د. سالار باسیره
ناوەڕۆك
تەوەری یەكەم
1)جەنگ درێژەپێدانی سیاسەتە بە شێوەیەكی تر
2)كورتەیەك دەربارەی سوریا
3)سەرەتای دروستبوونی ناكۆكی و جەنگی سوریا
تەوەری دوەم
1)سیاسەتی ئێران لە سوریا
2)سیاسەتی توركیا لە سوریا
3)ئەمریكا ، ڕوسیاو توركیا لە جەنگی سوریادا
4)ڕۆلی كورد لە كوردستانی سوریا
5)سوریاو تاقیكردنەوەی چەك
تەوەری سێیەم
وزە هۆكارێكی گرنگی جەنگی سوریا
تەوەری یەكەم
(1)
(جەنگ درێژەپێدانی سیاسەتە بە شێوەیەكی تر)
لە پێناسەكەی Clausewitz جەنگ بەواتای درێژەپێدانی سیاسەتە بە ئامرازی تر. هەول ئەدات جەنگ وەك ڕوداوێك تێبگات كە تێیدا لایەنێكی بەشداری جەنگ ئیرادەی خۆی بەسەر لایەنێكی تری بەشداربووی جەنگەكە بسەپێنێ. جەنگ ڕوبەڕوبونەوەیەكی بەرفراوانی دوو لایەنەو شێوازێك لە كردارە بەئامانجی ئەوەی بەرامبەرەكەی گێڕ بكات یان سنوری بۆ دابنێت یان بیخاتە ژێر خواستی خۆی . جەنگیش هەروەك ئاشتی سیاسەتە. ئاشتی سیاسەتە بەبێ شەڕ ، جەنگیش سیاسەتە بەرێگای جەنگ و خوێن ڕشتنەوە. سیاسەتیش بریتیە لە هونەری كەلك وەرگرتن لەبارودۆخەكە بۆ بەرژەوەندیەكی تایبەت.
"ئەو كاتە دەتوانین لە ناوەڕۆكی جەنگ بگەین ئەگەر دەربارەی سیاسەتی دووفاقیی جەنگەكە بكۆڵینەوە بەر لە هەڵگیرسانی. جەنگ هەر تەنیا پێكدادانی چەكداریی نێوان لایەنەكان نیە بەڵكو ململانێی توندوتیژە لەنێوان ئابوری و سیاسەت و ئایدۆلۆژیای لایەنەكان. بە دەستپێكردنی جەنگ هەموو ئەم لایەنانەی ئاماژەیان پێدرا ئاڕاستەی سەركەوتن و هێنانەدی ئامانجەكانی جەنگ دەكرێن" . بەلام هەموو جەنگەكانیش هاوشێوە نین. هۆی ئەوەش دەگەرێتەوە بۆ جیاوازی هەلومەرجی مێژویی سەرهەلدانی جەنگ و هۆكانی هەلگیرسانی جەنگەكە. هەروەها ئەو ئامانجانەی كە لە پێناویاندا جەنگەكان بەرپاكراون. جگە لەوە جەنگەكان لەڕووی شوێن و زەمەن ، چەك و تفاق و شێوازی چالاكیەكان هەروەها ژمارەی پێكدادانەكان و بەرفراوانیەوە جیاوازیان هەیە. بەلام جەنگ هەمیشە شێوەیەكی توندوتیژ بووە بۆ چارەسەركردن و بەلادا خستنی ململانێ. هەموو پێكدادانێكی چەكداریی بەجەنگ دانانرێت چونكە بەبێ هەبوونی ئامانجی سیاسی توندوتیژترین پێكدادان بەجەنگ ناژمێردرێ. لێرەدا پێویستە سەرنج بۆ ئەوە ڕابكێشین كە بەرژەوەندی سیاسی و ئابوری ئەو چین و دەولەتەی لەجەنگدان ئامانجی جەنگەكە دیاری دەكەن بۆنمونە جەنگی عێراق / ئێران ، عێراق / كوێت ، جەنگی سوریا ، یەمەن ، ڤێتنام....
دەسپێكی جەنگ پێشتر بە ناكۆكی سیاسی دەستپێدەكات. بەم شێوەیە دەكرێ جەنگ وەك درێژكەرەوەی سیاسەت ببینرێت و جەنگ دەبێتە ئامرازی بە دەستهینانی ئامانجی سیاسیش .
قەوارەی جەنگ هەمیشە دەگەرێنرێتەوە بۆ ئامانجە سیاسیەكەی لایەنەكانی جەنگەكە. جەنگ چالاكیەكی رێكخراوە كە هێزە سەربازیەكان و دەزگا غەیرە سەربازیەكان و هەروەها كۆمەلگای سڤیلیش دێنێتە نێوی. چۆنایەتی و چەندایەتی چەك زۆربەی كات بریاردەری سەركەوتن و دۆڕاندنی سوپاو نەتەوەشە. سەردەمی كۆن میتالی باشترو چەندایەتی چەك بریاری سەركەوتن بووە. ئەمرۆكە مرۆڤایەتی خاوەنی تەكنەلۆژیای چەكی مۆدێرنە. شتێكی سەیر نیە لەبەر ڕۆشنایی ژمارەی جەنگە زۆرەكان لە مێژوودا ئەو قەناعەتە حوكم بكات كە جەنگ بەشێكی گەورەی مێژووی مرۆڤایەتیە. لیرەدا دەگەمە ئەو دەرئەنجامەی كە سەرجەم ئەو جەنگانەی لە مێژودا ڕویانداوە چارەنوسێكی ڕێكەوتی مرۆڤایەتی نین.
جەنگ بە خواست و هەوەس كۆتایی نایەت ، ئاشتیش بە تەنها لایەك نایەتە دی. هەندێك جار جەنگ بازرگانیەو كەسان و دەوڵەتانێكی پێدەوڵەمەند دەبن. لانی كەم 3/1ی دەوڵەتەكانی جیهان لەبارودۆخی جەنگدان ئیتر بەهەر شێوەیەك لەشێوەكان بێت. لەم توێژینەوەیەدا نەك تەنها بەشێك لە مێژووی جەنگ و هۆكارو باكگراوندەكانی جەنگ دەخرێتە ڕوو بەَلكو دڕندایەتی مرۆڤەكانیشی تێدا دەبینرێت.
كورتەیەك دەربارەی سوریا
كۆماری سوریا لە سالی 1930 دامەزراو لە سالی 1946 بووە دەولەتێكی سەربەخۆ. لە سالی 1963وە لە ئەنجامی كودەتاوە حیزبی بەعس بە شێوەیەكی دیكتاتۆرانە حوكمی سوریا دەكات.
