یاخیبوون كاتێك ڕووده‌دات، كه‌ مرۆڤی یاخی هه‌ست بكات له‌ شوێنێك
به‌ جۆرێك له‌ جۆره‌كان له‌سه‌ر هه‌قه‌.                    
                                 ئەلبێرت كامۆ

ناوەڕۆك
•    بە هەرێم (كانتۆن ) كردنی  پارێزگاكانی باشوری كوردستان لە ناو یەكێتیەكی نەتەوەیی و نیشتیمانیدا
•    ئەم پڕۆژەیە بۆچی؟
•    سودەكانی ئەم فرە هەرێمیە (كانتۆنیە) فیدرالیە
•    پارێزگای سلێمانی وەك نمونە
•    باری ئابوری پارێزگای سلێمانی بۆ بوون بە هەرێم (كانتۆن)
•    ئەزمونی سویسرا
•    ڕێگری یاسایی نیە بۆ بە هەرێم بوونی پارێزگاكانی باشوری كوردستان
•    دەستوری عێراق (ماددەی 119)
•    فیدرالی بۆ عێراق ، مەركەزیەت بۆ كوردستان
•    سیستەمە سیاسیە لامەركەزیەكان

سەرنج
ئەم وتارەی بەندە گوزارشت نیە لە تێروانینێكی حیزبیی بەڵكو لە پێناوی بەرژەوەندی گشتی نوسراوە، بەلام لەوانەشە لەگەڵ بۆچونی حیزبێكی سیاسی هەرێمی كوردستان یەكبگرێتەوە بێئەوەی خواستی نوسەر بێت.

ئەو ڕاستیەی كە فكری مەركەزیەت ئەقڵی دەسەلاتی سیاسی كوردیشی تەنیوە لە باشوری كوردستان و ئەو ڕاستیەش هەتا ئێستەش هەرێمی كوردستان سەرەڕای بوونی پەڕلەمان و حكومەت بەلام بە كردار دوو ئیدارەیە و هەروەها پارێزگای سلێمانی بە ڕوونی پەراوێزخراوە. لەبەر ڕۆشنایی ئەو ڕاستیانە بە پێویستیەكی سیاسی و كۆمەلایەتی و ئابوری و ئیداری دەبینم وەك چارەسەرێكی مەنتقی پارێزگاكانی هەرێمی (باشوری) كوردستان ببنە هەرێمی (كانتۆنی) فیدرالی سەربەخۆ. دەكرێت پارێزگای سلێمانی هەرێمێك  بێت ، هەولێر ، هەروەها پارێزگای دهۆك و هەڵەبجەش ببنە هەرێمی (كانتۆنی) سەربەخۆ. هەمان ئەم مۆدێلە بۆ پارێزگای كەركوكیش ئەویش بە پێی واقعی پارێزگای كەركوك خۆی. بەلام ئەم فرە هەرێمیە (كانتۆنیە) لەناو جوگرافیای (فیدراسیۆنێكی) سەربەخۆی كوردستان ، تەنانەت لە ئایندەدا لەناو دەوڵەتێكی كوردیدا كە خواستێكی ڕیالیستانەی گەلی كوردە. مۆدێلێك بێ ئەوەی كاریگەریی لەسەر یەكێتی و هەستی نەتەوەیی و نیشتیمانی دروستبكات.  

بڕوانە بەلجیكا دەوڵەتێكی فیدرالی و فرەنەتەوەیەو لە دوو فیدراسیۆنی هۆلەندی زمان و فەرەنسی زمان پێكهاتوە كە بریتین لە ناوچەی فلاندەرن (هۆڵەندی زمان) و سنوریان بە ه‌وڵەنداوە هەیە. ناوچەی ڤالۆن (فەرەنسی زمان)، سنوریان بە فەرەنساوەیە. هەر فیدراسیۆنێكیش لەم دووانە پێنج پارێزگای هەیەو كراون بە پێنج هەرێمی سەربەخۆ لە ناو فیدراسیۆنە یەك نەتەوەییەكەدا ، لەناو دەولەتێكی ئیتحادی بەلجیكادا.
بەم جۆرە دەكرێ باشوری كوردستانیش ، لانی كەم لەم دۆخەی ئێستەدا هەرێمی كوردستان بكرێتە فیدراسیۆنێكی كوردی و لەناو ئەم فیدراسیۆنەدا پارێزگاكانی بكرێنە هەرێم یان كانتۆنی سەربەخۆ. ئەڵمان زمانەكان لە بەلجیكا لە ناوچەیەكی ئاوتۆنۆم ئەژین و سنوریان بە ئەڵمانیاوە هەیە بەلام وەك هەرێمێكی تایبەت دیارینەكراوەو بە "كۆمەڵەی زمان ئەڵمانەكان" ناودەبرێن. ژمارەیان تەنیا 76 هەزار كەسەو لە ناوچەیەكی جوگرافی بچوكدا دەژین لە ڕوبەرێكی 854 كم دوجا. ژمارەی پەڕلەمانتارەكانی بریتیە لە 25 و حكومەتیش لە 4 وەزیر پێكهاتوە. ئەم ناوچەیە هەتا دوای جەنگی یەكەمی جیهانی سەر بە بەلجیكا نەبوو بەلكو سەر بە ئیمپراتۆریەتی ئەلمانیا بوو. دیارە فاكتەری ژمارەی دانیشتوان و بچوكی شوێنە جوگرافیەكەیان هۆیەكە كە بەناوچەی چوارەمی بەلجیكا ناونەبراوە. رێژەی دانیشتوانی بە بەراورد بەدانیشتوانی سەرجەم بەلجیكا 1% كەمترە بەلام خاوەنی پیادەكردنی مافەكانی خۆیەتی. ئەزمونی ئەم كەمایەتیەی بەلجیكا دەشێت وەك مۆدێلێك وەربگیرێت بۆ توركومان و مەسیحی و ئێزیدی زمانزانەكانی عێراق بە باشوری كوردستانیشەوە بەلام بێگومان لێرەدا گرنگە ژمارەی ئەو كەمایەتیانە لە ناوچەیەكی دیاریكراوی جوگرافیدا ئەو مەرجە بەدی بهێنێت. ڕاستە ، بۆنمونە مەسیحیەكان ، یان توركومانەكانی كوردستان پەرش و بلاون بەلام ئەگەر بڕوانینیە مۆدێلەكەی سویسرا ئەوا چارەسەر هەیە بۆ پاراستنی مافی ئەو كەمایەتیە پەرش و بلاوانەش. كەواتە لێرەدا هەمان مۆدیلی سویسراشمان هەیە.

