هونەر تۆفیق تا سەیری دیمەنە جیوگرافی و مێژوویەکەی ناوچەکە نەکرێت ، دیمەنە سیاسیەکەی قەیرانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست ڕوون نابێتەوە بۆمان . ئەم دیوە جیوگرافیەی ناکۆکیەکانی ناوچەکە بۆ پسپۆڕێکی سەربازی بەرچاوی ڕوونترە تا ڕوانینێکی سیاسی مجەڕەد . ئێمە تا ئێستاکە دیدێکی سیاسی یەکگرتوو و ڕونمان نیە بۆ کێشەکانی ناوچەکە بەگشتی وبەتایبەتی پرسی کورد لەناو ئەو کێشانەدا .هەرچی دیدی سەربازیە ،کە بازنەی ئەمنی قەومی هەر گەلێک تەواو دەکات . ئەوە لە ئەزەڵەوە نەمان بووە .
لەبەر ئەم هۆکارانەشە کورد دیدی ستراتیژی نیە بۆ پرسەکانی خۆی و ناوچەکە ، کە ڕاستەوخۆ کاریگەری دەخاتە سەرچارەنوس و ئایندەی ئەم گەلەوە . لاوازبونی ئەمریکا و سعودیە لە گۆڕەپانی سوریدا بە‌هێزبوونی هاوپەیمانی ڕوسیا-تورکیا-ئێران بەهەموو ناکۆکیە مێژوویی و ستراتیژیەکانیانەوە لە سوریادا .
هۆکاری لاوازبوونی پێگەی ئەمریکان لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا . هەرچی سعودیەی عەرەبیە لە گۆڕەپانی ناکۆکیەکانی سوریادا تا ئاستی سفر ، ڕۆڵ و کاریگەری لەدەستداوە. دۆڕاندن و کردنە دەرەوەی ئەم دوو هێزە کاریگەرە جیهانیە لە گەمەی سەربازی و سیاسی سوریادا . ماناکەی جگە لە لێدان لەهەیبەتی و هەیمەنەی هەردووکیان ، لەدەستدانی کۆنترۆڵی سەدساڵەی هەردووکیان دەگەیەنێت بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست . بۆیە هەردوو وڵات لەم کاتەنەدا لە تەنگانە ( مازق) ێکی سیاسی - سەربازی شەرمهێنەردان . هەموو ڕێگایەکی چارەسەریان بەڕوودا داخراوە .
تورکیا ڕۆڵێکی یەکجار نەرێنی هەبووە لەدروستکردنی ئەم تەنگانەیەی بەسەر ئەمریکا و سعودیەدا هتووە لە سوریادا . بۆیە گەڕانەوە بۆ چارەسەری تورکیانە و لە دەرگای تورکیاوە جارێکی تر ئەو دوو وڵاتە بچنەوە ناو سوریا مەحاڵە . ئەگەر مەحاڵیش نەبێت ، هەر دەکاتەوە گەورەتربوونی ناکۆکیەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تا دەگاتەوە بە میسر و ئیسرائیل و خودی سعودیە . یان دەبێتە پشتیوانیەکی تر ، بۆ جێ بەجێکردنی پرۆژە و دیدە ستراتیژیەکەی تورکیا بۆ ناوچەکە ، کە تا ئاستێکی باش لە تەواو بوون و کۆتاییەکەیدایە . دیدی ستراتیژی تورکیا بۆ ناوچەکە تورکیا وەک پێشینە مێژوویەکەی . هەریەک لە ویلایەتەکانی موسڵ ( کەرکوک تا شەنگاڵ ) حەلەب ( ئەدلب ، عەفرین ، حەلەب) بە موڵکی سیاسی و ئیداری خۆی دەزانێت .