كۆماری عەرەبیی سوریا دەولەتێك لە ڕۆژهەلاتی نزیك. لە باشورەوە سنوری لەگەل ئیسرائیل ، لە ڕۆژئاواوە سنوری بە لوبنان و دەریای سپی ناوەڕاستەوە هەیە. لە باكورەوە سنوری بە توركیاو ، لە بەرەی ڕۆژهەلاتیشەوە سنوری بە عێراق و لە باشوریش بە ئەردەنەوە هەیە. دورگەی قوبروس نزیكەی 125 كم لە قەراغ دەریای سوریاوە دوورە. بە ڕووبەری 185 هەزار كم دووجا سوریا نیوەی ڕوبەری ئەڵمانیا دەبێت. لە سالی 2010 دانیشتوانی سوریا نزیكەی 21 ملیۆن كەس بووە. زیاتر لە نیو ملیۆن مرۆڤی تێدا كوژراوە ، زیاتر لە پێنج ملیۆن سوریی بە هۆی بارودۆخی جەنگەكەوە هەلاتوون بۆ ولاتانی ناوچەكەو بۆ ئەوروپا. زیاتر لە شەش ملیۆن سوریی لەناو خاكی سوریا خۆی ئاوارە بوون. بەواتا نزیكەی 12 ملیۆن هاولاتی سوریی لەناو دەولەت و دەرەوەی دەولەتدا بوونەتە پەناهەندە ، ئەوەش ژمارەیەكی زۆرە بۆ دانیشتوانی سوریا.
زۆرینەی دانیشتوانی سوریا عەرەبە كە دەكاتە 80% و زۆرینەی سونە مەزهەبەو زمانی فەرمی لە سوریا عەرەبیە. كورد دووەم گەورە گەلە لە سوریا كە خاوەن مێژوو ، زمان و كەلتوری تایبەت بە خۆیەتی. ئەرمەنەكان لە نێوان سالانی 1025 و 1935 وەك پەناهەندە لە توركیاوە چونەتە سوریا. دوو لەسەر سێیان لە حەلەب نیشتەجێن و نزیكەی 20% یش لە دیمەشق. ئەوانەی تریان بەسەر ناوچەكانی شارە گەورەكانی وەك ناوچەی جەزیرە نیشتەجێ بوون. هەروەها توركومان و چەركەسی سونە مەزهەب و ئاشوری لە سوریا هەن. بەدەر لەوە نزیكەی نیو ملیۆن پەناهەندەی فەلەستینی لە سوریا دەژی و بە هۆی بارودۆخی جەنگی عێراقیشەوە لە كۆن و نوێدا باس لە دوو سەد هەزار پەناهەندەی عێراقی دەكرێت لە سوریا كە ژمارەیەكیان لە ئاسوریەكانن. بەلام عەلەویەكان نزیكەی 12%ی دانیشتوان پێك دەهێنن كە حوكمی زۆرینەی سوریا دەكەن. بنەمالەی ئەسەد لە عەلەویەكانە. جگە لەوانە لە سوریا دروزی و یەزیدی و ژمارەیەكی كەمیش جولەكەی تێدا دەژی. یەزیدیەكان خۆیان وەك كورد پێناسە دەكەن كە زۆربەیان لە نێوان حەلەب و عەفرین و لە گوندەكانی لای عەمودەو قامیشلۆ دەژین.
ئەو ئاماژانەی سەرەوە ئەو ڕاستیەمان نیشان ئەدات كە سوریا وەك دەولەتێكی دەستكرد كۆمەلگایەكی پلورالیستی و فرەییەو نەبوونی مافی گەلان و كەمینەو ئێتنیكەكان و مەزهەبە جیاوازەكان ئەمانیش هۆكارێكن بۆ ناكۆكییەكانی نێوان گەلانی سوریاو دەسەلاتی مەركەزیی كەمینە. گونجاوترین چارەسەرێك بۆ سوریایەكی فرەیی و قۆناغی ئێستە سیستەمی فیدرالیە ، لەبەر ئەوەی نیزامی سوری دوورە لەم بیرۆكەیە هەربۆیە فاكتەری دەرەكی دەتوانێت ئەو ڕۆلە ببینێت ، وەك ئەوەی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی دوای جەنگی دوەمی جیهانی لە ئەلمانیا كردیان بۆ بوون بە دەولەتێكی فیدرالی لامەركەزی ، دابەشبوونی دەسەلاتەكان بەسەر هەرێمەكانداو بێهێز كردنی دەسەلاتی مەركەزیی. ئەم مۆدێلە بۆ دەولەتەكانی تری وەك توركیا ، ئێران و عێراق و هاوشێوەكانی گرنگ و پێویستن.
( 2 )
سەرەتای دروستبوونی ناكۆكی و جەنگی سوریا
دوای ئەوەی كە بە بەهاری عەرەبی ناودەبرێت و دواتر سوریاشی گرتەوە ، سەرەتا بە خۆپیشاندانی ئاشتیانە دەستی پێكرد ، دواتر گۆڕدرا بۆ ئاڕاستەیەكی توندوتیژی و دروستبوونی دەیان هێزو رێكخراوی سیاسی و چەكدار بە ئاڕاستەی سیاسی جیاوازو پەیوەندی دەرەكی جیاوازەوە. ئەم جەنگە، كە بە خوێناویترین و ئالۆزترین جەنگ لە ئێستای ڕۆژهەلاتی ناوەڕاستدا هەژمار دەكرێت ئەویش لە دەرئەنجامی چوونە ناوەوەی چەندین لە دەولەتانی ئیقلیمی و نێو دەولەتیی تێیدا كە هەریەكەو بە دوای ئامانج و بەرژەوەندی سیاسی و ئابوری خۆی كەوتووە ، دیاردەیەك نەك هەر جەنگەكەی خوێناویترو ئالۆزو درێژخایەن كردوە بەلكو چارەسەرەكانیشی قورس كردوە. گەورەترین قوربانییش لەم جەنگە قێزەونە خەلكی مەدەنیە.
لە مانگی 5 ی 2015 داعش نیوەی خاكی سوریای كۆنتڕۆل كردبوو ، كە تەنیا 15%ی دانیشتوانی سوریای لەسەر دەژی ، لە كاتێكدا لە ناوچەكانی تری ڕۆژئاوای سوریا لە 13 پارێزگا 10ی كەوتۆتە ئەو ناوچانە كە زۆرینەی دانیشتوانی سوریای لێ دەژی وەك حەلەب ، لازقیە ، حمص ، حەما ، ئیدلیب و دیمەشق و ... كە بەشێكی بەرچاوی لەژێر كۆنتڕۆلی حكومەتی سوریایەو ئەوەی تری لەلایەن سوپای ئازادی سوریا ، كورد ، سوپای دیموكراتی سوریا ، هەروەها داعش، القاعیدەو بەرەی نوصرە كە بە هاوكاری لایەنی دەرەكی وەك توركیا تانوسینی ئەم وتارە كۆنترۆل كراوە. بەشێكی هێزە ئۆپۆزیسیۆنەكانی ناو سوریا هاوكات دژ بە یەكتریش دەجەنگن. جگە لە كورد كە هاوپەیمانی ئەمریكایەو فەرەنساش هاتە سەر خەت چیتر ئەوانی دی لە لایەن سعودی (ئێستە لێی كشاوەتەوە) ، قەتەرو توركیاوە پشتگیری دەكرێن ، بەتایبەت حكومەتەكەی ئەردۆگان.
شەڕەكانی سوریا بریتی نیە تەنیا لە یەك شەڕ بەلكو چەندین شەڕەو لەلایەن شوێن و زەمەنیشەوە گەمەكەرەكان و هەروەها ئامانجەكانیشیان هاوشێوە نیە.