هەرێمی كوردستان 24 ساڵە بە بارودۆخێكدا گوزەر دەكات كە لە ئایندەیەكی نزیكدا هیوام بە چارەسەر كردنی كێشەكانی نیە چ لە زۆنی زەرد و سەوزو نیلیدا و  هەروەها مەسەلەی لامەركەزی كە دانیشتوانەكەی باجی گەورەی هەَلەو ئەقلی سیاسەكانی ئەدەن ، هەربۆیە گەیشتومەتە ئەو باوەڕەی كە دروستبوونی ئیدارەی (كانتۆنی) سەربەخۆی فیدرالی پارێزگاكانی باشوری كوردستان بۆتە پێویستیەكی سیاسی و ئیداری و ئابوری و كۆمەلایەتیش.
خۆئەگەر وەك واقیع بۆی بڕوانین هەرێمی كوردستان دوو ئیدارەیە. هەروەك ئەوەی دوو هەرێمی جیاواز بێت لەیەكتر هەرچەندە بە ناوی یەك پەڕلەمان و یەك حكومەتی هاوبەشەوە قسەدەكرێ. بادینان (پارێزگای دهۆك) بە كردەوە لە لایەن پارتیەوە مامەڵەی هەرێمێكی سەربەخۆی لەگەڵدا دەكرێ و هەموو شتێكی لە سۆران جودایە تەنانەت ئاڵوگۆڕی نوسین لە نێوان دائیرەكانیداو خوێندنی قوتابخانە لە بادینان بە زاراوەی بادینیە ، كەواتە لێرەدا خاوەنی زمانێكی ستانداریش نین بۆ تەواوی هەرێمی (باشوری) كوردستان.


