهان دەکاتەوە، واتە لە کۆتایدا لایەنە ئابوریەکە زاڵ دەبێت‌و کێشەی ڕامیاریەکانی نیوان هەرێم‌و بەغدا دەخاتە سەر ئاقارێک کە لە بەرژەوەندی گشت هاوڵاتیانی هەرێم بەتایبەتی‌و ئێراق بەگشتی بێت، ئەویش تەنها کاتێک دەبێت کە گشت پرۆسەکە لە سەرەتاوە تا گەیشتنی بە بازاڕ‌و گەڕانەوی داهاتەکەی شەفاف بێت‌و لە ڕاستای بەرژەوەندی گشت دانیشتوانی هەرێم‌و ئێراق بێت، چونکە نزیکەی 95%ی گشت بودجەی ئێراق لە ئەنجامی فرۆشتنی بەرهەمی نەوتی خاو لە بازاڕەکانی جیهاندا دابیندەکرێت، واتە بۆ ئێراق‌و هەرێم نەوت سەرچاوەی قوت‌و بژێوی گشت لایەکە بۆیە دەبێت کۆدەنگی لە سەر بخولقێت‌و بەهەماهەنگی گشت لایەک بێت.

بڕوانە کێشەکانی نێوان تورک‌و کورد لە نیو سەدەی ڕابوردودا، تورکەکان سیاسەتی سڕینەوەی مافی نەتەوایەتی کوردیان لە ناوخۆ‌و دەرەوەی وڵات پەیڕەو دەکرد، بەڵام ئێستا هاوکێشە ئابوریەکان ملی بەڕامیاری ڕەگەزپەرستی شۆڕکرد‌و نوێنەری ڕاستەوخۆی سیاسەتی دەرەوەی ئەو وڵاتە (ئەحمد داود ئوغلو) بەکوردی لە سلێمانیدا سڵاو بۆ هاوڵاتیانی کورد دەنێرێت‌و ئاواتی لەش ساغی بۆ سەرۆکێکی کورد دەخوازێت، ئەمەیە پاشەکشەی سیاسەتی چەوت لە بەراورد لەگەڵ ئابوریدا.

سپی میدیا: خاڵی لاوازی هەرێم لەم ململانێیەدا بەتایبەتی لەبوارە نەوتییەكەدا چییە، كە رەنگە ببێتە كارتێك بەدەست بەغداوە‌و خۆی پێ‌ بەهێز بكات؟

د. قەیوان سیوەیلی: سەرەتا با ئاماژە بە خاڵی بەهێزی پڕۆسەی نەوت لە هەرێمی کوردستان بکەم، گشتمان دڵخۆشین کە حکومەتی هەرێم پەرە بە تەکنۆلۆجیای نەوت‌و گاز بدات‌و حکومەتی ناوەندیی نەتوانێت وەک ڕابوردوو هەرێمەکەمان لەم تەکنۆلۆجیایە بێبەش بکات، ئەمە بنەماو بناغەیەکی گرنگە بۆ ئەوەی حکومەتی هەرێم بتوانێت لە سەری سیاسەتی نەوت‌و گازی خۆی دابڕێژێت. بەڵام خاڵی لاواز لەم پرۆسەیەدا جگە لە شەفافی‌و گندەڵیی، ئەو خاڵەیە کە ئێمە نەتوانێن بۆ هەنگاونان بەرەو گشت قۆناغەکانی تری بوژاندنەوەی کیڵگەکان‌و پەرەپێدان‌و بەڕێوەبردن‌و پاشان بەبازاڕکردنی نەوتی ‌خاوو گازی سروشتی‌و بەرهەمەکانی کۆدەنگی نیشتنمانی، واتە گشت لایەنە سیاسییەکان‌و هاوڵاتیان لە سەر ئەم بابەتە بخوڵقێنین. ئەگەر ئاراستەی سیاسەتی نەوت‌و گازمان یەک لایەنە بێت ئەوا بەڕاستی ئەمە دەبێتە کارتێکی مەزنی فشار لە دژی حکومەتی هەرێم لەلایەن بەغداوە. ئێمە پێویستیمان بە پڕۆسەیەکی تەندروستە تا بتوانین بەهۆیەوە تەنانەت دەستی هانا بۆ دۆستەکانیشمان لە سەرتاسەری جیهان درێژ بکەین.