بەهاتنە ناوەوەی داعش بۆ ناو جەنگی سوریاو خێرا گەشەكردنی و ئیدیعای دروستكردنی خەلافەتێكی ئیسلامیی ( لە دەولەتەوە بۆ خەلافەت) كە لە عێراق و شامەوە دەست پێبكات ڕویەكی بە جیهانی كردنی جەنگی سوریای لێكەوتەوە بەتایبەت كە داعش بووە هەڕەشە بۆ ئەوروپاو ڕۆژئاوا بەگشتی و بووە هەڕەشە بۆسەر ئاسایشی جیهانی و بەرژەوەندیە نێودەولەتیەكانیان لە ناوچەكەش و كارە تیرۆریستیەكانیان گەیشتە بەردەم دەرگای ئەوروپاو ڕۆژئاوا بە گشتی.
ئەو ناوچەیەی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست ، كە هەریەك لە هێزە ئیقلیمی و نێودەولەتیەكان بە دوای بەرژەوەندی خۆیەوە بووە بە سوریاشەوەو هەریەكەشیان بە دوای هاوپەیمانی خۆیدا دەگەڕێت و جەنگەكان بوونە جەنگی بە وەكالەت، بێ ئەوەی ئەمریكاو ڕوسیا ڕاستەوخۆ لە ڕووی سەربازیەوە ڕوبەڕووی یەكتر ببنەوە. ئەگەر لە سەرەتای جەنگی سوریاوە هێزەكان كۆك بووبن لەوەی داعش دوژمنێكی هاوبەشەو هاوبەش شەڕ بۆ لەناو بردنی بكرێت ، ئەوا چیتر هێزەكان دوای سەركەوتنیان بەسەر داعیشدا (لانی كەم لە ڕووی سەربازیەوە) شەڕ لەسەر دەستكەوتەكانیان دەكەن لە ئایندەی سوریاداو بۆ ئەم ئامانجە شەڕی یەكتریش دەكەن. ئەو لایەنەی بتوانێت كۆنتڕۆلی سوریا بكات ئەوا سنورێكی ڕاستەوخۆی بە دەولەتی ئیسرائیلەوە دەبێت. ئەگەر ئەو كۆنتڕۆل كردنە لە لایەن هێزێكی دژ بە ئیسرائیل بێت ئەوا ئاسایشی ئیسرائیل دەكەوێتە مەترسیەوە. ئەگەر بە پێچەوانەوە هێزێكی دۆستی ئیسرائیل كۆنترۆلی سوریا بكات ئەوا بەشێكی بەرچاوی سنوری ئیسرائیل پارێزراو دەبێت. لێرەدا لبنان عەزل دەبێت و پەیوەندی نێوان حیزبولا و ئێران دەبچرێت.
خۆ ئەگەر ئەو دەسەلاتی كۆنتڕۆل كەرە ئەندامێكی ناتۆ بێت لەگەل سوریایەكی بێ ئەسەد پێكەوە لەگەل توركیای ناتۆدا (نەك توركیای ئەردۆگان) و هەروەها ئەردەنی هاوپەیمان دەتوانن پێكەوە پشتێنێكی ئەمنی بە دەوری ئیسرائیلدا دروست بكەن ئەگەر هاوكات بوون و كاریگەریی ڕوسیاو ئێران كەم بكەنەوە. ڕوخانی سوریای ئەسەد كاریگەریی نەرێنی گەورەی دەبێت لەسەر حیزبولاو لایەنە ئیسلامیە فەلەستینیەكانیش وەك حەماس ، هاوكات بچڕانی هاوكاری و پەیوەندیەكانی ئێرانیش بەو لایەنانەوە كە بەرێگای سوریای ئەسەدەوە دەكرێت ، ئەوەش هۆكارێكە بۆچی ئێران پشتگیریی ڕژێمی ئەسەد دەكات.
تەوەری دوەم
(1)
سیاسەتی ئێران لە سوریا
یەكێك لە ئامانجەكانی ئێران لە سوریا دروستكردنی رێگایەكی وشكانیە بۆ سەر دەریای سپی ناوەڕاست. بۆ ئەم مەبەستەش دەبوو پشتیوانی لە ڕژێمی بەعس بكات لە سوریا. ئێران لە ناو كۆمەلگای نێودەولەتیدا پێگەیەكی لاوازی هەیە. بۆ بەهێزكردنی ئەم پێگە لاوازەی ، ئێران دەیەوێت لەسەر ئاستی ناوچەكە خۆی بەهێز بكات و بە شوێن پەیداكردنی كارتی سیاسیەوەیە. بۆ ئەم مەبەستەش دەست دەخاتە ناو كاروباری لوبنانەوە بە رێگای حیزبولاوەو پشتگیری كەرێكی قورسی حەماسە. لە یەمەن پشتگیری سەربازیی لە حوسیە شێعەكان دەكات و هەروەها بۆتە هەڕەشە لەسەر سعودیە، دەستی خستۆتە ناو كاروبارەكانی سوریاوە كە جێگای قبوول كردن نابێت بۆ ئەمریكا. هەروەها ئاماژە بەوە دەدرێت لە هەوڵی دروستكردنی چەكی ئەتۆمدایە. ئێران بە ڕكابەریی ئەمریكا خۆی لە ڕوسیا نزیك دەكاتەوەو لەگەل ڕوسیاو سوریادا چونەتە هاوپەیمانیەكی هاوبەشەوە. خاوەن نفوزە لە عێراقداو پشێوی دروست دەكات و پشتگیری لەو لایەنە شێعانە دەكات وەك مالیكی و هادی عامری كە نزیكن لە ئێرانەوەو دژ بە ئەمریكاو سعودیەن و كار بۆ هاتنە سەر دەسەلاتی ئەوانە دەكات كە لە حكومەتی پێنجەمەی عێراقدا.
سوریا بۆ ئێران بنكەیەكی گرنگە بۆ پشتگیری كردنی حیزبولای شێعەی لبنانی لەسەر ئاستە جیاوازەكان و ئامرازێكی گرنگە بۆ دروستكردنی كاریگەریی لەسەر لبنان كە حیزبولای لێیەو هەوالگریی سوریاش تێیدا ڕۆلی خۆی بینیوە. دەكرێ سێ كوچكەی سوریاو ئێران و حیزبولا بەم شێوەیەی خوارەوە ئاماژە پێبدەم:
جەنگی سوریا بۆتە مایەی هەڕەشە بۆ سەر هاوپەیمانیی ستراتیجی ئێران و سوریاو حیزبولا. ڕژێمی سوریی پەیوەندیەكی ژیانیە لە نێوان ئێران و حیزبولا. بەم جەنگەی سوریاو لاواز بوون یان ڕوخانی ئەسەد هەڕەشەی تێكچوونی لەسەرە. پشتگیریی سعودیەو دەولەتەكانی كەنداو بە توركیاشەوە بۆ میلیشیا سونەكانی كە دەیانەوێت ڕژێمی سوری بڕوخێنن سوریای كردۆتە ناوچەی شەڕی دەسەلات لە نێوان لایەنە شێعەكانی سەر بە ئێران و سونەكانی سەر بە لایەنە توركی و عەرەبیەكان. هەربۆیە لە سوریا جەنگێكی بەوەكالەت ڕوو دەدات. لێرەدا ئێران پشتگیری ماددی و پێدانی چەك و هەوالگری و پاسداران و هێنانی شێعەكانی دەولەتە عەرەبیەكان دەكات بۆ پشتگیری ڕژێمی سوری. ئێران ڕێگری دەكات لە دروستكردنی ناوچەی دژە فڕین لە سوریا چونكە ڕێگای هەوایی خێراترین ئیمكانیەتە بۆ گواستنەوەی پێداویستیەكانی بۆ سوریا.