* دەبێتە هۆی دابەشبوونی دەسەلات و ڕێگر دەبێت لە چڕبوونەوەی دەسەلات و مەركەزیەت لە دەستی لایەنێكدا.
 * فیدرالیەت و فرە هەرێمیی وەك خۆی دەبێتە بەهێزكردنی دیموكراسیەت و سەقامگیریی سیستەمی سیاسی و كەمكردنەوەی گەندەڵی بەلام دیموكراسیەت و سەقامگیریی مەرجی پێشوەختیشن بۆ دروستبوونی سیستەمێكی فیدرالی لامەركەزی تەندروست.
* سودێكی تری ئەم فرەهەرێمیە دروستبونی كێبركێیە لە نێوان هەرێمەكان (كانتۆنەكان) و بە ڕوونی دەردەكەوێت كام لا توانیویەتی بوارە جیاوازەكانی ژیان ببوژێنێتەوەو ببێتە مۆدێلێكی باشتری حوكمرانی بۆ هەرێمەكەی (كانتۆنەكەی) خۆی.
* دەبێتە هۆی ئاسانكردنی بەشداری سیاسی هاولاتیان. هەروەها بەرێوەبردنی هەرێمەكە لەلایەن خەَلكی ناوچەكە خۆیەوە ئەنجام بدرێ كە لە ڕووی كەلتوری و كۆمەلایەتی و سیاسیەوە نزیكە لێوەی. * خەَلكی ناوچەكە باشتر ئاشنان بە كەلتورو سیاسیەكانی ناوچەكەی خۆیان وەك لەوەی كە ئاشنا نین بۆنمونە ناوچەی سلێمانی و هەلەبجە بەوانەی دهۆك و بادینان و هەروەها بە پێچەوانەشەوە. دیاردەیەكی خراپ بەلام لە ئەنجامی ئەقڵی دەسەلاتی سیاسی هەرێمی كوردستانەوە خوڵقێندراوە.
* بۆنمونە پارێزگای سلێمانی دەبێتە هەرێمێكی سەربەخۆ و دەبێتە خاوەن پەڕلەمانێكی هەَلبژێردراوی خۆی و حكومەتی هەرێمی خۆی بە وەزارەتە پێویستیە هەرێمیەكانیەوە.
* لەم شێوازی سیستەمەدا دابینكردنی لامەركەزی بۆ شارۆچكەو ناحیە و قەزاكان لەچوار چێوەی ئەو كانتۆنەدا (هەرێمەدا) بەپَیی سیستەمی لامەركەزی فیدرالی.
* هەر هەرێمە توانای بەسەر ئیدارەكەی خۆیدا باشتر دەشكێت و كاری دانیشتوان خێراتر بەڕێوەدەچێت و كێشەو پێداویستیەكان (ئابوری ، كۆمەلایەتی ، ئیداری ، پەروەردە ، ژینگە..) باشتر دەبینرێن.
* هاولاتیان دەتوانن بەهۆی كورتی رێگاكان لەم سیستەمی فرە هەرێمیە فیدرالیەی كوردستان زووتر پەیوەندی بە سیاسەتمەدار و دامودەزگاكانەوە بكەن و لە پڕۆسەی سیاسی زۆرتردا بەشداربن ، هەروەها ڕێگای فشاری جەماوەرییش كورتتر و كاریگەرتر دەبێت. دیاردەیەك دەبێتە هۆی چارەسەركردنی زۆرێك لە گرفتەكان.
* ئەو تۆمەتبار كردنانەش كە هەن لە نێوان هەولێر و سلێمانیدا زۆر كەمتر دەبنەوەو ئەو كات دەردەكەوێ حیزبەكانی ناو ئەو هەرێمە تاچەند توانای دروستكردنی سیستەمێكی سیاسی و هەرێمایەتی و ئیداریی كارای هەیە بۆ چارەسەری كَیشەكانی هاولاتیانی ناو هەرێمەكەی.
* لەم سیستەمی فرەهەرێمیە (فرە كانتۆنیە) فیدرالیە لامەركەزیەدا مەترسی لایەنێك بۆ سەر ئەوەی تر كەمە.
* لەم سیستەمەدا هەمان ئەو دەزگایانەیان هەیە وەك ئەوانەی لە دەوڵەتی ئیتحاد هەن (پەڕلەمان ، حكومەت ، دادوەری...تاد). هەَلبژێردەر بە پێی بڕیاری پەڕلەمان هەر چوار ساڵ جارێك ، لەناو ئەو هەرێمەی تێیدا تۆمار كراوە پەڕلەمانی هەرێمەكەی خۆی هەڵدەبژێرێت و هەروەها توانای ساختەكاری لە هەڵبژاردنەكانیشدا (لەوانەیە) كەمتر بنەوەو ئاسانتر چاودێری دەكرێن و خوێندنەوەی باشتری بۆ دەكرێت.
*حیزبە سیاسیەكانی ناو هەرێمەكان (كانتۆنەكان) دەتوانن چۆنایەتی سەركردەبوون لە هەرێمەكانیاندا تاقیبكەنەوەو بەم هۆیەوە دەتوانن مومارەسەی سیاسەت لەسەر ئاستی "ناوەند" بەرز بكەنەوە وەك ئەو پێكهاتە سیاسیە جیاوازانەی هەرێمی كوردستان ئێستە لە بەغدا پیادەی دەكەن. بۆ كورد لە باشوری كوردستان پیادەكردنی فەرمانڕەوایی سیاسی و مامەڵەكردن لەگەڵ سیستەمی سیاسی لەسەر ئاستی هەرێم ئەزمونێكی گرنگە بۆ مامەلەكردن لەگەل دەوڵەتی ئیتحادیدا ، یان لە دواڕۆژدا لەگەڵ ئەنجومەنی فیدرالی عێراق (ئەنجومەنی هەرێمەكان) هەروەها ڕۆژگارێك لە دەوڵەتێكی كوردیدا.
* لەوانەیە زۆرێك لە كێشمەكێشی ناو ئەنجومەنی پارێزگاكانیش بەم رێگایەوە كەم بێتەوە.
* بە پێی ئەزمونی دەوڵەتە فیدرالیەكان ، هەرێمەكان یان كانتۆنەكان بۆیان هەیە بە پێی سروشت و پێویستی هەرێمەكەیان هەندێك یاسا دەربكەن گونجاو لەگەڵ دانیشتوانی هەرێمەكەی خۆیدا ، بۆنمونە لەسەر ئاستی پەروەردەو خوێندنی بالا.
* ئەم مۆدیلە كێشمەكێشی بودجە و نەوت و وەزارەتی سامانە سروشتیەكان دەكرێ كەمبكاتەوە لەوەدا بۆنمونە هەرێمی تازە دروستبووی سلێمانی بودجەی خۆی ڕاستەوخۆ لە ڕێگای بەغداوە بۆ دێت و ڕێگایەك بۆ ڕزگار بوون لەو كێشمەكێشانەی پارتی لەگەڵ بەغدا دروستی كردوون بە ناوی حكومەتی هەرێمەوە بە تایبەت پرسی نەوت. هەرێمە (كانتۆنە) نوێكە دەتوانێت مامەلە لەگەڵ سامانە سروشتیەكانی ناو هەرێمەكەی خۆی بكات بە پێی یاسا فیدرالیەكانی ناوەند. ڕزگار بونێكیش دەبێت لەو تۆمەتانەی ئێستە لە نێوان هەولێر و سلێمانیدا هەیە بەرامبەر بە پەراوێز خستنی پارێزگای سلێمانی لە لایەن ئەو دەسەلاتانەی پارتی بەكاری دەهێنێت.
* لێرەدا دەبێت سەرجەم حیزبە سیاسیەكان توانای سیاسی و جەماوەریی خۆیان لە ناو ئەو هەرێمەدا تاقی بكەنەوە بە حیزبە گەورەو بچوكەكانیشەوە و لەوانەیە كۆتایی هێنانیكیش بێت بە حیزبەكانی سێبەر.
* هەر هەرێمە مامەڵەی خۆی لەگەل ئێتنیك و كەمایەتیە كەلتوری و ئاینیەكانی ناو هەرێمەكەی خۆی دەكات لە پێدان و ڕێكخستنی مافەكانیان. ئەگەر بڕوانینە پەڕلەمانی هەرێمی كوردستان ئەو ڕاستیە دەبینین كە پارتی 11 كورسیەكەی كۆتاكانی كڕیوەو هەروەها بە تەواوی دەستی گرتوە بەسەر هەردوو پارێزگای دهۆك و هەولێرداو حیزبەكانی تریش لە بارودۆخێكی وادا نین بتوانن یان بیانەوێَ ئەو هاوكێشەیەی ئێستە لە پێویستیەكی نەتەوەییدا بگۆڕن.

