هەڕێمی کوردستان دوای ڕاپەڕینەکەی ساڵی (١٩٩١) وەک هەرێمی ئەمری واقیع دروست بوو بە هۆی گۆڕانکاری لە باڵانسی هێزی زلهێزەکانی جەنگی سارد بە سەرکەوتنی ئەمریکا و ڕوخانی یەکیەتی سۆڤیەتی جاران و گۆڕانکاری لە باڵانسی هێز و بەرژەوەندی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە شکانی ڕژێمی سەدام حسێن لە پاش پەلاماردانی بۆ داگیرکردنی وڵاتی کوێت و پاشان کۆڕەوە ملیۆنیەکەی کورد بۆ سنوری وڵاتانی دراوسێ و ڕەتکردنەوەی دوبارەی ژێردەستەیی دەسەڵاتی دڕندانەی صەدام حسینی دیکتاتۆر چونکە دەستی سور بوو بە کوشتنی بەکۆمەڵ و ئەنفال و کیمیاباران و تاوانی زۆر قێزەون بۆ لە ناوبردنی کورد کە بوە هۆی جوڵاندنی ڕای گستی جیهانی و پاشان دەرکردنی بڕیارێکی گرنگی (٦٨٨)ی تایبەتی ئەنجومەنی ئاسایش بۆ پارێزگاری لە خەڵکی هەرێمی کوردستان و باشوری عێراقیش لە ڕێگەی بنکەی ئینچەرلیکی تورکیاوە ئەمریکا و دەوڵەتە هاوپەیمانەکانی نەوای ئارامیان دانا بۆ پاراستنی کوردەکان لە هێرشی فڕۆکەکانی صدام و هەوڵدانی بۆ دەستبەسەراگرتنەوەی کوردستان.
پەڕلەمانی کوردستان لە ساڵی ١٩٩٢ لە پاش هەڵبژاردنی بڕیاری فیدرالیەت مانەوەی لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا دیاریکرد. سەرکردایەتی سیاسی کورد بە بیانوی نەگونجانی هەلومەرج و ڕازینەبونی دەوڵەتانی دراوسێ مانەوەیان لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقی پێ باشتر بوو وەک لە بڕیاری مافی چارەی خۆنوسین و ڕاگەیاندنی دەوڵەتی کوردی.
دەسەڵات و ئەزمونی حوکمڕانی دوو لەت بوونی بۆ دوو حوکمەت و هەرێمی سەوز و زەردی دوژمن بە یەک و هەڵگیرسانی شەڕی نەگریسی ناوخۆ کە بووە هۆی کوشتنی هەزاران ڕۆڵەی کورد بە دەستی خۆیان و قورستر بونی گەمارۆ ئابوریەکان لە سەر ژیانی خەڵک ودەستێوەردانی وڵاتانی دوژمن بە کورد کە بە ئاسانی وەک داشی دامە یارییان بە حیزبەکانی یەکێتی و پارتی دەکرد بە یارمەتیدانیان بە پیدانی چەک و پارە بۆ گەرمترکردنی شەڕی ناوخۆ بۆ بەرژەوەندی و سەپاندنی هەیمەنە و دەسەڵاتی خۆیان لەتکردنیان بۆ دوو هەرێم و ناشێرین کردنی کورد لە بەرچاوی جیهاندا وەک میللەتێک کە شایەنی سەربەخۆی و ئازادی نین و ناتوانن خۆیان بەڕێوە ببەن، هەڵبەت بە تەنیا دەستێوەردانی دەرەکی هۆکاری هەموو ئەو کێشانە نەبون لە ناوخۆشدا کورد هەرگیز دانی بە یەکدا نەناوە و نەیانتوانیوە یەکگرت و یەکدەنگ بن و لە ئاستی مێژوی و بەرپرسیاریەتی خزمەتکردنی خەڵک و کوردستان دا بن. ئەزمونی حوکمڕانی کورد لە ئاستی پێوست و هەموو ستەم و کاولکاری قوربانی و خەون وچاوەڕوانی خەڵکدا نەبوون، کە مافی خۆیان بوو ژیانێکی باشتر بژین کە لە ژێر دەستی حوکمەتە یەک لە دوای یەکەکانی عێراقدا تاڵاوی زۆریان چەشت بوو.
