د. دارا محەمەد
یەکێک لەو پرسانەی لە پرۆژەی نوسینەوەی دەستوری کوردستاندا هاتۆتە کایەوە پرسی دیاریکردنی شوێنی ئایینە لەم دەستورەدا. لە کاتێکدا کە ئەمە پرسێکی زۆر گرنگە بۆ چۆنێتی داڕشتنی ئەو پەیوەندیەی کە دەوڵەت و یاسا دەبێت لەگەڵ ئاییندا دروستیبکات و هەوڵی رێکخستنی بدات، ئەو هەوڵانە دەبینین کە بە عەقڵێکی سنوردارەوە مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسەدا دەکەن. سەیر لەوەدایە کە دەنگەکانی ناو لیژنەی ئامادەکردنی دەستور هەموویان لە یەکدەچن و بە ترسێكی گەورەوە لە کێشەی ئایین و دەستور نزیکدەبنەوە و دواجار هەوڵی کۆپیکردنەوەی ئەو داڕشتنە دەستوریانە دەدەنەوە کە لە دەستوری عێراقی و وڵاتانی ئیسلامی ناوچەکە تێناپەڕێ. حیزبە ئیسلامی و نائیسلامیەکان هەمویان لەم خاڵەدا لەیەکدەچن. ئەمان دەیانەوێ ناسنامەیەکی ئایینی بە دەوڵەت ببەخشن کە ئەویش ئیسلامە، ئەویش لەسەر بنەمای لۆژیکێک کە دەڵێ زۆرینەی هاوڵاتیانی کوردستان موسڵمانن، بەڵام لە هەمانکاتیشدا دەیانەوێ بڵێن کە ئازادی ئایین مافی هەموانە و ئاینزاکانی دیکەش رێزیان لێدەگیرێت.
ئەمە دوو خاڵی نالۆژیکی و دژ بە یەکن و سەرەتایەکی خراپە بۆ دیاریکردنی ئەو پەیوەندیە. یەکەم کێشە کە دروستدەبێ بەرپاکردنی دەوڵەتێکە بە ناسنامەیەکی دیاریکراوەوە، واتە بارگاویکردنێتی بە ئایین و کۆمەڵێ سیفەتی دیکەی وەکو زمان و نەتەوە و هتد. کاتێک ئایینی رەسمی دەوڵەت ئیسلام بێ، چۆن ئەم دەوڵەتە دەتوانێ بێلایەن بێت لە بەرامبەر ئایینەکانی دیکەدا؟ واتە ئەم داڕشتنە جۆرێک لە هەرەمیەتی ئایینی دروستدەکات کە هەرچەندە ئایینەکانی تر رێزیان لێدەگیرێ، بەڵام ئایینی ئیسلام لەسەرەوەی ئەوانەی ترەوەیە چونکە دەستور بڕیاریداوە کە ئیسلام ئایینی رەسمی دەوڵەت بێ. چونکە خاڵێکی گرنگ لە دەستوردا ئەوەیە کە دەستور نوسینەوە بۆ رێکخستنی پەیوەندی دەوڵەتە بە هاوڵاتیەکانیەوە و چۆنێتی پاراستنی مافەکانی هەر تاکێکە، نەوەک رێکخستنی پەیوەندی هاوڵاتیان بەیەکتریەوە. کە ئەمە خاڵێکی گرنگە لێیتێبگەین. هەربۆیە پێدانی ناسنامە بە دەوڵەت گرفتی بنچینەیی دەهێنێتە ئاراوە.
کێشەیەکی دیکە کە لە داهاتودا دێتەکایەوە ئەوەیە کە ئەگەر نوسینەوەی ئەم دەستورە لە سەر بنەمای هاوڵاتیبونی یەکسان و فەراهەمکردنی ئازادی و مافەکان بنیاتبنرێ، ئەوا دیاریکردنی ناسنامەیەکی دیاریکراوی ئایینی بۆ دەوڵەت ناکۆک دەبێت لەگەڵ ئەوەی پێشودا، بە تایبەتی کە شەریعەتی ئیسلامی بە یەکێک لە سەرچاوەکانی یاسادانان دانراوە. لێرەدا دەوڵەت چەکدار دەکرێ بە یاسایەکی ئایینی لەبەرامبەر یاسایەکی مەدەنیدا. کاتێک دان بە بوونی ئایینەکاندا، بێگومان بە ئیسلامیشەوە، دەنرێ وەک یەکێک لە کایە گرنگەکانی ژیانی هاوڵاتی بۆ باوەڕو مومارەسەکردنی ئایینیان، ئیتر بۆچی پێویستە جەختێکی گەورە لەسەر ئیسلام بکرێ وەک ناسنامەی دەوڵەت؟ دەوڵەت رێز لە هەموو ئایینەکان دەگرێ و مافی هەموو تاکێک زامندەکات بۆ ئەم ئازادیە، ئیتر بۆچی دەبێ پێویستمان بە بەرهەمهێنانی سیاسەتی شوناس هەبێ، واتە ئەو سیاسەتەی کە هەوڵی دروستکردنی ناسنامە ئایینی و نەتەوەیی و رەگەزیی و جێندەریی دەدات؟
دەستەی نوسینەوەی دەستور دەبێ ئەوە بزانن کە بەشێکی گەورەی ئەو کێشە خوێناویانەی لەمڕۆی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست روودەدات بەرئەنجامی ئەم سیاسەتی شوناسەیە. ئەمانە کۆمەڵێک کێشەی گەورەن کە ئەم دەستەی نوسینەوەی دەستورە دروستیدەکەن بەبێ ئەوەی بچنە وردەکاریی ئەوەی کامەیە کە دەسەڵاتەکانی دەوڵەت لە ئاستیدا سنوردار دەکرێ کاتێک دێتە سەر ئایین و رۆڵی لە داڕشتنی سیاسەت و یاساکاندا. هەروەها دەبێ ئەوەش بزانن کە دەستور لە پێناوی چەند دەستکەوتێکی سیاسیدا نانوسرێتەوە و بە تەنها بۆ چەند ساڵێکی کەم کارناکات. دەبێ ئەوە لەبەرچاوبگرن کە ئەم دەستورە ببێتە دۆکۆمێنتێکی دەوڵەمەندو بێ کێشە بۆ نەوەکانی داهاتووش.