لە سەد ساڵی ڕابردووەوە کە کۆلۆنیالیزمی بەریتانی - فەرەنسی ئەو دوو ویلایەتەیان لێ سەندەوە ، تورکیا بەردەوام لە هەوڵی دابڕانیدا بووە لە تازە دەوڵەتەکانی عێراق و سوریا . لەم بۆچوونەوە تورکیا ئەو دوو ویلایەتە بە بەشێک لە ئەمنی قەومی خۆی دەزانێت . لە ستراتیژدا هەر پرۆژە و پلانێکی هەبووبێت ، لەچوارچێوەی گەڕانەوەی موسڵ و حەلەبدابووە . تورکیا هەردوو فرسەتی کەوتنی ڕژێمی سەدام ٢٠٠٣ و ئاژاوەکانی شەڕی ناوخۆی سوریا ٢٠١١ . بۆ تورکیا لەدەستدانی هەلی مێژویی بوون بۆ دەست بەسەرداگرتنی ئەو دوو ویلایەتە . بە پشتیوانی تورکیا - قەتەر - سعودیە ، کە هێشتاکە لەبەر جیاوازیە مەزهەبیەکەی نێوان باڵی ئیخوانی ( تورکیا -قەتەر) لەبەرانبەر باڵی وەهابی ( سعودیە) تێک نەچووبوون . پێکەوە داعشیان لە عێراق و سوریا هاندا . داعش بەشێک لە خەونی گەورەی تورکی هێنایە دی ، کە دەست بەسەرداگرتنی موسڵ و حەلەب بوو . هاوکات بۆ بەهێزکردنی خەونەکەی ، پشتیوانیەکی سەرسەختی کوردەکانی باکووری عێراقیش بوو کە بەشێکی سەرەکین لە ویلایەتی موسڵدا . بەهۆی هێرشەکانی داعشەوە کورد ، کەرکوک و نەوتەکەی کەوتە دەست . بەهاوکاری تورکیا نەوتی کەرکوکیش بە هێڵی تایبەت لە کوردستانی باشوورەوە بەسترایەوە بە تورکیاوە . تورکیا بەشداریەکی گەورەی کرد لە دەرهێنان و گواستنەوە و فرۆشتنی نەوتی باشووری کوردستاندا . تا دوا رۆژەکانی بانگەشەی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان و جیابوونەوە لە عێراق ، تورکیا پشتیوانی موالیەکانی خۆی بوو لە دروستکردنی ئەو دەوڵەتە کوردیەی (بەشێک دەبوو) لە ویلایەتی موسڵەکەی تورکیا. ئەم پارووە ترسناکە هەروا بە ئاسانی بە تورکیا قوت نەدەدرا . بەتایبەتی کاتێک ڕوسیا و ئەمریکا دژی تورکیا وەستانەوە . لەنێوان هەردوو دژدا ، تورکیا دۆستایەتی ڕوسیای هەڵبژارد .
لەم هاوپەیمانیەتیە نوێ یەدا لەنێوان ڕوسیاو تورکیەدا ، هیچ لایەکیان متمانەی تەواویان بەیەکترنی یە . لەهەمان کاتدا لەگەڵ ئێرانیشدا هەر یەکەیان بۆ ئامانج و خواستی ستراتیژی خۆیان جەبری ئەو هاوپەیمانیەتیەیان لە یەکتر قبوڵ کردووە . جەبری هاوپەیمانیەکی بێ متمانە ئەوەی بەلای ڕوسیاوە گرنگە لە ستراتیژدا ، پێگە و توانای جوڵەی ڕوسیا لە دەریای ناوەڕاست نەبڕێت . داخستنی دەریای ناوەڕاست بەسەر ڕوسیادا وەک داخستنی هەموو جیهانە بۆ مۆسکۆ . دروستکردنی دیوارێکە بەدەوری ڕوسیادا کە لەدنیای دەرەوەی داببڕێت .
تەنیا پێگەیەکی جیوگرافی بۆ ڕوسیا مابێتەوە لەدوای لەدەستدانی یەمەن ١٩٩٤ ، دواتر عێراق ٢٠٠٣ ، ئینجا لیبیا ٢٠١١ ، بۆ ڕوسیا لەدەستدانی سوریا ، کۆتایی پێهاتنی ئەو دەوڵەتە زلهێزەیە لە جیهاندا .دیمەشق بۆ کرملین بەشێکە لە مۆسکۆ . دەبێت دەریا و ئاسمان و زەمینی سوریا مافی ڕوسیا و سوپاکەی پێوەبێت . بەلای ئێرانەوە گەیشتنی سوپای پاسدارانە بە لوبنان . گوزەر بەناو عێراقی - شیعی و سوریای عەلەوی هاوپەیمانیدا ، ئامانجە ستراتیژیەکەیە . دووری نێوان بەیروت و تاران بیست سەعاتە بۆ جوڵەی قورسی هێزێکی سەربازی بە چەکە قورسەکانیەوە . لەدیدی ئێرانەوە سێ هێزی ناوچەکە دەتوانن ڕۆڵی ئێران لە جیهان و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەبەین بەرن . ئەوانیش تورکیا و ئیسرائیل و سعودی عەرەبیە .