لە ساڵی (٢٠٠٣) لە پاش پرۆسەی ئازادی عێراق لە لایەن ئەمریکاوە بە ڕووخانی ڕژێمی صەدام حسێن بە یەکجاری بە بیانوی بونی چەکی کیمیاوی و یارمەتیدانی ڕێکخراوی تیرۆریستی قاعیدە و مەترسی بۆ سەر ئاسایش و بەرژەوەندێکانی ئەمریکا و جیهان. دوبارە بە هۆی دەست تێوەردانی دەوڵەتێکی زلهێزی وەک ئەمرێکا بۆ ڕوخاندنی دەوڵەتی بەعسی صدام حسێن کورد توانی کەرکوک و زۆربەی ناوچەکانی تا سنوری حەمرین ئازاد بکاتەوە لەم کاتەشدا هەلێکی باش ڕەخسا بۆ ڕاگەیاندنی دەوڵەتی کوردی ئەگەر سەرکردایەتی سیاسی کورد ئامادەکاری سوربونی هەڵوێستی یەکجاری خۆی بۆ جیابونەوە لە عێراق ڕابگەیاندایە و دەوڵەتی کوردی و مافی چارەی خۆنوسینی بکردایەتە هەڵبژاردنی مان و نەمانی بەڵام بە داخەوە وەکو هەموو هەلەکانی تر کە لە مێژوی دورو نزیکدا بۆ کورد ڕەخساوە هەتا خۆی لە ژێردەست و چنگی بێگانە ڕزگار بکات ئەم هەلەشیان لە دەستداو سەرەڕای ناڕەزی و دژبونی لە گەڵ بەرژەوەندی خواستی ئەمریکا و زلهێزەکان و کاریگەری وڵاتەکانی دراوسێش دوبارە خەونی کورد نرایەوە چاڵ و بەشداری پێکرا لە بنیاتنانی دەوڵەتی عێراقدا کە هەرگیز دەوڵەتێک نەبوە بۆ پاراستنی کورد و ئاشتی و ئازادی بۆ هەموو پێکهاتە جیاوازەکانی عێراق.
سەرکردایەتی سیاسی کورد و بەرنامەی ستراتیژی و نیشتیمانیان نەبوو بۆ گەڕاندنەوەی ناوچە دابڕاوەکان وەک پۆڵ بریمەر حاکمی ئەوکاتی عێراق لە کتێبەکەیدا بە ناوی ساڵەکەم لە عێراق دەڵیت لە کاتی دانوسان لە گەڵ سەرکردایەتی کوردا چاوەڕوانی ئەوە بووین داوای دەوڵەتی کوردی مافی جیابونەوە لە عێراق بکەن بەڵام ئەوان بە پڕکردنی گیرفانیان پێچەوانەی چواەڕوانیەکەی ئێمەیان سەلماند بۆیە کورد خۆشی هیچ کات دڵسۆزی ڕاستەقینە نەبووە بۆ خاک و خەڵکەکەی بە داخەوە. ئەو کاتە هێزەکانی پارتی و یەکێتی لە ناوچە دابڕاوەکان وە دەنران و بە ڕازیبونی کورد خۆی چارەنوسی گەڕاندنەوەیان بەستراوە بە مادەیەکی دەستوریەوە کە هەرگیز جێبەجێ نەکرا چونکە عەرەبی عێراق بە سونەو و شێعەوە لە بنەڕەتدا باوەڕی بە دەستور و گەڕاندنەوەی ئەو ناوچانە بۆ سەرهەرێمی کوردستان نەبوە.
لە دوای پرۆسەی ئازادی عێراق کە هەردوو هەرێم و حوکمەتی سلێمانی و هەولێر یەکگرتەوە ئەگەرچی بە شێوەی ڕەمزی و لە ڕوالەتدایە و تا ئێستا بنەماکانی یەک سوپای نیشتیمانی و دارای و دامو دەزگای دەوڵەتداری گوتاری سیاسی یەکگرتو و بتەوی نییە بەڵام هەرێمی دیفاکتۆی کوردستانی زیاتر بەرەو پێش برد بە تایبەت کاتێک کورد بەشداریکرد لە دەسەڵات و حوکمڕانی دەوڵەتی فیدڕاڵی عێراقدا بەپیی دەستور ماف و ئەرکی دیاری کراو بوە هۆی گەشەکردنی هەرێمی کوردستان لە ڕویی ئابوری و ئاوەدانی و سیاسی و دەسەڵاتی زیاتر بوو کە دەستوری عێراق دیاریکرد بوو بۆ هەرێمی کوردستان.
