ستۆنەر لەو لێکۆڵینەوەیەدا کەباسی جەنگی ساردی کەلتووری و میدیایی نێوان ئەمەریکا و سۆڤیەت دەکات ، لە ڕێگەی دیکۆمەنتەکانیەوە ڕۆڵی میدیا و روناکبیرەکان لەو جەنگەدا دەخاتەڕوو کە بەشێکی سەرەکی بوون لەدروستکردنی جەنگەکە . هاوشانی سوپا، کە  سەربازی قورمیشکراوی بۆ جەنگەکە بەرهەم هێناوە ، میدیاکانیش لە رێگەی قورمیشکردنی عەقڵی مرۆڤەکانەوە سوپایەکی نهێنی بوون لە رێگەی کایەکانی سینەما ، تەلەفزیۆن ، شانۆ ، ڕۆمان ، رۆژنامە ، تەنانەت فەلسەفەشەوە ، لە نیشاندانی دیکۆمەنتەکانی سی ئای ئەیەوە ، دەیان موفەکیری سەردەمی جەنگی سارد بەشداربوون لەقورمیشکردنی کۆعەقڵدا بە قازانجی ئەمەریکا.

                                قورمیشکردنی عەقڵ 

بە شێکی سەرەکی پێکهاتەی عەقڵ قورمیشکردنە .. قورمیشێکی بایلۆجی  کە غەریزە و پێویستەکانی جەستە فەرزی دەکات بەسەر تەوقیت و فێربوونەکانی عەقڵدا . قورمێشکی تریان لە ڕێگەی ئیدراکاتەوە عەقڵ خۆی قورمیش دەکات کە بە لێشاوە بینراو و بیستراوە کەلتووری و ئایینی و کۆمەڵایەتیەکانەوە دەڕێژنە نێو عەقڵەوە و ئاراستەی دەکەن . هەستیارترین و ترسناکترین جۆری ئەو تێڕژانەش بۆ ناوعەقڵ  ئەو لێشاوانەن کەلە توانایاندایە کاریگەری راستەوخۆ بەسەر بیرکردنەوەی مرۆڤەوە دابنێن و کۆنترۆڵی بەشێک لە عەقڵی کۆمەڵگەبکەن. بەپێ ی جیاوازیە سیاسی ، ئایینی ، نەتەوەییەکان دەتوانن دیاردەی ڕق لێبوونەوەی مەعریفی Cognitive dissonance  لەنێوان بەشەکانی کۆمەڵگەدا بخولقێنن کە لەوێدا بەر لەهەر شتێک حەق بزردەبێت ،  لەبەر ئەوەی هەر بەشێکی کۆمەڵگە خۆی بەخاوەنی حەقێک  دەزانێت لەدیدی خۆیەوە . زمانی ئەدەبی و ئینسانی پەکی دەکەوێت و  زمانە سەرەتایی و ناعەقڵانیەکەی مرۆڤ باڵادەست دەبێت کە پڕە لە نالۆجیک و  جنێو و توڕەیی ، تەنانەت سلوکی مرۆڤەکانیش لە سلوکێکی ئارامەوە دەگۆڕێت بۆ سلوکێکی هەڵەشەی قیناوی  و  لەهەر لەحزەیەکدا ئامادەیە بۆ تەقینەوەبەڕووی ئەوی دیکەدا . هەربۆیە ترسناکترین ساتەوەختی کۆمەڵگە ئەو کاتانەیە کە تەنافوری مەعریفی لە نێوان تاکەکاندا زاڵ دەبێت و هەموو سەرەتاکانی جەنگە نێو خۆییەکانیش لەو قۆناغەوە دەست پێدەکەن . 