ئێران لە شوێنی جیوگرافی خۆیدا ئەو بەرگریە ستراتیژیە خێرایەی پێ ناکرێت لەیەک کاتدا دەرەقەتی هەرسێکیان بدات . لەسیاسەتدا هەرسێکیان تا پێش شەڕی سوریا کۆک و تەبابوون . ئێران بەلەدەستدانی پێگەی خۆی لە سوریادا ، عێراقیشی لەدەست دەچوو . لەدەستدانی ئەو هێڵە سەربازیەی نێوان تاران - بەیروت بەمانای هیچ گەیاندنی ئەو هەموو هەوڵە سەربازیانەی ئێران لەناوەوە دەیدات لەپێناو پیش خستنی تواناکانی سوپاکەی و سەربازەکانیدا . هاوکات باڵادەست بوونی ئێران بەسەر ئەو هێڵەدا دەکاتە هاتنەدەستی ئێران لەئەگەری هەر ڕووبەڕووبوونەوەیەکی سەربازی ، لەیەک کاتدا بەرانبەر هەرسێ وڵاتەکە( ئیسرائیل ،سعودیە ، تورکیا ) چونکە ماناوەی ئێران لەسوریادا بەمانای گەیشتنی بە قوڵای سەربازی هەریەک لە تورکیا و ئیسرائیل و سعودیەی عەرەبی . بۆ تورکیا کۆی سوریا گرنگ نیە ، بەڵکە بڕی ئەو باوەشە سەربازیانەی دەیەوێت ، بیکات بەبەشەکەی خۆیدا . ( موسڵ - حەلەب) لەستراتیژدا گەیشتنە بە ئاستێکی بەرزی پاراستنی ئەمنە قەومیەکەی . جوڵەپێکردنی هێزەکانی تورکیا لەیەک کاتدا و هێرشکردنە سەر عەفرین ، قەندیل هەروەها وەک بەنیازە لە هێڵەکانی شەنگال و مینبەجیشەوە هێرش دەست پێ بکات . مانای تەواوکردنی هەرسێ باوەشە ستراتیژیەکەیەتی کە ئامانج لێ ی تەواوکاری جیوگرافی و زامن کردنی دابڕانی موسڵ و حەلەبە لە هێزەکانی تری ناوچەکە .
ڕۆڵی ئەمریکا و سعودیە ئەمریکا و سعودیە لە بەرانبەر ئەم ڕووداوە خێرایانەی لەپاش ڕیفراندۆمەکەی هەرێمی کوردستانەوە ڕوویاندا دەستە وەستانن . ئەمریکا لەبەر نیگەرانیەکانی لە تورکیا ، پشتیوانی کوردەکان نەبوون بۆ سەربەخۆ بوونیان . چاویان لەهێرشەکانی ئێران - حەشدی شەعبی عێراقی پۆشی ناوچە کوردیەکانی هاوپەیمانیان داگیربکەن . جگە لەوەی دژی ڕیفراندۆمەکەشیان وەستانەوە . دژایەتی ئەمریکا بۆ سەربەخۆیی کوردی عیراق ، لەو مەترسیانەوە سەرچاوەی گرتووە کە ناوچەکە و نەوت و سامانەکەی بە ئاسانی بکەوێتە دەست دەوڵەتێک لەڕێگای پشتیوانی کردنی لە داعش ، سەرئێشەیەکی گەورەی بۆ ئەمریکا دروست کردووە .
سعودی عەرەبی هەرچەندە لەدژی ئێران و شیعەکانی عێراق دۆست بوو بە سەربەخۆیی کوردستان و نزیک بوو لە کەسی مەسعود بارزانیەوە . بەڵام لەپاش تێکچوونی نێوان تورکیا و سعودیە لەسەر پشتیوانی تورکیا لە قەتەر و ئیخوان موسلمین ، سعودیەش پشتی کردە دۆستەکەی لە کورد . بێدەنگ بوو لە دەستکراوەیی ئێران لەدژی پرۆژەی ئەو دەوڵەتەی ئەگەر سەربەخۆ بوایە دەبووە موالی بە تورکیا . کۆماری تورکیا سودمەندی یەکەم دەبوو لە ڕوودانیدا . ئەو بۆشاییەی هاوپەیمان و نەیارەکان لە رکابەری یەکتردا ، لە ناوچەکەدا دروستیان کرد ، بەتایبەتی پاش هەرەسی داعش و شکستی پرۆژەی دەوڵەتەکەی باشووری کوردستان ، هێزێکی تری بەخشی بە ڕوسیا و هەردوو هاوپەیمانەکەی رۆڵی ئەمریکا وسعودیە پەک بخەن لە ناوچەکەدا.