بڕوام وایە هەرێمی کوردستان زۆر لە ڕەگەز و بنەماکانی دروستبونی دەوڵەتی تێدایە وەکو :
1_خەڵک : کە هەرێمی کوردستان خاوەنی دانیشتوانی خۆیەتی کە نزیکەی ٥ ملیۆنە .
2_خاک : کوردستان خاک و سنوری خۆی هەیە کە سێ پارێزگای دهۆک و سڵێمانی و هەولێرە تا سنوری حەمرینە.
3_دەسەڵاتی سیاسی و ڕێکخرەوەیی : هەرێمی کوردستان خاوەنی دەسەڵات و هەرێمی دیفاکتۆ و ئیداری خۆبەڕێەوەبەری خۆیەتی لە ساڵی ١٩٩١_ئێستا.
4_دانپێدانان (ئیعتراف)ی نێودەوڵەتی و ڕێکخراوی نەتەوە یەگرتوەکان.
هەرێمی دیفاکتۆی کوردستان سەرجەم ڕەگەزەکانی دەوڵەتێکی ستانداردی تێدایە تەنها خاڵی جوارەم و نەبێت کە کێشەی لە گەڵ دانپیدانانی دەوڵەتانی جیهان بە تایبەت دەوڵەتە دراوسێکانیدا هەیە. چونکە شوێنی جوگرافی کوردستان کە دەوڵەت دراوسێکانی وەک تورکیاو ئێران و سوریا و عێراق جواردەوری هەرێمیان داوە و مەجالی گەیشتن بە دەولەتانی جیهان و ڕێگای ئاویشی نییە ئەگەر سنور دابخەن بە ڕوویدا توشی کێشەی گەورەی ئابوری و سیاسی دەبێتەوە لە ئەگەری هێرشکردنی سەربازی ئەو دەوڵەتە دوژمن بە کوردانەدا بۆ سەر هەرێم. لە ڕوووی جیۆپۆلەتیکیشەوە دەوڵەتانی دراوسێی هەرێم هەموویان بەشێکی کوردستانی گەورەیان داگیرکردوە کە ئەگەر لەم بەشەدا دەوڵەت دروست بێت بە مەترسی دەزانن بۆ کوردی بەشەکانی خۆیان تا داوای ئازادی و مافی چارەی خۆنوسینی خۆیان بکەن. هەر یەک لەم دەوڵەتانە بەرژەوەندی و پەیوەندی باشتر و فراوانتریان لە گەڵ زلهێزەکانی وەک ئەمریکا و ڕوسیاو دەوڵەتانی یەکیەتی ئەوروپادا هەیە کە ئامادە نین لە پێناو کورد و کێشە ڕەواکەیدا دەست لە بەرژەوەندی و پەیوەندی خۆیان لە گەڵ دەوڵەتە داگیرکارەکانی کورد ببڕن مەگەر کورد بونی خۆی بسەلمێنێت بە تایبەت ئێستا خاوەنی یەدەکی گەورەی نەوت و غازە لە ناوچەکەدا کە ئەگەر بە وریای و بە پێی قانون و بە شەفافی سامانی سروشتی هەریم بەکار بخات کاریگەری باشی دەبێت لە بەدەستهێنانی پشتگیری ئەو دەوڵەتانە بۆ داهاتو و سەربەخۆی هەرێمی کوردستان.