* هەرێمی (كانتۆنی) نوێی سلێمانی و هەڵەبجە سیستەمی سەرۆكایەتی لابەرێت و دەسەلاتەكان بەسەر پەڕلەمان و حكومەت و دادوەریدا دابەش بكات.
 
(بەواتا ئەم مۆدێلە بێئەوەی كاریگەریی نەگەتیڤ بكاتە سەر یەكێتی نیشتیمانی و هەست و هوشیاری نەتەوەیی و پاشە كشە نیە لە ئامانجە نەتەوەییەكان).

سەبارەت بە هەرێم (كانتۆن) بوونی پارێزگاكانی هەرێم پێویستە پەنا بۆ ڕێكارە مەدەنی و یاساییەكان ببرێت ئەویش وەك هەنگاوی یەكەم بە رێگای ئەنجومەنی پارێزگاوە بە پێی یاسا نوسراوەكانی دەستوری عێراقی. ڕێگایەك بۆ بە دەست هێنانی ئارامی و ئاشتی و دادپەروەری كۆمەلایەتی و ئاسایی كردنەوەی دۆخی پارێزگاكە بە تایبەت پارێزگای سلێمانی سوودمەند دەبێت لەم بیرۆكەیە. بەم ڕێگایەوە دەكرێ مەترسی شەڕی ناوخۆش دوور بخرێتەوەو بۆ هەر ئەگەرێكی نەخوازراو و هەڕەشەی لایەنێكی تر بۆ سەری دەكرێ پەڕلەمان و حكومەتی هەرێمی سلێمانی ، یان هەربَمە نوێكان بڕیاری خۆی بەرامبەری دەربكات وەك ئۆرگانێكی یاسایی و دەستوریی وشەرعیەتی یاسایی و جەماوەریی بدات بە خۆی بۆ هەر بەرگریكردنێك لە بەرژەوەندی هەرێمەكەی.

هەر پارێزگایەك دەتوانێت ببێتە هەرێمێكی سەربەخۆ. ئەم مافە لەماددەی 115ی دەستوری عێراقدا هاتوەو دەَلێت: "هەر پارێزگایەك یان زیاتر مافیان هەیە هەرێمێك پێكبێنن لەسەر داوایەك كە ڕاپرسی لەسەر بكرێت ، بە یەكێك لەم دوو رێگایانە پێشكەش دەكرێت:
یەكەم: داوایەك لەسێ یەكی ئەندامانی هەر ئەنجومەنێك لە ئەنجومەنەكانی ئەو پارێزگایانەی دەیانەوێت هەرێم پێك بهێنن.
دووەم: داوایەك لە دەیەكی (1/10)ی دەنگدەران لەو پارێزگایانەی دەیانەوێ هەرێم پێك بهێنن. دواتر لە ڕاپرسیەكداو بەپێی دەستور دەكرێ ئەم داوایە ببێتە واقع. پارێزگای سلێمانی و ...تاد. دەتوانن سوودمەند بن لەم یاسا نوسراوەی پەڕلەمانی ئیتحاد كە كورد خۆشی دەنگی پێداوە.
ئەوە ڕەفتاری چەوتی حیزبە كوردیەكانە بەرامبەر بە كەركوك بووە هۆی دروستبوونی بیرۆكەی هەرێمی سەربەخۆ لای كەركوكیەكانیش.

لە راپۆرتێكی تایبەتی ڕێكخراوی دۆر سەبارەت بە نەوت و گازی پارێزگای سلێمانی كە لە مسای 2015 بلاوكراوەتەوە ، هاتوە: پارێزگای سلێمانی خاوەنی 70% ی نەوتی هەرێمەو 15% یەدەگی نەوتی عێراقە.. دوەم پارێزگای عێراقە دوای بەسرە لە ڕووی یەدەگی نەوت و گازی سروشتی و بەشێكی زۆری ئەم ڕێژەیە دەكەوێتە ناوچەی گەرمیان. كەواتە پارێزگای سلێمانی لە ڕووی ئابوریشەوە ، نەوت و بواری كشتوكاَل و پیشەسازی محەلی و .. تاد. لە توانایدایە كێشە ئابوری و داراییەكانی خۆی چارەسەر بكات و دانیشتوانی هەرێمەكەی خۆی خۆش گوزەران بكات ئەگەر دادپەروەرانە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت و خاوەنی سیستەمێكی سیاسی و ئابوری ئەقلانی بێت.
پاریزگای سلێمانی پەراوێز خراوە هەروەك پارێزگاكانی بەسرەو ئەنبار هەربۆیە كاردانەوەكانیش لای ئەمانە بەهێزە بۆ دروستبوونی هەرێمی سەربەخۆ.