سوریا بۆ ئێران و حیزبولا هەموو شتێكە. لە ئەگەری ڕوخانی ڕژێمی سوریی و لە ئەگەری هاتنە سەر دەسەلاتی ڕژێمێكی سونی ئەوا حیزبولا هەڕەشی مان و نەمانی لەسەر دەبێت و گواستنەوەی چەك و پارە بە رێگای دیمەشقەوە بۆیان كۆتایی دێت.
بەپێی پڕۆژەیەك ئێران بە سەرپەرشتی خۆی دەیەوێت بە رێگای حیزبولای لوبنانەوە ئەندامانی میلیشیا شێعەكانی سەر بە ئێرانن وەك ئەوانەی ئەفغانستان و لبنان ... لە سوریا نیشتەجێ بكات ، لەو شوێنانەی كە هەزاران خێزانی سوری بەهۆی جەنگەوە یان ئۆپۆزیسیۆن بونیانەوە شوێنی ڕەسەن و نیشتەجێ بوونی خۆیان جێهێشتوە. بە بڕیارێكی حكومەتی بەشار ئەسەد دەست بەسەر خانو و موڵك و ماڵی ئەو هاولاتیانە دەگیرێت كە سوریایان جێهێشتوە ئەگەر لە ماوەی یەك مانگدا نەگەرێنەوە ناوی ، دیارە بریارەكە بۆ پرۆژەكەی ئێران و حیزبولایە. ئەو ڕاستیە نیشان ئەدات كە ئێران و ئەسەد كار لەسەر گۆرینی دمیوگرافیای سوریا دەكەن. لێرەدا بە ڕوونی دەبینرێت كە جەنگی سوریا بە تەنها جەنگێكی ئابوری نیە بەلكو سیاسیشە.
ئایا هەلوێستی ئەمریكاو ئیسرائیل چۆن دەبێت ئەگەر لە كۆتایدا ڕوسیاو ئێران ڕژێمی ئەسەد لە ڕوخان ڕزگار بكەن و خۆیان لە باكگراوندا كۆنتڕۆلی سوریا بكەن و مەترسیەكەش لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی ئیسرائیل بمێنێتەوە وەك هاوپەیمانێكی ستراتیژی ئەمریكاو پایە گرنگەكەی لە ناوچەكە؟
لەگەل ئەوەشدا ئێران دیارە حسابێكی بۆ دۆڕاندنی ئەسەدیش كردبێت و لێرەدا چەند ئۆپشنێك هەن چۆن لەگەل ڕوخانی ڕژێمی ئەسەد مامەلە بكرێت:
پێكەوە لەگەل ڕوسیا جێگرێك بۆ ئەسەد بدۆزنەوە كە جێگای متمانەی سوپاو عەلەویەكان بێت و سەرۆكێكی بەهێزو جەماوەریی بێت كە ڕێگر نەبێت لە دورخستنەوەی ئێران لە سوریا. دلنیا كردنەوە لەوەی ئێران ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ مافی ڤیتۆی هەبێت لە پڕۆسەی گواستنەوەدا دوای ئەسەدو هەروەها بەردەوامیدان بە ئێرانی كردنی سوپاو هەوالگریی سوری و بە رێگای پاسداران و حیزبولاوە بۆ دژایەتی كردنی بەرەی ڕۆژئاواو سعودیەو ئیسرائیل.
لەم جەنگەدا بۆ ئێران تەنیا مەسەلەی سوریا نیە بەلكو مەسەلەی پردێكی وشكانیشە كە شێعەكانی ئێران بە شێعەكانی عێراق و عەلەویەكانی سوریاو هەروەها حیزبولای شێعەوە لە لبنان ببەستێتەوە بەواتا ئێران كار لەسەر دروستبوونی هیلالێكی شێعی دەكات. سعودی وەهابیی تێكدانی ئەو سێ كوچكەیەی كردۆتە ئەركێكی پیرۆزی خۆی. لێرەدا دیوە ئاینی و مەزهەبیەكەشی جەنگی سوریا بەدەر دەكەوێ گەرچی بەناوی ئاین و مەزهەبەوە سیاسەت پیادە دەكرێت بۆ ئامانجی تر. بەلام بەهۆی جەنگی داعشەوە ئێران توانی كاریگەریی خۆی لەسەر هەریەك لە لبنان ، عێراق و سوریادا زیاتر بكات ، هاوكات قەیرانی ملیۆنان ئاوارە بوونی خەلكی مەدەنی لێ كەوتەوە.
چەكی ئەتۆم ، قەیرانێكی نوێی ئەمریكاو ئێران
ئیسرائیل و عەرەب بەتایبەت سعودیە ڕەخنەی توندیان لە باراك ئۆباما هەبوو كە دەرئەنجامی ئەو رێكەوتنە ئەتۆمیەی لەگەل ئێراندا بۆتە هۆی زاڵبوونی ئێران لە ناوچەكەدا ، هەربۆیە دژ بەو رێكەوتنە بوون. ئێستە ئیسرائیل و ئەمریكاو دۆستە هاوپەیمانە عەرەبەكانی دەیانەوێ چەند پرسێكی تر بهێننە ناو رێكەوتنێكی نوێوە بەرامبەر بە ئێران. ئێران دەبێت واز لە تەدەخولات و هاوكاری كردنی هێزە دۆستەكانی بهێنێت لە ناوچەكەداو لەناو سنورەكەی خۆیدا تەسكی بكەنەوە. شتێك كە بۆ ئێران سەختە چونكە ئەم بۆ بەهێز بوونی خۆی لە ناوەوەو بۆ ڕاگرتنی تەرازووی هێز بەدوای كارتی سیاسیەوەیە لە دەرەوە بۆ بەكارهێنانی لەسەر ئاستی نێودەولەتی بۆ بەرژەوەندی خۆی. چەندین بابەتی تر وەك ڕۆكێتە دورهاوێژەكانی ئێران و بەهێز بوونی دەسەلاتەكەی لە كەنداودا بابەتی تر دەبن بەرامبەر بە ئێران. لێرەدا كشانەوەی ئەمریكا لەو رێكەوتنە ئەتۆمیە فشارەكانی سەر ئێران بەتینترو كاریگەرتر دەكات و ئێران تووشی قەیرانی قورسی سیاسی و ئابوریش دەكات كە ئەوە دیارە ستراتیژیی سەرەكی ئەمریكایە. ئەو دەولەتە ئەوروپیانەشی لەناو رێكەوتنە ئەتۆمیەكی ئێراندان بەختەوەر نین بە هاتنەدەرەوەی حكومەتەكەی ترامپ لەو رێكەوتنە چونكە زیانبەخش دەبن لە لایەنی ئابوری و بازرگانیەوە لەگەل ئێراندا هاوكات قورسیشە بۆیان دژ بەو بریارەی ئەمریكا بوەستنەوە. ئایا بارودۆخی جەنگی تر لە ئایندەی ناوچەكەدا چۆن دەبێت قورسە پێشبینی پێشوەختەی بۆ بكەم بەلام بەرمیلە باروتەكە بەردەوام لە تەقینەوەدایە.