هەرێمی دیفاکتۆی کوردستان لە دوای پرسەی ئازادی عێراقەوە زیاتر گەشەی کرد و بە هۆی بونی ئاسایش و ئارامی و دوور بونی لە جەنگی ناوخۆی سونە و شێعەوە وڵاتانی جیهان پەیوەندی سیاسی و دیبلۆماسی و ئابوریان لە گەڵ هەرێمی کوردستاندا بەست و کونسوڵخانەیان لە هەولێر کردوەوە تەنانەت دوو دەوڵەتی وەکو تورکیا و ئێرانیش قونسوڵخانەکانیان کردەوە و پەیوەندی و بەرژەوەندی ئابوری زۆر بەهێزیان لە گەڵ هەرێمی کوردستان هەیە کە ساڵانە زیاتر لە چەندین ملیار دۆلارە بە بەراورد لە گەڵ دەوڵەتی عێراقدا . حوکمەتی هەرێمیش لە زۆرێک لەو وڵاتانەدا نوسینگە و نوێنەری هەبوە ئەگەرچی نوێنەرو نوسینگەکان حیزبی و سەربە پارتی و یەکێتی بون وەک لەوەی کوردستانی بن لە تەنیشت باڵوێزخانەی عێراقدا کاریان کردوە.
لە یاسای نێودەوڵەتیدا بونی پەیوەندی سیاسی و دیبلۆماسی و ئابوری دەوڵەتانی جیهان بە سەردانی کەسایەتیە سیاسیە گەورەکان و لە ڕێگەی قونسوڵخانە و باڵوێزخانەیانەوە لە واقیعدا بۆ خۆی جۆرێکە لە ڕەوای پێدان و ئیعترافی ئەو دەوڵەتانە بە هەرێمی کوردستان.
هاتنی ڕێخراوی جیهادی سەلەفی توندڕەوی ئیسلامی داعشەوە لە دوای ١٠/٦/٢٠١٤ داگیرکردنی پارێزگای موصڵ و تکریت و ناوچەکانی سونە نشینەکان کە لە بنەمادا ڕاپەڕین و ناڕازی بونی سونەکانە دژ بە دەسەڵاتی تایفی و مەزهەبی مالیکی و شیعەکان بە هاوکاری داعش ئەگەر چی ڕێکخراوێکی توندڕەو دەستکردی دەستی وڵاتانی ناوچەکە لە تورکیاو سعودیە و کەنداو بە ڕەزامەندی ئەمریکاو ئیسرائیل دروست بون بۆ کۆتای هێنان بە هەیمەنەی ئێران لە ناوچەکەدا کە بوە هۆی تێکچونی بارودۆخ و سیادەی دەوڵەتی عێراق بە تەواوەتی مەترسی گەورە بۆ لێکهەڵوەشاندنی دەوڵەتی عێراق و سەرجەم پێکهاتەکانی بۆ کورد و سونە و شێعە. لەم کاتەدا کورد دەتوانێت دەوڵەتی سەربەخۆی کوردی ڕابگەیەنێت دڵنیام وەک دەوڵەتی دیفاکتۆ هەڵسوکەتی لە گەڵ دەکرێت و دانی پێدا دەنرێت لە لایەن دەوڵەتانی جیهان و ڕێکخراوی نەتەوە یەگرتوەکانەوە ئەگەرچی لە ئێستادا تورکیا و ئێران و ئەمریکاو دەوڵەتانی کەنداو دژی دەوەستنەوە بەڵام بە ڕاگەیاندنی زۆربەی ئەو دەوڵەتانە دانی پیدا دەنێن وەک دەوڵەتی دیفاکتۆی دەناسێنن. نمونە پشتگیری دەوڵەتێکی وەک ئیسرائیل لە ناوچەکەدا بە فەرمی سەرۆکی ئەو وڵاتە پشتگیری بۆ دروستبونی دەوڵەتی کورد ڕاگەیاند ئەگەر چی بۆ بەرژەوەندی و پێگەی داهاتوی خۆیەتی بونی کورد وەک میللەتێک نزیکتر و گونجاوتر بێت لە عەرەبەکان بۆ هاوپەیمانیەتی.