سپی میدیا: هەرێمی كوردستان بەپێی دوائامار 59 گرێبەستی نەوتی لەگەڵ كۆمپانیاكاندا كردووە، ئایا لە رووی ژمارەوە ئەم گرێبەستانە زۆر نین؟ ئایا تا چەند لەسەر بنەمایەكی جیهانی كە شەفافیەتی تێدا بێت ئەو گرێبەستانە كراوە؟ بۆ نمونە بەم دواییانە بەغدا گرێبەستێكی لە ناوچەی (گیارە) كرد، هەموو وردەكاری كێبەركێ‌‌و چۆنێتی گرێبەستەكەی ئاشكرا كرد، بۆ هەرێم كارێكی وا ناكات؟

د. قەیوان سیوەیلی: دابەشکردنی هەرێمی کوردستان بەسەر کۆمەڵە بلۆکێک ئاڕاستەی تاکتیکی سیاسەتی وزەی حکومەتی هەرێمە، ئەوان دەیانەوێت لە ماوەیەکی کاتیی کەمدا بتوانن کۆمەڵە کۆمپانیایەکی زۆر بەهۆی واژووکردنی کۆمەڵە گرێبەستێکی زۆر بهێننە نێو چوارچێوەی جوگرافی هەرێم‌و پەرە بە تەکنۆلۆجیای نەوت‌و گاز بدەن‌و لە کۆتاییدا بە کاتێکی کەم بگەن بە بەرهەمێکی زۆری چەند ملیۆنی، ئەمە ئاڕاستەی سیاسەتی حکومەتی هەرێمە. زۆربەی وڵاتە پیشەسازییەکانی جیهانیش خوازیاری ئەم ئاڕاستەیەن تا ڕۆژانە بەرهەمێکی زۆرتری نەوت‌و گازی سروشتی بخرێتە نێو بازاڕەکانی وزەی جیهانەوە بۆ دامرکانی تونێتی نەوت‌و شکاندنی نرخی وزە. دیارە ململانێی نێوان ئۆپێک وڵاتە پیشەسازییەکان بابەتێکی دوورو درێژە کە مێژویەکی دێرینی هەیە. بەڵام ئایا سودی ئێمە وەک هەرێمێکی بچوک لە پەرەپێدانی ئەم سیاسەتەدا بەم خێراییە چییە؟ ئەو پرسیارە دەبێت ئاڕاستەی کاربەدەستانی وزەی نێو حکومەتی هەرێم بکرێت.

ئەوەی ئاشکرایە تا ئەمڕۆ مێژوی وڵاتە نەوتییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، باشوری ئەمەریکا‌و ئەفریقا جگە لە وڵاتی نەرویج ئەو ڕاستییەمان بۆ دەسەلمێنێت کە داهاتی زۆری نەوتی خاو وڵات بەرەو خۆشبەختی‌و ئاوەدانی نابات‌و نەک نێعمەت نەبووە، بەڵکو نەگبەتی هێناوە. ئەمەش ئەگەر بڕوانینە وڵاتەکانی ئێراق، ئێران، لیبیا، جەزائیر‌و فنزوئێلا ئیتر پێویست بە بەڵگەی تر ناکات بۆ سەلماندنی ئازاری نەوت.