ئێستە لە سوریا فشارێكی گەورە هەیە لەسەر ئێران بۆ وەدەرنانی. هێرشە سەربازیەكانی ئەمریكا و دواتر ئیسرائیل بۆ سەر بارەگا سەربازییەكانی ئێران لە سوریا ئاماژەیەكی بەرچاوە ، هەروەها بۆ ڕاكێشانی ئێران بۆ ناو جەنگێك كە ئێران خۆی بە دوور دەگرێت لە شەری ڕاستەوخۆی ئەمریكا چونكە دەرئەنجامەكەی دوڕاندن دەبێت بۆی بەتایبەت كە ئابوری ئێستەی ئێران بە مەودای دوور خۆی لەبەردەم جەنگێكی ئاوها ناگرێت. هاوكات خواستی ئەمریكا نیە هاوپەیمانەكانی وەك ئیسرائیل و سعودیە بەر زیان بكەون یان بكەونە بەر موشەكی حیزبولا. ئەوەی پەیوەندی بە سوریاوە هەیە دوای بریارەكەی ترامپ لەوە دەچێت بەم رێگایەوە نفوزی ئێرانی لە سوریاش لاواز بكەن یان نەهێلن.
(2)
سیاسەتی توركیا لە سوریا
توركیا وەك هێزێكی ئیقلیمی لە ڕووی مێژویی و جوگرافیشەوە وەك ناوچەی نفوزی خۆی دەڕوانێتە سوریا ئەویش بەوەی كە سوریاش بەشێك بووە لە ئیمپراتۆیەتی توركی / عوسمانی ، لانی كەم ئیدیعای ئەوە دەكات. توركیا وا دەیڕوانیە ڕژێمی سوری كە وەك سەركردەكانی تری بەهاری عەرەبی بە ئاسانی دەڕوخێت و توركیاش لە ڕێگای بەكرێگیراوەكانی خۆی بەناو ئۆپۆزیسیۆنی سوری حوكمی سوریا دەكات و فاكتەرێكی تری یارمەتیدەر بێت توركیا بكاتە خاوەن هێزێكی ئیقلیمی لە ڕۆژهەلاتی ناوەڕاستدا بەلام لە هاوكێشەكەدا بووە لایەنێكی لاوازی جەنگی سوریا هەرچەندە خاوەن سوپایەكی گەورەیەو بە پێچەوانەی ئێرانەوە سنوری جوگرافیشی بە سوریاوە هەیە.
ئامانجێكی سەرەكی درێژخایەنی توركیا رێگری كردنە لە دروستبوونی كیانێكی كوردی ئەگەر تەنانەت بەهێزبوونی داعشیشی لێ بكەوێتەوە ، ئامانجێكی تری ڕوخانی ڕژێمی ئەسەد بوو. توركیا دەیەوێت وەك ئێران ببێتە خاوەن هێزێكی ئیقلیمی لە ناوچەكەدا. بەلام دەرئەنجامی ئەو جەنگەی توركیا لە سوریاو پشتگیری مادیی بۆ لایەنەكانی سەر بە خۆی ، توركیای ڕوبەڕووی خەرجیەكی زۆرو ملیۆنان پەناهەندە كردۆتەوە لە توركیا. بەلای توركیاوە باشترە داعش بگاتە سەر سنورەكەی وەك لە دروستبوونی كیانێكی كوردی لە تەواوی كوردستانداو بیانووی ئەوەی كورد لە ڕۆژاڤاو باكور دەبێتە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی توركیا دەستی كردوە بە هێرشێكی سەربازی دڕندانە بۆ سەر كوردو ترسی لە بەهێز بوونی كورد هەیە. ئەگەر بڕوانینە مێژووی سیاسی توركیا بە ئەردۆگانیشەوە بە ڕوونی دەبینرێت توركیا نەخۆشی و فۆبیای كوردی هەیە. توركیای ئەردۆگان دوژمنایەتی كوردی لە باكورو ڕۆژاڤاشی خستۆتە پێش بەرژەوەندیە نیشتیمانیەكانیەوەو ترسی ئەوەشی هەیە كە سەركەوتنی ڕۆژاڤا كاریگەریی ئەرێنی هەبێت بۆ باكوری كوردستانیش و هەروەها بە پێچەوانەشەوە.
ئەردۆگان بە لاواز كردنی سوریا گەورەترین خزمەتی بە دەولەتی ئیسرائیل كرد. جگە لەوە شەڕڤانانی ڕۆژاڤا بە هەلتەكاندنی داعش لە باكوری سوریا گورزێكی كوشندەی لە ڕژێمەكەی ئەردۆگان دا چونكە ئامرازێكی كاریگەری لەدەست ڕژێمی توركیا دەرهێنا كە پشتگیریی لە داعش دەكرد لە جەنگی سوریاشدا. شتێكی شاراوە نیە كە ڕژێمی توركیا لەسەرەتای جەنگەكەوە پشتگیریكەری هێزە ئیسلامیە توندڕەوەكان بووە بە داعشیشەوەو لە هەڵەی ستراتیژی گەورەدایە چونكە توركیا بەوە دۆسیەیەكی مەترسیداری داوەتە دەست ئەمریكاو فەرەنساو هاوپەیمانەكانی كە دەتوانن دژ بە توركیا بەكاری بهێنن لە حالەتی پێویستدا.