سویسرا كە لە چەندین نەتەوەو ئێتنیك پێكهاتوە خاوەنی 26 كانتۆنە (شەشیان نیو كانتۆنە). زۆرینەی دانیشتوانی سویسرا لە ناوچەی زمان ئەڵمانەكان دەژی كە شارو شارۆچكەكانی دابەشكراوە بەسەر 18 كانتۆندا (هەرێمدا ، خۆبەرێوەبەریدا). وەك ئەوە وایە بوترێ پارێزگاكانی باشوری كوردستان و شارۆچكەكانی وەك گەرمیان (مەلار و كفری) ، ڕانیەو كۆیەو قەلادزەو چەمچەمال و سۆران و زاخۆو ..تاد. لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا كە فیدرالیزمی كردۆتە دروشمی خۆی بەسەر كۆمەَلێك كانتۆندا دابەش بكرێت و ئیدارەو خۆبەرێوەبەری لامەركەزی و بودجەی خۆیان هەبێت بێئەوەی كاریگەریی لەسەر هەست و هوشیاری نەتەوەیی و نیشتیمانی هەبێت ، باشترین مۆدێل بۆ ئیدارەو چارەسەری كێشەكانیان كە خۆیان باشتر لێی تێدەگەن و ڕێگا بیرۆكراتیەكانیش كورت دەكاتەوە.
دانیشتوانی هەرێمی (كانتۆن)ی Zürich بریتیە لە ملیۆن و نیوێك بەلام كانتۆنی Uri دانیشتوانەكەی بریتیە لە 35.000 كەس و هەردوكیشیان كانتۆنی سەربەخۆن و سیستەمەكەش دەڕوات بە ڕێگاوە. ڕێژەی  كەمە نەتەوەو ئاینی ریتۆڕۆمانیش كە دەكاتە 0,5% ی دانیشتوانی سویسرا بچوكترین گروپی زمانی سویسریە (وەك توركومان و مەسیحیەكان لە عێراق و لە كوردستان) بەلام خاوەنی ئاوتۆنۆمی كەلتوریی خۆیانن.
پەڕلەمانەكانی كانتۆنەكان ژمارەی ئەندامەكانی لە نێوان 49- 180 یە بە پێی ژمارەی دانیشتوانی دیاری دەكرێت. ئەمانە ئاسایی لەلایەن گەلەوە بۆ ماوەی چوار ساڵ بەلام لە كانتۆنەكانی Freiburg und Waadt بۆ ماوەی پێنج ساڵ هەڵدەبژێردرێن.
لەم تێڕوانینەوە دەكرێ ژمارەی ئەندام پەڕلەمانەكانی كانتۆنی (ئیدارەی) سلێمانی ، هەولێر و دهۆك یان هەڵەبجە دیاری بكرێت. حكومەت بەرپرسە لە جێبەجێكردنی یاساكان. ئەو یاسایانەی كە پەڕلەمان و گەل بریاریان لەسەرداوە.


 






















ئامادە كردنی لە لایەن نوسەرەوە


 

لە بەشی پێنجەمی دەستوری عێراقدا لە ماددەی 116دا هاتوە: "هەرێم دەستورێك بۆخۆی دادەنێت كە دەسەلات و ئەركەكان و شێوازەكانی كارپێكردنیان دیاری بكات بەجۆرێك ناكۆك نەبێت لەگەڵ ئەم دەستورەدا" ، بەواتا لەگەَل دەستوری عێراقدا.
* بەلام ئەگەر هەردوو دەستوری هەرێمی كوردستان و ئەوەی دەسەلاتی فیدرالی ئیتحاد لە بەغدا بەراورد بكەین بە یەكتر سەبارەت بە دەسەلاتەكانی هەرێم لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بۆنمونە گرێبەستە نەوتیەكان دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە هەرێمی كوردستان لە دەستورەكەیدا مافێكی تری بەخۆیداوە لەسەر ئەم ئاستە وەك لەوەی دەسەلاتی فیدرالی ئیتحادی بەغدا نەیداوە پێی. (بڕوانە ماددەی نۆی دەستوری هەرێمی كوردستان). لەوانەیە ئەوەش یەكێك بێت لە خاڵە ناكۆكەكانی نێوان بەغداو هەولێر. ئەوە دەكرێت بۆ نمونە لە هەرێمی سلێمانیدا چارەسەر بكرێت و ببێتە هۆی چارەسەری بەیكی بەرچاو لەو  كێشە لەسەرانە.