سپی میدیا: ئایا سیاسەتی نەوتی هەرێم، سیاسەتێكی ستراتیژی‌و تەندروستە، لە دوا راگەیاندنی ئەو وەزارەتە كە بەم دوایانە دەرچوو، ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە لە رۆژێكدا دوو گرێبەستیان ئیمزا كردووە، باشە سیاسەتی نەوتی هەرێم، هەر ڕاكێشانی كۆمپانیاكانە؟ ئەی ئایندەی نەوەی نوێ‌ دەرهێنانی نەوت بەم شێوەیە تا چەند زەرەری پێ دەگەیەنێت؟ ئایا تەنها فرۆشتنی بەسە، ئەگەر نەخرێتە بوارەكانی تری ئابوریەوە، ئایا مانەوەی تەنها بۆ فرۆشتن، زەرەرمەند نیە بۆ خەڵكی كوردستان؟

د. قەیوان سیوەیلی: ئەگەر ئێمە چاو بە سیاسەتی حکومەتی هەرێمدا بخشێنین هیچ جیاوازییەک نابینین لەگەڵ سیاسەتی نەوتی دراوسێکانمان کە لە ساڵەکانی سەرەتای 1960دا پڕاکتیزەیان دەکرد. ئێمەش دەمانەوێت تەنها لەڕێگەی سامانی نەوتەو دوبارە وڵات‌و ئابوری داڕماومان ببوژێنینەوە، دەمانەوێت بەهۆی سامانی نەوتەوە گشت دانیشتوانی هەرێم بکەینە موچەخۆر، بەڵام بە بەروارد کەرتە گرنگەکانی تری ئابوری وەکو کشتوکاڵ‌و بازرگانی‌و بەرهەمهێنانی کاڵای ترمان فەرامۆشکردوە، ئێمە ئێستاکە بۆینەتە کۆمەڵگایەکی بخۆر نەک بەرهەمهێن، کە ئەمەش ئایندەیەکی باشی نابێت.

بەگشتی سامانی سروشتی نەوت‌و گاز، یەکێکن لە سەرچاوەی سامانە سروشتییە لەبڕهاتوەکان، واتە (limited resources) واتە لە ماوەیەکی دیاریکراودا لەبڕدێن‌و نامێنن، چونکە هەربەرمیلێک نەوتی هەڵهێنجراوی خاو کە ئێمە ڕۆژانە سودی لێوەدەگرین لە ژێر زەویدا ملیۆنان ساڵی پێویستە تا دوبارە بخوڵقێتەوە، هەر بۆیەش ئێمە ئەرکێکی ئەخلاقیمان لە سەرشانە کە بۆ نەوەکانی ئایندە بەس چاڵە نەوتە خاڵیەکان بەجێ نەهێڵین‌و بزانین چۆن ئایندەی خۆشگوزەرانی نەوەکانی داهاتوش مسۆگەربکەین. لێردا دەتوانین سود لە ئەزمونی وڵاتی نەوتی‌و پیشەسازی نەرویج وەربگرین. نەرویجیەکان هاتن ئابوری نەوتیان بۆ پاڵپشتی ئابوری چەسپاوی وڵات بەکارهێناو ڕێگەیان نەدا کە پیتڕۆدۆلار خۆی بخزێنێتە نێو گشت جومگەکانی پیشەسازی وڵاتەوە. وڵاتی نەرویچ پیشەسازی نەوتی ‌خاوی خستە خزمەت گشت پیشەسازیەکانی تری کلاسیکی ناوخۆی وڵاتەوە کە ئەمەش بە پێچەوانەی هەڵوێستی گشت وڵاتەکانی تری ئێران، ئێراق، فنزوئێلا، نێجیریا‌و جەزائیر بوو. دەتوانرێت بوترێت کە ئێستا دۆلاری سامانی نەوت بۆتە نعمەت بۆ حکومەتی نەرویج‌و هاوڵاتیانی.