توركیای ئەردۆگان دەیەوێت هاوشێوەی ئێران ببێتە هێزێكی ئیقلیمی و ئەمیش بەشوێن كارتی سیاسیەوەیە (توركیا لە سوریا ، بە هێزی سەربازی و پڕۆژەی ئابوری لە سۆدان ، لە صۆمالیا ، قەتەر ، باشوری كوردستان ، قوبرص و هەڕەشەكانی لە یۆنان ... ). جیهان بە پێچەوانەی سەردەمی جەنگی سارد كە دوو جەمسەریی بوو ئێستە بوەتە فرە جەمسەریی (ڕوسیا ، ئەمریكا ، صین ، یەكێتی ئەوروپا) و هێزی تری ئیقلیمی دەیانەوێت دەربكەوون وەك ئێران و توركیا لە ناوچەكەدا. ڕوسیاو صین لەوانەیە ببنە پشتگیریكەری ئەم لایەنانە وەك ئەوەی كۆریای باكور دژ بە ئەمریكاو ڕۆژئاوا ، بەلام ئایا ئەمریكاو ئەوروپا ئەوە پەسەند دەكات كە بەرژەوەندیە نێودەولەتیەكانی بكەونە مەترسیەوەو توركیاش وەك ئێران خوازیاری دروستكردنی چەكی ئەتۆمە. لەبەر ڕۆشنایی ئەم ڕاستیانە نەخشەی سیاسی ناوچەكەو ناكۆكیە نێودەولەتیەكان بەرەو كوێ دەڕوات؟ ئایا چەندین جەنگی تر ڕودەكەنە ناوچەكانی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست. ئەوەی لە سوریا دەگوزەرێت نمونەیەكی بەرچاوە كە تێیدا دەكرێت سیاسەت و شەڕە ئیقلیمی و نێودەولەتیەكانی تێدا بە ڕوونی ببینرێت. ئەی كوردێكی بێ دەوڵەتی كۆلۆنی ولاتە ئیقلیمیەكان لەناو ئەم گێژاوەدا چارەنوسی چۆن دەبێت و چۆن سیاسەت پیادە بكات؟ هەرچەندە گەلە بێ دەولەتەكان و كەمینە سیاسیەكان لەناو ئەو دەولەتانەدا دەكرێ ڕۆل ببینن لە ناكۆكیە ئیقلیمی و نێودەولەتیەكاندا ئەگەر لە یاریە سیاسی و دبلۆماسیەكان سەركەوتوبن. باشوری كوردستان ئەم دەرفەتەی بۆ هاتە پێشەوەو بووە دەولەتێكی ئیعلان نەكراو بەلام ئەقلی سیاسی تێیدا سەركەوتو نەبوو.
توركیای ئەردۆگان بەرامبەر بە بەرهەڵستیەكانی عەفرین زۆرێك خۆی بچووك كردەوە چونكە بەو هەموو هێزەوە نەیتوانی ئامانجە سەربازیەكانی خۆی بپێكێت لەوەی كە لەبەردەم ڕای گشتی توركیا ئیدیعای بۆ دەكرد كە لە چەند ڕۆژێكدا عەفرین داگیر دەكات بەلام شكۆی سەربازیی شكا. بە هۆی ڕەفتارە دڕندەییەكانی ئەردۆگان دژ بە كورد لە باكورو ڕۆژاڤا بابەتی كوردی كردۆتە بابەتێكی ئیقلیمی و نێودەولەتی و پرسی فەلەستینی تا ڕادەیەكی زۆر وەلا ناوە. كێشەیەكی تری توركیا كێشەی ئەو ژمارە زۆرەی پەناهەندە سوریەكانیشە كە توركیا خۆی پشكی سەرەكی بەردەكەوێت لێی بەهۆی بەشداربوونی لە جەنگی سوریاداو بۆتە كێشەیەك بۆ توركیاو ناوچەكە بە ئەوروپاشەوە. لێرەدا ئەو بەناو ئۆپۆزیسیۆنەی سوپای ئازادی سوریا بەشێكیان بوونەتە تیرۆریست لەژێر كۆنتڕۆلی توركیادا. لەم جەنگەی سوریادا بە ڕۆژاڤای كوردستانیشەوە ئەوەندەی گەمەكەرەكان تێیدا بەشدار بن ئەوەندە زیاتر وەك دەیبینین ڕەوشەكە ئالۆزتر دەكات. توركیا وەك ئەندامێكی هاوپەیمانی ناتۆ و گوایە هاوپەیمانی ئەمریكاو ئەوروپایە كەچی لە سەرەتای جەنگی سوریاو داعیشەوە تەواوی سیاسەتەكانی دژ بە ئەمریكاو ئەوروپا بووە.
بۆ گونجاندنی كۆمەلگەی توركی لەگەل سیاسەت و ئایدیۆلۆژیاكەی خۆیدا توركیای ئەردۆگان كار بۆ كۆمەلگایەكی ئیسلامی ، ئیخوانی توندڕەوی ناسیۆنالیستی تۆتالیتَێر دەكات. توركیای ئەردۆگانیش هاوشێوەی سیستەمە تۆتالیتارەكان دەیەوێت پەل بۆ دەرەوەی سنورەكانی خۆی بهاوێژێت ، بەلام پێشتر دەبێت سەقامگیری ناو دەولەتەكەی دەستەبەر بكات و ئەوەش تەنها بە حوكمی ئیرهاب دەكرێت. ئەردۆگان خەو بە دوبارە دروستكردنەوەی ئیمپراتۆریەتی توركی عوسمانی دەبینێت و خۆی ببێتە سولتانی ئیمپراتۆرەكە كە بۆ سەردەم و زەمەنی ئێستەی نێودەولەتیی لەخەوی دیكتاتۆرێك زیاتر هیچی تری لێ دروست نابێت ، ئەو دیكتاتۆرانەی كە لە مێژووی سیاسی فێر نابن ، بەلام ئێستە توركیا خۆی گرفتاری كێشەو جەنگی سوریاو كورد كردوە كە دەرەنجامەكانی بۆ سەر ناوخۆی ولات نەرێنین و خەرجی جەنگەكەشی لە سوریاو ڕۆژاڤاو باكوری كوردستان ڕێژەیەكی زۆرە هەمان ئەوەی ڕووی لە ئێرانیش كردوەو باری ئابوری ئەو دوو دەولەتە لە قەیراندایەو ئابورییش بڕبڕەی پشتی دەولەتە. ئابوری توركیا لە دۆخێكی خراپدایەو بەهای لیرەی توركی بە ڕێژەیەكی زۆر هاتۆتە خوارەوە.
(3)
ئەمریكا ، ڕوسیا ، توركیاو سعودی لە جەنگی سوریادا
ئەوەی پەیوەندی بە سیاسەتی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكاوە هەیە لەوە دەچێت چیتر كەوتنی ڕژێمی بەشار ئەسەدی ئەوەندە بەلاوە گرنگ نەبێت ئەوەندەی لاواز كردنی داعش و ڕوسیاو ئێرانی مەبەستە بەتایبەت كە زلهێزەكان بەدوای هاوسەنگیی هێزەوەن لە سوریاش و لەوە دەچێت ئەمریكا پێویستی بە هاوپەیمانی بەهێز هەبێت لە سوریا كە لە هاتنی فەرەنساش خۆی نمایش دەكات. من وای دەبینم ئەمریكا سوریا جێناهێلێت بێ ئەوەی شوێن پێی خۆی قایم نەكات تێیدا ، كشانەوەی بێ مەرجی ئەمریكا لە سوریا واتای دۆڕاندن و جێهێشتنی سوریایە بۆ ڕوسیاو ئێران و تاڕادەیەكیش توركیا ، هەروەها مەترسی داعش هێشتا لە ئارادایە.