لەم کاتەدا کە کەرکوک و زۆربەی ناوچە داگیرکراوەکانی کوردستان بە هۆی هاتنی داعش و گۆڕانی بارودۆخی عێراقەوە ئازاد کراوە و لە ژێردەستی هێزی پێشمەرگەی کوردستاندایە .کە جەنگی مێژووی و خوێناوی سونە و شێعە زۆری نەماوە بە تەواوی هەڵبگرسێت جونکە ڕێکخراوی داعشی تیرۆریستی داردەستی وڵاتانی دراوسێی عێراق بە ئاسانی ئەم وڵاتە بە جێ ناهێڵێت و عێراق ڕزگاری نابێت لەو جەنگە ئاینی و نێودەوڵەتییەی کە ڕوبەڕوی بۆتەوە لە درێژکراوەی جەنگی سونە و شێعەی سوریاوە یەخەی گرتوە پەڕیوەتەوە بۆ عێراق. پێوستە کورد هەڵەی دوبارە بەشداری کردنەوە لە بنیات نانەوەی دەسەڵاتی دەوڵەتی عێراقدا دوبارە نەکاتەوە خۆی ئامادە بکات لە ئەگەری لەیەک هەڵوشاندنەوەو نەمانی سەرەوەری عێراق و ئەگەری داگیرکردنی بەغدادی پایتەخت لە لایەن سونەکانەوە کە بە شاری مێژویی خۆیانی دەزانن لەم کاتەدا شەڕە گەورەو خوێناویەکە هەڵدەگیرسێت لە نێوان سونە و شیعەدا و سەروەری و ئاسایشی دەوڵەتی عێراق بە یاسایی و کردەیی و لە ئەرزی واقیعدا نامێنێت کاتێکی زۆر گونجاو و مێژویی و لە بار دەبێت بیر لەوە بکرێتەوە هەرێمی دیفاکتۆی کوردستان بەرەو دەوڵەتی دیفاکتۆ ببرێت سور بین لە سەر جیابونەوەو دەرچون لە ژێردەستی دەوڵەتی ستەمکاری عێراق کە بە سونەو شێعەوە هیج جیاوازیان نیە لە سیاسەتی سەرکوتکاری و دژبونیان بۆ ماف و ئازادیەکانی کورد نمونەی مالیکی هەموو گوشارێکی بەکار هێناوە لە پێنەدانی بودجەی پێشمەرگەو کێشەی نەوت و غاز و بڕێنی قوت و موچەی خەڵک و هەڕەشە و مەترسیەکانی بۆ هەرێم ئەگەر چی سەرۆکی هەرێمی کوردستان نەیتوانیەوە بە باشی سیاسەت لە گەڵ دەوڵەتی عێراقیدا بکات و بەشێک بوە لەو کێشانەی ڕوبەڕوی هەڕێم بوەتەوە، بەڵام بۆ کورد سەلما کە شیعەی عێراق لە گەڵ سونەکان جیاوازیان نییە بۆ ئینکار کردنی ماف و ئازادی کوردەکان.
کورد مافی خۆیەتی وەک سەرجەم گەل و نەتەوەکانی دنیا خاوەنی مافی چارەی خۆنوسین و دەوڵەتی خۆی بێت لە سەر خاک و بۆ نەتەوەی کورد کە جیایە لە نەتەوەکانی تری ناوچەکەو مێژوی کۆنی هەیە.
ڕاگەیاندنی دەوڵەتی کوردی پێویستە بە شیوەی بەرنامە بۆ داڕێژراو ستراتیژی و بە وریای هەنگاوی دیراسەکراوی بۆ بنرێت لە ڕێگەی پەڕلەمانی کوردستانەوە کە نوێنەری هاوڵاتیانە بە پرس کردن و ڕیفراندۆم بە سەرجەم خەلکی کوردستان و بەشداری هەموو پارت و کەسایەتیە سیاسیەکان بڕیارێکی وا گرنگ و چارەنوسساز بدرێت کە سەرۆکێک بۆ دیاری بکرێت بۆ بڕیارێکی وا گرنگ و مێژوویی، نەک تەنها یەک سەرکردەو یەک حیزب خۆی بە خاوەنی کورد بزانێت و لە بری هەموو کورد بڕیار لە سەر دروست بون یا نەبونی دەوڵەتی کوردی بدات وەک ئەوەی سەرۆکی پارتی بە تاکڕەوانە خۆی کوردوە بە خاوەنی هەموو کورد دەیەوێت بە تەنها بڕیارێکی لەو جۆرە بدات کە پێوایە مەترسی گەورەی دەبێت بۆ لە دەستدانی هەلی دروست بونی دەوڵەتی کورد یان لە ئەگەری دروستبونی دەوڵەتیشدا مل بەرەو ستەمکاری و دیکاتۆری بنەماڵەگەری دەنێت و مەترسی گەورەی دەبێت بۆ داهاتوی کوردستان.