لێرەدا حكومەتی هەرێمی (كانتۆنی) سلێمانی بەلام گونجاو لەگەڵ دەستوری عێراق بۆی هەیە هەندێك لە پەیوەندیە هەرێمی و نێودەوڵەتیەكانی خۆی دروست بكات بۆنمونە لەسەر ئاستی بازرگانی و نەوتیش.
* خالێكی تری گرنگ بۆ پتەوكردنی پێگەی هەرێم و پارێزگاكانی عێراق كردنەوەی نوسینگەیە ... لە مادەی 118ی دەستوری عێراقدا هاتوە: "نوسینگە بۆ هەرێم و پارێزگاكان دەكرێتەوە لە باڵیۆزخانەو قونسولگەریەكاندا بۆ بەدواداچوونی كاروباری كەلتوری و كۆمەلایەتی و گەشەپێدان". هەرێمی (هەرێمەكانی ، كانتۆنەكانی) كوردستان دەتوانن سوود لەم یاسایە وەربگرن بۆ بەهێزكردنی پەیوەندیە دبلۆماسی و كەلتوری و ئابوریەكانی. كارێك كە دەسەلاتی سیاسی هەرێمی كوردستان ئەنجامی نەداوە. لەبری ئەوە نوێنەری حیزب و حكومەتی هەرێم هەن لە دەرەوە كە تەنیا نوینەرایەتی حیزب و بنەماڵە و سەرۆكەكانیان دەكەن. ئەمە لە كاتێكدا كە هەرێمی كوردستان خۆی لە دەستورەكەیدا ئاماژەی پێداوەو لەماددەی 10، فەقەرەی 2دا هاتوەو وەك مافێكی دەستوری و بنچینەیی هەرێمەكە ئاماژە پێدراوەو دەلێت: "هاوبەشی كردنی لە پۆست و فەرمانبەرایەتیەكانی فیدرالی بە شێوەیەكی هاوشان و رێژەیی". ئەو كاتە هەریمی سلێمانی دەتوانیت بەم كارە دەستوریە هەستیت ، بە تایبەت كە ئێستە تەواوی پەیوەندیەكانی دەرەوەی هەرێم لە دەستی (پ.د.ك) دایە. بەلام هەموو ئەوانە ئەگەر دەسەلاتی سیاسی هەرێمی ئەو كاتەی سلێمانی دەسەلاتێكی تەندروست بێت ، نەوەك دوبارە كردنەوەی هەمان مۆدیلە تەقلیدیەكەی ئێستا بێت كە هەیە.
* ڕێگری دەستوریی نیە بۆ كردنەوەی  قونسولگەری و نوێنەرە دبلۆماسیە نێودەوڵەتیەكان لە هەرێمە نوێكاندا ، دیاردەیەك نەك هەر كاری وەرگرتنی فیزە ئاسان دەكات بۆ هاولاتیانی ئەو هەرێمە بەڵكو پەیوەندیە دبلۆماسیەكانی هەرێم (كانتۆنە) نوێكان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتییش دروستدەكات ، ئەوە لە كاتێكدا شاری سلێمانی خاوەن فڕۆكەخانەیەكی نێودەوڵەتیە  دیاردەیەك كە بە گشتی بە سوودی نەتەوەیی دەگەرێتەوەو پەیوەندیەكانی دەرەوە بە تەنیا لە دەستی یەك حیزبدا نامێنێت كە ئێستە بریتیە تەنیا لە پارتی دیموكراتی كوردستان.  
* ئاسایی لە دەوڵەتی فیدرالیدا ناوەند بەرپرسە لە بابەتی جەنگ و پاراستنی تەواوی دەوڵەت لە هەر هەڕەشەیەكی دەرەكی ، بەلام لەبەر ئەوەی بارودۆخی ئێستەی هەرێمی كوردستان بەو جۆرەیە خاوەن هێزی چەكداری خۆیەتی بە تایبەت كە هێزە چەكدارەكان لە كرداردا نیزامی نین بەڵكو بە پێوەری حیزبی بەرێوە براوە تەنانەت لە شەڕی دژ بە داعشیشدا ، هەربۆیە ئەو لایەنانە دەتوانن لە هەرێمە نوێكەی خۆیاندا هەروەك ئەوەی ئێستە هەیە ناوچەكەی ، هەرێمەكەی خۆیان بپارێزن.. بەلام دەكرێ لە نێوان هەرێمەكاندا ئەوەندەی غیابی ناوەند هەبێت ڕێكەوتنی هاوبەش هەبێت بۆ بواری ئاسایشی نەتەوەیی و نیشتیمانی و پاراستنی  كوردستان ، لێرەدا خاَلێكی ئیجابی هەیە لە كوردستان بەوەی شەڕی تائیفی و مەزهەبی تێدا نیە بە پێچەوانەی خواروی عێراق.    
*هەر پارێزگایەكیش نەیەوێ ببێتە هەرێمێكی سەربەخۆ ، ئەوا دەتوانێت بە پێی دەستوری عێراقی فیدرالی وەك پارێزگا بە سیستەمی لامەركەزی بمێنێتەوە ، بەلام پارێزگاكانی ئێستەی هەرێمی كوردستان بێ دەسەلات ومەشلول كراوون.