سیناریۆیەكی تر بۆ ئەمریكا ئەگەر بۆی بكرێت هەمان ئەو ئەزمونە لەگەل ڕژێمی بەشار ئەسەد دوبارە بكاتەوە كە لەگەل صدام حسێن كردی دوای ڕزگار كردنی كوێت و ڕاپەڕینی گەلانی عێراق ، ئەویش مانەوەی ڕژێمی بەشار ئەسەد بێت ، بەلام ڕژێمێكی بێهێز بۆ دەرەوە كە نەبێتە هەڕەشە بۆ سەر ئیسرائیل و هاوپەیمانەكانی ئەمریكاو تواناكانی سنوردار بكات بەلام بەشار ئەسەدێكی تاڕادەیەك بەهێز بتوانێت سەقامگیری ناو سوریا ڕابگرێت و لە شەڕی بەردەوامدا بێت لەگەل لایەنە جیهادیستە دژەكان ، هاوكات پشتگیرییەكی سنورداری ئەمریكا بۆ هەندێك لە ئۆپۆزیسیۆنەكانی ناو سوریای دژ بە ئەسەد ئەویش بە مەبەستی بێهێز كردنی ڕژێمی سوری و سەرقال كرنی بە ناكۆكیە ناوخۆییەكانەوە بەلام لەم سیناریۆیەدا دەبێت تفوزی ئێرانی لە سوریا نەمێنێت. لێرەوە بۆی بڕوانین دوور نیە سوریا دابەش بكرێت بەسەر چەند ناوچەیەكی جوگرافی و سیاسی جیاواز كە عەلەویەكان و ڕژێمی ئەسەد لە ناوچەی دیمەشق و كورد لە سەروی سوریاو لەوانەیە بەشێك لە ئۆپۆزیسیۆنە جیهادیەكانیش لە ناوچەی تر بن بەلام بێئەوەی ئەوانە شەڕی یەكتر بكەن ، ئەویش لە ئەنجامی ڕێكەوتنی سیاسی لایەنە ناوخۆو دەرەكیەكان.
وەك دەبینرێت خوێندنەوە بۆ بابەتەكە كارێكی ئاسان نیە ،بەلام هێز یەكلاكەرەوەیە بۆ ستراتیژە دورو نزیكە گەمەكەرەكانی ناو سوریاو لێرەدا سەوابیتی سیاسیش هەیە كە بۆ ئەمریكاو ئیسرائیل ئێران مەترسیدارە، چ لە سوریاو چ لە ناوچەكە بە گشتی و چ وەك هەڕەشەیەك بۆ سەر ئاسایشی ئیسرائیل. ئێران كار لەسەر بوونە هێزێكی ئیقلیمی دەكات و لە پشت پەردەوە كار لەسەر بوونە دەولەتێكی ئەتۆمیی دەكات و ئەمریكا ترسی لەوە هەیە كە ئێران ببێتە كۆریایەكی تری باكور بە هاوپەیمانیی ڕوسیاو چین وەك هەڕەشەیەك بەرامبەر بە ئەمریكا ، بەلام لەوە دەچێت كۆریای باكور لەژێر فشاری ئەمریكادا یان بە هۆی رێككەوتنی ژێربەژێری زلهێزەكان بۆ یەكتر تەنازول بكات. لەوە دەچێت ئەمریكاو ئیسرائیل بە ئامرازی جۆراوجۆر و پێشوەخت سنورێك بۆ ئێران دابننَن پێش ئەوەی ببێتە كۆریایەكی تر.
دۆستایەتی نێوان سوریا لەگەل یەكێتی سۆڤیەتدا دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی جەنگی سارد. بەلام ئەمریكا سوپای دیموكراسی و پەیەدەی هەلبژارد چونكە بەرژەوەندی هاوبەش پێكیانەوە دەبەستێت. لەناوبردنی داعش و هاوشێوەكانی لە سوریاو عێراق ئامانجێكی گرنگی ئەمریكایە ، دژ بە مانەوەی ئێرانە لە ئایندەی سوریا. بەلام ڕوسیا لانی كەم بۆ ئەم ستراتیژیەی ئێستەی ئێران و توركیای كردە هاوپەیمانی خۆی لە سوریا.
هێزەكانی سوریای دیموكرات و لێرەدا بەتایبەت پەیەدەو یەپەگە پالپشتێكی گرنگی مانەوەی ئەمریكان بەتایبەت كە كورد لەو بەشەدا خاوەن پڕۆژەی سیاسی و رێكخستن و فكرەو خاوەن جیهانبینیەكی عەلمانیەو ڕۆلی ژن تێیدا ئەرێنیە ، شتێك كە بوونی لە هەرێمی كوردستاندا نیە. هاوكات سعودیەو هاوشێوەكانی لە كەنداو خوازیاری مانەوەی ئەمریكان لە سوریاش بەتایبەت كە هەڕەشەو مەترسیەكانی ئێران بەرامبەریان بە جدی وەردەگرن و ئامادەی هاوكاری كردنی ئەمریكان لە سوریا چونكە ئەوە تەنیا ئەمریكایە بتوانێت بیانپارێزێت ، پێشتریش لە هەڕەشەكانی صدام حسین. هەواڵەكان وا دەگەیەنن لە ئەگەری كشانەوەی ئەمریكا لە سوریا (بێگومان پشتگیری لۆجیستیكی و زانیاری هەوالگری و چەك بەردەوام دەبێت لە لایەن ئەمریكاوە) سعودیەو دەولەتانێكی تری هاشێوە لە كەنداو جێگای ئەمریكا بگرنەوە لە باكوری سوریاو خەرجیەكەشی بە سعودیە بكرێت ، لێرەدا بەریەك كەوتنی ئێران و سعودیە لە سوریا بە دوور نازانرێت.
سعودی عەرەبی و دەولەتەكانی كەنداو لە حالەتی ڕوخانی سوریا دەكرێت پێكەوە لەگەل ئیسرائیل سیاسەتی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست دیاری بكەن بە سەرپەرشتی ئەمریكا ، شتیك كە جێگای ڕەزامەندی مۆسكۆ نیە.
چ ڕوسیاو چ ئێران بە ئاشكرا باس لە یەكێتی خاكی سوریا دەكەن و رێگا نەدان بە دروستبوونی هیچ بۆشاییەك لە سوریا ئەگەر كوردسان ـ سوریا بەنمونە بهێنینەوە. كەواتە شیوازێكی تر لە ئالۆزی ڕوو دەكاتەوە سوریا ، لێرەدا هێزە ئەقلیمیەكان ڕوبەرووی یەكتر دەبنەوەو سعویەش هەر وەك ئێران بۆ هاوسەنگی هێزو بەهێز بوونی لە ناوچەكەدا بە دوای كارتی سیاسیەوە دەبێت.
سعودیی عەرەبی و دەولەتەكانی كەنداو خەریكن تیدەگەن لەوەی كە جەنگی بە وەكالەتیان لە سوریا دژ بە ئێران سەركەوتو نەبووە. لە پال بابەتی دەسەلات بۆ سعودی وەك سیستەمێكی ئیسلامی وەهابیی جیهانبینیەكی كەش ڕۆلی خۆی دەبینێت بەوەی وەهابیەكانی سعودی شَیعە بە دوژمنی سەرەكی خۆیان دەزانن. پەیوەندی سعودی عەرەبی و ئێرانی شێعە دوای هاتنی خومەینی بۆ سەر دەسەلات لە 1979 كە سعودی عەربیی وەك هەڕەشە نیوزەند دەكرد. ئێران بە رێگای شێعەكانی سعودیەوە دەست دەخاتە ناو كاروباری ئەو دەولەتەوەو سعودیەش لە جەنگی عێراق ـ ئێراندا پشتگیریی صدام حسینی دەكردو بووە هاوپەیمانێكی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا. سعودی لە جەنگی سوریاشدا دوبارە دژ بە ئێران وەستایەوەو یەكبوو لەگەل دژەكانی دژ بە رژێمی ئەسەد.