نەخێر داهاتی نەوت ڕەنگە بێتە هۆی بەڵا نەک ئاوەدانی، بیرمەندانی بواری ئابوری ئاماژە بەوەدەکەن کە ئەوووڵاتانەی کە سەرو 45%ی داهاتی ساڵانەیان لە ئەنجامی فرۆشتنی سامانە سروشتییەکانەوە (نەوتی ‌خاو، گازی سروشتی، کانزا فلزیەکان، قاوە، ئەڵماس، ئاڵتون...) بەدەستبهێنن بە وڵاتی بخۆر یاخود وڵاتی ڕەنتی (Rentier State) پێناسە دەکرێن. هەروەکوووڵاتەکانی ئێران، ئێراق، فنزوئێلا، نێجیریا‌و جەزائیر، هەروەها دەرامەتی سەرەکی هەرێمی کوردستانیش، واتە سەروتر لە 95%، لە ئەنجامی فرۆشتنی سامانی نەوتی‌خاوەوە دەگاتە نێو ئابوریی وڵات‌و ئابوری نەوتی ‌خاو گشت جومگە گرنگەکانی تری ئابوری وڵاتی داپۆشیوە. ئەگەر ئێمە بەرواردی ئابوری هەرێمی کوردستان بکەین دەتوانین بڵێین کە ئەم هەرێمەش دەقاودەق وڵاتێکی بخۆرە (Rentier State) وەکو نمونەکانی ئێران، ئێراق، نێجیریا‌و جەزائیر.

سپی میدیا: لە رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی هەر وڵاتێك ئەندام بێت لەو رێكخراوە، مانگانە رایدەگەیەنێت كە چەند بەرمیل بەرهەمهێنراوە‌و فرۆشراوە، بەڕای بەرێزت هەرێمی كوردستان بۆ ئەم پرەنسیپانە پەیڕەو ناكات؟

د. قەیوان سیوەیلی: کاربەدەستانی رامیاری وڵات بە فەرمی ئاماژە بەوە دەکەن کە تائێستا یەک بەرمیل نەوتی خاویان نەفرۆشتوە.

سپی میدیا: لەململانێی كورد لەگەڵ بەغدادا، هەندێكجار كورد باسی كۆمپانیای كۆمۆ دەكات (كۆمپانیای بازاڕییكردن‌و فرۆشتنی نەوت)، بەڵام تا ئێستا هەرێم خۆی كۆمۆی دروست نەكردووە، لەو بارەیەوە چی دەڵێیت؟ لەو نەوتەی هەرێم دەفرۆشرێت، بەپێ چ پێوەرێك دەفرۆشرێت، تا چەند راستە قسە لەهەرزان فرۆشكردنی نەوت دەكرێت؟

د. قەیوان سیوەیلی: ئەمە پرسیارێکی یاساییە، لە وڵاتی ئێراقدا تەنها کۆمپانیای سۆمۆ (SOMO) دەتوانێت نەوت وگازی سروشتی‌و بەرهەمەکانیان لە ناوخۆدا بفرۆشێت‌و بخاتە نێو بازاڕی جیهانیەوە‌و بازرگانیان پێوەبکات. ئەگەر ئێمە بتوانین گشت جومگەکانی تەکنۆلۆجیای نەوت لە بەدواگەڕان‌و دۆزینەوە‌و پەرەپێدان‌و بەبازاڕکردن بخەینە ژێر ڕکێفی خۆمان ئەوا سەرکەوتوین یاخود میکانیزمێک بدۆزینەوە کە خۆمان بتوانین هیچ نا کۆنتڕۆڵی بەبازاڕکردنی نەوتی‌و بەرهەمە هایدرۆکاربۆنیەکان بخەینە ژێر کۆنتڕۆڵی خۆمانەوە ئەوا بە سیاسەتێکی سەرکەوتوو گەیشتوین.