                   تەنافوری مەعریفی Cognitive dissonance

هەر  مرۆڤێک بەپێ ی رۆشنبیریەکەی خۆی  و کۆمەڵگەکەی ، سیستەمێکی مەعریفی تایبەت بەخۆی هەیە ، بەمانای بۆ هەر دیاردە و ڕووداوێک پێشینەیەکی فیکری ئامادەکراوی خۆی هەیە کە بەپێ ی ئەو  سیستەمە مەعریفیەی خۆی ، ئایا لە ئایین و فەرهەنگەوەبێت یان لە  حیزبەوە ، مەعریفەکەی سەرچاوەی گرتووە و بۆی دەبێتە فیکرەیەکی پێش وەختە و لەوێوە بڕیارەکانی خۆی ئەدات . تێرکردنی ئەو سیستەمە مەعریفیە بەڕق  یان بە ڕەفزکردنی هەر شتێک لە دەرەوەی خۆیدابێت نەفرەتی بۆ سیستەمە مەعریفیەکانی ئەوانی تر لادروست دەکات . ناحەقی ناکەین بەو جۆرە مەعریفەیە بڵێن چاڵە کوێرەکانی مەعریفە . چونکە قوڵایی ئەو سیستەمە مەعریفیە بە ئاستی فراوانی و شاقوڵیدانیە کەبتوانێت سوودمەندبێت لە جیاوازی مەعریفەکەی خۆی لەگەڵ ئەوانی دیکەدا ، بەڵکە قوڵاییەکە وەک چاڵە بیرێکی ئاسۆیی یە ، تەنانەت فراوانی ئاسمانیشی  لاتەسک دەکاتەوە تا سەرەبیرێکی لە بەرچاو دەمێنێتەوە   ، جۆرێکە لە ئەشکەوتە مەعریفیەکەی ئەفڵاتوون .  ئەشکەوت نشینەکان پێیان وایە حەقیقەت تەنیا ئەو حەقیقەت و واقیعەیە  ئەوان کائینەکانیان لە ڕێگەی سێبەری رووناکیەکانەوە دەرک کردووە و دەیبینن ، پێیان وایە ئەو سێبەرانە حەقیقەتە و کائینە راستەقینەکە دەکەوێتە دەرەوەی عەقڵیانەوە  . ترسناکی نێو ئەو چاڵە مەعریفیە لەوەدایە ، کائینەکانی تر لەدیدی خۆیدا لە سیفەتە ئەسڵیەکانیان دادەماڵێت ، وەک ئەشکەوت نشینەکانی ئەفڵاتوون ئەو بۆ خۆی  ، لە دیدی خۆیەوە سیفەتی تری پێدەدات . بۆنمونە لە سیفەتی مرۆڤ بوون  دایدەماڵێت و سیفەتی ئاژەڵ دەدات بە بەرانبەرەکەی ، وەک  ئەشکەوت نشینەکانی قەزافی  مرۆڤەکانی تر دەکەن بە جرجەکان . ئەشکەوت نشینەکانی بەرەی خۆرئاوای ئۆکرائینا بە بەرەی خۆرهەڵات دەڵێن خۆفرۆشەکان . بەرەی ئیسلامی یە توندڕەوەکان  ئەوانتر لە ئیمان دادەبڕێت و پێیان دەڵێن کافرەکان . بەرەی ئۆپۆزسیۆن ئەوانی تر لە سیفەتە ئینسانیەکەیان دادەبڕێت و پێیان دەڵێن گەندەڵەکان . بەرەی دەستەڵات ئەوانی تر لە سیفەتەکانی خۆیان دادەماڵێت و پێیان دەڵێن فەوزەویەکان ..  ئەمانە دابڕانی یەکدی نین لە ناو و نازناو ،  بەڵکە داماڵینە لە سیفەتە راستەقینەکانی خۆیان بە چاک و خراپیانەوە کە مەرج نیە هیچ بەرەیەکیان باشی راستەقینە بن یان خراپی رەها . بەڵکە لە رێگەی داماڵینی یەکترەوە لە سیفەتە  ئینسانیەکانیان  و بەبەرداکردنی سیفەتی دروست کراوی نا ئینسانی بۆ یەکتر  ، ڕەوایی بە سڕینەوەی یەکتر ئەدەن وەک سەرەتایەک بۆ  خولقاندنی  جەنگ . 

                               میدیا ،  ترسناکترین دەستەڵات ... 