کورد یان داعش کامیان چارەسەرە ؟ لە واقیعدا بۆ گەڕانەوەی ڕۆڵ و کاریگەری هەر یەک لە ئەمریکا و سعودیەی عەرەبی ، دوو بژاردەیان لەبەردەمدایە سوودی قایمکردنی پێگەی خۆیانی لێ ببینن . ئەوانیش بژاردەی کورد و بژاردەی داعشە . داعش لەبەر ئەوەی قەزیەکی ترسناک و نائینسانی یە ، زیندووکردنەوە و پشتیوانی کردنەوەیان لەهەر لایەکەوە بێت سکاندالێکی گەورەی جیهانی بەدوای خۆیدا دێنێت ، خاڵێکی لاوازە بۆ ئەمریکا و سعودیە ئەگەر بیر لەم بژاردەیان بکەنەوە . هەرچەندە لە سیاسەتی هیچکام لەو دوو وڵاتەدا پرسە مرۆییەکان بە پلەی یەکەم نیە . پلەی یەکەم بەرژەوەندیە باڵاکانی وڵاتەکانی خۆیانە . بەڵام لە دوور مەودادا ناتوانرێت پشت بە داعش ببەسترێت بۆ گەڕانەوەی هێز و نفوزی سعودی و ئەمریکی بۆ سوریا و ناوچەکە . بژاردەی دووەم کە دوور مەودایە و دەکرێت ستراتیژی بێت . ئاوڕدانەوەیە لە کورد ، کوردی عێراق و کوردی سوریا . بەڵام گرفتی ئەم ئاوڕدانەوەیەش لەوەدایە ئەم دوو کوردە ناکۆک و ناتەبان ، چ لە نێوان هەردوو کوردی باشووری و رۆژئاڤایدا . هەم کوردەکانی عێراق لەناو خۆیاندا و کوردەکانی سوریاش بەهەمان شێوە
. نەبوونی دیدی و ستراتیژێکی یەکگرتوو و هاوبەش لەنێو سیاسەتی کوردیدا ، ئەمریکا و سعودیە دوودڵ دەکات لەم بژاردەیەدا کە نەیدۆرێنن . لەحاڵێکدا بەشێک لە سیاسەتی کوردی باشوور بەلای ئێراندا دەیشکێنێتەوە و بەشێکی دیکەی بەلای تورکیادا . کورد نەیتوانیووە و ناتوانێت واقیعی سیاسی بەخۆی و بەناوچەکەش بسەلمێنێت کە خۆی لەسەر ئەرزی ڕووداوەکان وەک چارەسەر فەرزبکات . بۆیە بۆ ئەمریکا و سعودیە ، پەنا بردن بۆ چارەسەری لە ڕێگەی کوردەوە ، یەکەم پێویستی ئەوە دەبێت کورد لەناو خۆیاندا یەک گوتار و یەک دید و یەک ستراتیژی هاوبەشیان هەبێت .ئەو کات کورد نەک هەر بۆ ئەمریکا و سعودیە ، بگرە بۆ تەواوی ئاشتی ناوچەکە دەشێت ببێتە فاکتەری سەرەکی و ڕۆڵی کاریگەر و گەورە ببینێت بۆ چارەسەری تەواوی پرسەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست . ئێمەش لەم خوێندنەوەیەوە ، دەمانەوێت ئەوە بخەینە پێش چاوی سەرکردایەتی سیاسی کورد لەهەموو کوردستاندا . کە ئەرکێکی مێژوویی و هەلێکی سیاسی زۆر لەبارە بۆ سەرلەنوێ هەستانەوە و بوژانەوەی کورد لەم سەردەمی شکستە سیاسی و سەربازیانەی بەسەریدا هاتووە ، کە پێگەیەکی گەورەتر لەوەی ڕابردووش بەدەست بهێنێت. تەنیا بەو مەرجەی کورد لەم دۆخەدا ببێتە خاوەنی یەک ستراتیژ و یەک دیدی سیاسی هاوبەش . ئەمەش پێویستی قۆناغ و پێچە مێژووییەکە. وەرچەرخانێکی گەورەش لە چارەنوسی گەلی کورددا دروست بکات .