بە پێی دەستوری نەوت وگازی هەرێمی کوردستان لە ساڵێ 1997دا دەبێت کۆمەڵە شەریکەیەک بەناوەکانی (KEPCO, KOMO, KNOC, KODO, KOTO) بۆ ڕاپەڕاندنی کارەکانی تەکنۆلۆجیای نەوت وگازی سروشتی دابمەزرێن‌و ئەنجومەنێک بەڕێوەیان دەبات، لێپرسراوەکانی ئەو ئەنجومەنە لەلایەن ئەنجومەنی وزەیرانەوە دادەنرێن‌و پاشان دەبێت لەلایەن پەرلەمانی کوردستانەوە بەفەرمی قبوڵ بکرێن. بەنیسبەت کۆمۆ (Kurdistan Oil Marketing Organization) کە کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی کوردستانە، تا ئێستا نەمبیستوە کە ئەنجومەنی بەڕێوەبردن بەفەرمی لەلایەن ئەنجومەنی وەزیران‌و پەڕلەمانەوە پەسەند کرابن.

بۆ وڵامی پرسیاری فرۆشن، بەرپرسیارانی حکومەتی هەرێم ئاماژە بەودەکەن کە تا ئێستا نەوتی خاویان نەفرۆشتوە.

سپی میدیا: تا ئێستا سندوقی داهاتە نەوتییەكان دانەمەزراوە، ئایا ئەمە كەموكوڕییەكی گەورە نییە لە سیاسەتی ناشەفافی نەوتی هەرێمدا؟

د. قەیوان سیوەیلی: بەڵی هاوڕاتم. ئەو سندوقەش هەنگاوێکی مەزنە لە ڕاستای شەفافیەتی بەرنامەی نەوت‌و گاز بۆیە دەبێت هەرچی زوتر بەفەرمی دابمەزرێت.

سپی میدیا: وەك كەسێكی شارەزا تا چەند زانیاریت لەسەر داهاتی نەوتی هەرێم هەیە، لە بۆنەس‌و داهاتەكانی تر؟

د.قەیوان سیوەیلی: بەپێی بنەما سەرەتاییەکانی واژووکردنی گرێبەستی دابەشکردنی داهات (PSA) دەبێت لایەنی خاوەنداری سەرچاوە سروشتییەکان کۆمەڵە داهاتێک بەو شێوەیەی خوارەوە وەردەگرێت کە بریتین لە:

1. Royalty Oil and Gas, خاوه‌ندارێتی

2. Training Funds, پێگه‌یاندنی کادیره‌کان

3. Hydrocarbon Funds, پاره‌ بۆ هایدرۆکاربۆنییه‌کان

4. Signature Bonuses, به‌خششه‌ سەرەتاییەکانی واژووکردن

5. Domestic Market Obligation losses, دابه‌زینی نرخی بازاڕ

6. KNOC's share of Profit Oil قازانج بۆ کۆمپانیای نه‌وتی نیشتیمانی

7. Local government and community benefits (Capacity Building)

هاوکاری بۆ حکومەتی خۆجێی

8. Production bonuses (sliding scale), به‌خششی ده‌سپێکردنی به‌رهه‌مهێنان

9. Profit share of production ڕێژه‌ی قازانجی ده‌رهێنانی نه‌وت

10. Environmental impactهاوکاری بۆ پارێزگاری لەژینگە

بەڵام بۆ گەیشتن بەزانیاری ڕونتر‌و بڕی وەرگیراوی داهات دەبێت پرسیار لە کاربەدەسانی ڕامیاری وڵات بکرێت.

د. قه‌یوان سواره سیوەیلی

1996 كۆلیژی ئه‌ندازیاری به‌شی میكانیك له‌ زانكۆی سه‌لاحه‌دین

2002 خوێندنی ماسته‌ر له‌ به‌شی وزه‌‌و پیترۆکیمیاوی له‌‌ ئه‌ڵمانیا

2006 خوێندنی دكتۆرا له‌ بەشێ ئاماده‌كاری ته‌كنیكی نەوت وگاز (پیتڕۆکیمیاوی) له‌ ئه‌ڵمانیا