بەپێی دەستوری عێراق (ماددەی 119) هیچ رێگریەك نیە لە بریاری بە هەرێم بوونی پارێزگایەك بۆنمونە بەهەرێم بوونی پارێزگای سلێمانی. عێراق دەستورێكی هەیەو لەو دەستورەدا مافی فیدرالیزم بۆ پارێزگاكان چەسپێندراوە. لە دەستوری عیراقدا هاتوە : "هەر كاتێك پارێزگاكان هەست بكەن كە ماف و ئیرادەیان زەوت دەكرێت دەتوانن پەنا بۆ فیدرالی بەرن". بەلام بە پێی برگەی 3 ماددەی 2ی ڕەشنوسی دەستوری هەرێمی كوردستان هاتوە "نابێت هەرێمێكی نوێ لەناو سنوری هەرێمی كوردستاندا دابمەزرێت". بریارێك پێچەوانەی دەستوری عێراقە ، ئەو دەستورەی كورد خۆی دەنگی پێداوەو لە دەسەلاتەكەشی بەشداری كردوە لە دروستبونەوەی ئەم دەوڵەتە دوای ڕوخانی دەوڵەتی بەعس. ئەوە لە كاتێكدا كە دەستوری هەرێم كێشەی لەسەرەو ڕاپرسی گەلی لەسەر نەكراوە بەواتا شەرعیەتی نیە. لێرەدا پێویستە بڕگەی 3 ماددەی 2ی لە دەستووری هەرێمدا لابرێت. بۆنمونە ئەگەر پارێزگای سلێمانی بیەوێت ببێتە هەرێمێكی فیدرالی سەربەخۆ ئەوا بەپێی ماددەی 120ی دەستوری عێراقی بۆی هەیە دەستوری هەرێمیی خۆی هەبێت و هەروەها بە پێی ماددەی 121 ببێتە خاوەنی هەر سێ دەسەلاتەكان. بەم پێیەو بە پێی برگەی 3ی ئەو ماددەیە دەبێتە خاوەن بودجەی خۆی لەلایەن حكومەتی ئیتحادیەوە ئەوەش بە پێی ڕێژەی دانیشتوانی هەرێمەكە. سامانە سروشتیەكان هی ئەو هەرێمەیە كە تێیدایە. بەلام ئەوەندەی سامانە سروشتیەكان زۆر جیاواز بەسەر هەرێمەكاندا دابەش بووبن دەبێت ناوەند یەكسانیەك بەدەست بهێنێت بۆ ئەو هەرێمانەی تر كە ئابورییان كورت دەهێنن ، ئەوەش بەشێكە لە سروشتی دەوڵەتی فیدرالی. دروستبوونی هەرێمی زۆرتری فیدرالی لە عێراقدا فشارێك دەبێت بۆسەر دەسەلاتی ئیتحادیش بۆ دروستكردنی ئەنجومەنێكی فیدرالی / هەرێمەكان (ئەو ئەنجومەنەی كە هەرێمەكان تێیدا نوێنەرایەتی خۆیان دەكەن) و هەروەها دەبیتە هۆی دابەشبوونی دەسەلاتەكانیش و لاواز بوونی دەسەلاتی ناوەندو دوور كەوتنەوەیە لە دەسەلاتی مەركەزی. ئەوە ئەوەندەی كورد بیەوێ لە ناو دەوڵەتی عێراقدا بمێنێتەوە.

ئەو بۆچوونەی ئەگەر پارێزگای سلێمانی ببێتە هەرێمێكی سەربەخۆ دەبێتە هۆی پەرتبوونی قورسایی كورد لە عێراقداو كاریگەریی لەسەر سەنگی نەتەوەیی دەبێت ، لێرەدا دەبێت بوترێت كورد بە هۆی جۆری جیاوازی پەیوەندیە دەرەكیەكانیەوەو ململانێی حیزبی ، لە بەغداش یەكگرتوو نەبووە. بوونی فرەهەرێمی لە كوردستان نابێتە رێگر بۆ قورسایی كورد لە بەغدا ئەگەر خاوەن ستراتیژیەكی نەتەوەیی و نیشتیمانی هاوبەش بێت.

ناكۆكە بەخۆی ئەگەر دەسەلاتی سیاسی هەرێمی كوردستان خۆی بەفیدرالی ناوزەند بكات و داوای فیدرالیەت بكات بۆ عێراق بەلام لە هەرێمەكەی خۆیدا بروای بەلامەركەزی پارێزگاكان نەبێت و ئەنجومەنی پارێزگاكان بێدەسەلات كرابن. یاسای پارێزگاكان وەك پێویستیەكی ئیداری گرنگ لەلایەن پەڕلەمانەوە دادەنرێت ، بەلام بە حیزبی كردنی پەڕلەمان و بە پەیڕەو نەكردنی سیستەمی لامەركەزی لە ولاتدا ڕۆلی ئەنجومەنەكانیش نامێنێت.
سیستەمی لامەركەزی ئەمڕۆكە لە جیهانی هاوچەرخدا مۆدێلێكی گونجاوی فەرمانڕەواییەو جیهان لە سیستەمی مەركەزیی بێزار بووەو داوای حوكم و بەڕێوەبەرایەتی لۆكالی دەكات.