ترسناکی دەستەڵاتی  میدیا هەر لەوەدا نی یە کە هۆکارێکە بۆ گەورەکردن و باڵادەستکردنی جۆرێک لە مەعریفە بەسەر مەعریفەکانی تردا ، بەڵکە میدیا دەستەڵاتێکە لە شەرعیەتی هەڵبژاردنەوە دروست نەبووە ، تەنانەت لە سیستەمە هەرە دیموکراسیەکانی  جیهاندا دیارنیە شەرعیەتی دەستەڵاتی چوارەم لەکوێوە سەرچاوە دەگرێت ؟! .  هەرسێ دەستەڵاتەکەی دیکە ( تەنفیزی ، پارلەمانی ، قەزایی ) دیارە کە لەرێگەی هەڵبژاردنی سیاسی خەڵکەوە  شەرعیەتی دەستەڵاتیان وەرگرتووە . بەڵام دەستەڵاتی میدیایی وەک دەستەڵاتی چوارەم و کاریگەر  ، دەستەڵاتێکی وەهمیە و بە یاسا ماف و سنوورەکانی دیاری کراوە . سەرباری دیاری کردنی یاسایی ماف و سنوورەکانی ،  لەبەر ئەوەی راستەخۆ پەیوەندی بە بیستن و بینینی مرۆڤەوە هەیە ، رێگای جۆراوجۆری هەیە بۆ دروست کردن و ئاراستەکردنی مەعریفی مرۆڤەکان . لەبەر ئەوەشە ناتوانرێت  پێناسێکی  میهەنی  میدیایی  و میدیاکاری  دیاری کراوی  بۆ بدۆزینەوە . لەسەرتاسەری دنیادا شتێک نیە بەناوی میدیای  سەربەخۆ و بێلایەنەوە، ناکرێت  تەرەفێک نەبێت لە لایەنەکان ،  ئەگەر بە تەرەفداری مەعریفی بێت نەک تەنیا ماددی  .  لە ئێستەدا ، سەردەمی باڵادەستی میدیایی ، مەترسی میدیا لە بەشداری  جەنگدا  زۆر زیاترە لە مەترسی تفەنگەکان . لە کۆتایی جەنگی نێوخۆی ڕواندادا  کە نزیکەی ملیۆنێک کوژراوی لێکەوتەوە ، دادگایی  تاوانی نێودەوڵەتی  لەساڵی ٢٠٠٣ دا ، بەر لە سەرکردە سەربازیەکان دادگایی هەر یەک لە بەڕێوەبەری رادیۆی ARTLM و رۆژنامەی کانگۆرا  و رۆژنامەنووسەکانی کرد و بە زیندانی هەتایی سزای دان لەبەر ئەوەی هاندەری جەنگەکە بوون .  بۆیە ئۆباڵی خوێنی هەر مرۆڤێک بە تایبەتی لە جەنگی نێوخۆدا لەگەردنی ئەو میدیا و میدیاکارانەدایە کە راستەوخۆ و ناراستەوخۆ  فوو دەکەن بە زووڕنای شەڕەکاندا . 

                                 لەکۆتایدا ئێمە یەکەم قوربانین : 

داماڵێنی سیفەتە راستەقینەکانی یەکتر و دروستکردنی سیفەت بۆ ئەوانی تر ، شێواندنی دیمەنەکان و خولقاندنی دیمەنێکی تر ، فووکردن بە زوڕنا زیقاوڵەکاندا و  دەرهێنانی ئاوازێکی ناخۆشتر  ، ئەمانە هەمووی بەسەر عەقڵ و جەستە و چاو و گوێ ی ئێمەدا دەکرێت . 

نیشاندانی ئەو  مرۆڤانە بە جیاوازی  تەلەفزیۆنەکانەوە  ، لایەک ڕیزیان دەکات و وەک تۆمەتبار نیشانیان ئەدات ، لایەکی تر ڕیزیان دەکاتەوە و وەک فریشتە نیشانمان ئەداتەوە ، لەدواجاردا لەهەر دوو نمایشەکەدا ئەوانە  ئێمەین نمایشمان دەکەن  ، خۆمانین لەم ململانێ سیاسیەدا  میدیایەک  وەک پاڵەوان خۆمان نیشانی خۆمان ئەداتەوە و میدیایەکی تر  وەک تاوانبار .. کەسەکان هەر کەسێک بن و سەر بە هەر حیزبێک بن ئێمەین ، هەر خۆمانین و لە دوو دیمەنی جیاوازدا لە دوو میدیای جیاوازدا ، لە دوو حیزب و دوو سیاسەتی جیاوازدا سەیری خۆمان دەکەین . لایەکمان  بەوی تریان دەڵێت : تۆ بەهەموو شێوەیەک وێنەکانی من تێک دەشکێنیت ، ڕێگە بەخۆت ئەدەیت دەست بۆ شێواندی من ببەیت ، منیش لێرەوە دەست لە وێنەکانی تۆ ناپارێزم .  لاکەی تریامان  دەڵێت : ئیتر من وێنەکانی تۆ لە چوارچێوەی میلیشیا دەگرم و وەک دڕندە نیشانت ئەدەم .. 

شێواندنی ئەم وێنانەی یەکتر  لەهەردوو دیمەنەکەدا وێنەکانی ئێمەن . فووکردنە بە زوڕنا ترسناکەکەی ترازانی کۆمەڵگەدا  لەیەکتری  . ترازان ( ئینفلات ) ی  کۆمەڵگەیەکیش  لەهەر لەحزەیەکدا ، ڕوودان و تەشەنەکردنی زۆر خێراتر و ئاسان ترە لە  قورسی کۆنترۆڵ کردن و رێکخستنەوەی .