مەركەزیەت نەك تەنها كۆی ئەقلی سیاسی و سیستەمی سیاسی دەوڵەتی عێراقی تەنیوە بەَلكو لە هەرێمی كوردستانیشدا هێشتا لە ژیانی حوكمرانی و سیاسی و حیزبیشدا ئەقڵیەت و سیستەمی مەركەزی و كەلتوری مەركەزی زاڵە. كارەكانی هاولاتیان و پارێزگاكان ئەمڕۆكە لە سایەی ئەو دەسەلاتەی ئێستەدا لە هەرێمی كوردستان و بەپێی ئەزمونەكان لەسەر سیستەمی لامەركەزی ناڕۆن بەرێگاوەو سیستەمەكە سیمای سەنترالیزمی هەَلگرتوە. ئەوە ناكۆكە بەخۆی دەسەلاتی كوردی ئیدیعای ئەوە بكات گوایە حوكمرانی مەركەزیی لە عێراقدا قبوڵ ناكات كەچی لە كوردستاندا خۆی مەركەزیەت پەیڕەو دەكات.
مەركەزیەت و دیموكراسیەت دوو شتی ناكۆكن بە یەك. هەتا ئەمڕۆكەش هەندێك لە لایەنە عێراقیەكان بە كوردیشەوە كار بۆ دەسەلاتی مەركەزی دەكەن و دژ بە دروستبوونی هەرێمی فیدرالین. كورد لە مێژووی دەوڵەتی عێراقدا و لە ناو هەموو گەلانی تری ناو عێراق گرفتاری سیاسەتی مەركەزیەت و بەو هۆیەوە ڕوبەرووی زیان بۆتەوە. هەربۆیە مەركەزیەت لە بەرژەوەندی كوردا نیە. فكری مەركەزیەت لە عێراق و لە كوردستاندا بە تەنها بۆ بەرژەوەندی نوخبەیەكی دیاری دەسەلات بووە.


1)    سیستەمی لامەركەزی پارێزگاكان.
1)    سیستەمی فیدرالی.  
جیاوازی لامەركەزی پارێزگاكان لەگەل ئەوەی فیدرالیەتدا لەم خالانەدا خۆی دەبینێتەوە:
-    لە لامەركەزی پارێزگاكاندا یەك دەولەت و پارێزگاكان هەیە كە یەك دەستوری مەركەزیی تێدایەو یەك دەسەلات دابەشە لە نێوان مەركەزو ناوچەو پارێزگاو یەكە ئیداریەكانی یەك دەولەتداو كاروباری ئیدارەی دەسەلات رێكدەخات و لامەركەزی پارێزگاكان هەیە.
-    لە كاتێكدا لە فیدرالیەتدا چەندین (هەرێم / ، كانتۆن ، ویلایەت) دەچنە ناو ئیتحادێكەوە كە هەر هەرێمێك / كانتۆنیكی ناو ئیتحادەكە دەست لە بەشێك لە سیادەی ناوخۆی خۆی و هەروەها لە سەرجەم سیادەی دەرەوە بۆ بەرژەوەندی كیانە ئیتحادیە فیدرالیەكە هەڵدەگرێت. دەوڵەتی ئیتحادی (حكومەتی فیدرالی ناوەند) بەرپرسە لە سیادەی دەرەوەو ئەركی سیاسەتی دەرەوە ، دارایی ، دراو ، جەنگ ، سنور ، پاسپۆرت ، ئاسایشی نەتەوەیی...تاد. لە كاتێكدا هەرێمەكان بەرپرسن لە بواری پەروەردەو ئاسایشی ناوخۆ و پۆلیس و پەسەندكردنی بودجەی دارایی هەرێم و خۆشگوزەرانی كۆمەلایەتی...تاد.  
-    هەرێمەكان ، كانتۆنەكان یان ویلایەتەكان لە دەوڵەتی فیدرالی یەكەی دەستورین نەك یەكەی كارگێری هەروەك ئەوانەی پارێزگاكان لە دەوڵەتی یەكگرتودا هەیانە. هەموو هەرێمێك دەستورێكی هەرَیمیی خۆی هەیە و هەروەها فیدرالیزم بە تەنیا بنچینەیەكی سیاسی نیە بەَلكو ئابوری و كۆمەلایەتی و كەلتوریشەو فیدرالیزمیش بە گشتی وەك بەشیك لە سیستەمی سیاسی پێویستی بە ڕێفۆرم كردن و هەموار كردنەوە هەیە.
-    سەرجەم كاروبارەكانی دەسەلات لە ناوچەی لامەركەزی پارێزگاكاندا لەلایەن دەستوری نیشتیمانیەوە رێكدەخرێت و ڕێگا بەهەر پارێزگایەگ ئەدرێ كاروبارەكانی (الحكم المحلی) رێكبخات كە لەسەر ڕێكەوتنامەو تێگەیشتنی نێوان مەركەزو دانیشتوانی ئەقلیمەكەیە. لە كاتێكدا دەوڵەتە ئیتحادیە فیدرالیەكان هەر یەكێكیان دەستورە تایبەتیەكەی خۆی دەپارێزێت و بریتیە لە دەستهەَلگرتنی ئیتحاد لە هەندێ لە بەشەكانی دەسەلات بۆ هەرێمەكان و هەروەها هەرێمەكانیش بەهەمان شێوە بۆ بەرژەوەندی كیانی ئیتحادی.
-    فیدرالی بۆ باشوری ، هەرێمی كوردستان گرنگترە چونكە لامەركەزی پارێزگاكان بە پێچەوانەی فیدرالی هەرێمەكان ئاسانتر هەڵدەوەشیتەوەو مەشلول و بە حیزبی دەكرین.
مۆدێلی خۆبەرێوەبەرایەتی هەرَیمیی (كانتۆنی) ، لامەركەزی لۆكالی و پارێزگاكان و فیدرالیەت بۆتە چارەسەرێكی پێویست بۆ تەواوی دەوڵەتەكانی ناوچەكەش ، تەنانەت بۆ هەر گەلێك تەنانەت ببێتە خاوەنی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی ، سیستەمی لامەركەزی گرنگە بۆی.

[email protected]
facebook: Drsalar basira