بەلام دۆخەكە بۆ حكومەتی سعودی باس نەڕۆیشت بەوەی ڕوخانی ڕژێمی صدام حسین ، ئێران بە پلەی یەكەم سوودمەند بوو لێی دوای ئەوەی زۆرایەتی شێعە لە عێراق دەسەلاتیان لە بەغدا گرتە دەست. هەروەها لە جەنگی یەمەندا حوسیە شێعەكان بە هاوكاری ئێران توانییان بگەنە باشوری یەمەن و سنوری بە سعودیەوە هەیە هەرچەندە ڕاپەرینی حوسیەكان لە یەمەن هیچ پەیوەندیەكی بە ئێران و حیزبولاشەوە نەبوو ، یان لەلایەن ئەمانەوە قیادە كرابێت هەروەك ئەوەی حكومەتی سعودی ئیدیعای دەكات ، بەلام لە شەڕی دەسەلاتەوە لەناو یەمەن بووە جەنگی بە وەكالەت ، جەنگێكی بێبەزەیی سعودی لە یەمەن كە هاوتایە لەگەل ئەوەی ئەسەدو ڕوسیا لە سوریا دژ بە خەلكی مەدەنی و دامودەزگا مەدەنیەكان دەیكات. هاوپەیمانی سعودی لە جەنگی یەمەندا ئیماراتی عەرەبیە كە جگە لە كەرەسەی جەنگ بە سەدان خەلكی ولاتە هەژارەكانی وەك بەنگلادیش و پاكستان دەنێرێتە جەنگی یەمەن هەمان ئەوەی ئێرانیش لەگەل ئەفغانیەكان دەیكات كە مافی مانەوەیان ئەداتێ و هاوكاری دەكرێن ئەگەر بچنە سوریا بۆ شەڕ كردن. كاتێكیش دشكوژرێن لە گۆڕستانی شەهیدان لە ئێران بەخاك ناسپێردرێن روونە هەموو ئەوانە وەك بەكرێگیراو ناوزەند دەكرێن.
ئەوروپاش بوونە لایەن تێیدا بەوەی چوونە تەرەفی ئەمریكاوەو هەموو داوای لابردنی ئەسەد دەكەن بێ ئەوەی بیر لە دەرئەنجامەكانی و ئالتەرناتیڤەكان بكرێتەوە. لێرەدا بەشێكی بەرچاوی دیاردەی ئاوارە بۆ ئەوروپاش دەگەرێتەوە بۆ سیاسەتی زلهێزەكان و ئەوروپاش خۆی.
بۆ ئەمریكاو ئەوروپا بە گشتی شتێكی نەخوازراوە توركیا بكەوێتە باوەشی ڕوسیاوەو دوور نیە هەندێك نەرمییش بەرامبەر حكومەتەكەی ئەردۆگان بكرێت لەو پێناوەدا، بەلام هاوكات مەبەستیشیانە سنورێك بۆ لادانەكانی توركیا دابنرێت.
بە پێچەوانەی سەردەمی یەكێتی سۆڤیەت ڕوسیای ئەمڕۆكە پراگماتیكانە ڕەفتار دەكات نەوەك ئایدیۆلۆژیانە. ڕوسیا بە دوای هاوپەیماندا دەگەریَِت بە سەرۆكایەتی خۆی بۆ جێگا پێكردنەوەی خۆی لە سیاسەتی دەرەوەو لە ناوچەكەكانی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاستیشدا بۆ سەقامگیری هێز بەرامبەر بە ئەمریكاو ڕۆژئاوا بەگشتی. ڕەزامەند بوو بەرامبەر لەشكر كێشیەكانی توركیا لە كانتۆنی عەفرین بەلام ڕوسیا لە توركیای گەرەكە جەنگێكی بەوەكالەت لە ناوچەكانی وەك مەنبەج بەرامبەر ئەمریكاو فەرەنسا بۆ ئەنجام بدات كە بەرژەوەندی توركیا خۆیشی تێدایە بۆ لێدانی پەیەدەو یەپەگە. لێرەدا ئەمریكاو فەرەنسا هێزیكی سەربازیی زۆریان هێناوەتە مەنبەج و ڕۆژاڤاو دروستكردنی بنكەی سەربازیی تێیدا كراوەتە ستراتیژ كە دیارە مەبەستی تری زۆری لە پشتە بۆ هەنگاوەكانی ئەمریكا بۆ ناوچەكە.
ئەوە لە كاتێكدا كە لەشكركێشیەكانی توركیاش لە سوریا پێشیل كردنی یاسای مافی گەلانە چونكە توركیا بێ ڕەزامەندی دەولەتی سوریا سنوری دەولیی بەزاندوەو جەنگی دژ بە بەشێكی دانیشتوانی سوریا ئەنجام دەدات. توركیا ناتوانێت مافی بەرگری كردن بە ماددەی 51 ی كارتای رێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان بدات بەخۆی چونكە هیچ هێرشێكی چەكداری نەكراوەتە سەر دەولەتەكەی هەربۆیە ئەو هێرشە سەربازیانەی توركیا دەیكاتە سەر سوریاو باكوری سوریا ، یان لەشكركێشیەكانی بۆ ناو عێراق و هەرێمی كوردستان پێشێل كردنی یاسای مافی گەلانە بەلام پرسیارەكە لەوەشدایە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان ئەو یاسایانەی بۆچی و بۆ كێی دروستكردوە ئەگەر هیچ لایەنێك پاند نەبێت پێوەی.
ڕوسیا بەهۆی ئالۆز بوونی پەیوەندیەكانی نێوان ئەمریكاو توركیا بووە یارمەتیدەری توركیا بۆ هێرش كردنە سەر عەفرین بە ئامانجی ئەوەش توركیا ببێتە هاوپەیمانی ڕوسیاو هەروەها دەستبەردار بوونی توركیا لە هەندێ ناوچەی تری سوریا بۆ بەرژەوەندی ڕوسیاو لە ئایندەدا دەستبەرداری ئەمریكا بێت. لێرەدا دەردەكەوێت هێرشی سەر عەفرین دەرئەنجامی ململانێ و بەرژەوەندیەكانی نێوان دوو زلهێزی وەك ئەمریكاو ڕوسیایە. ڕوسیا لە دەریای سپی ناوەڕاست لەسەر كەناری سوریا بنكەیەكی سەربازیی دەریایی دامەزراندوە كە ڕۆكێتەكانی هەلگریی چەكی ئەتۆمین ، ئەوەش هۆكارێكی ترە بۆ پشتگیریی و مانەوەی ڕژێمی سوریا لەلایەن ڕوسیای پوتینەوە. لێرەدا لایەنە سەربازیەكەشی سوریا بۆ ڕوسیا بەدەر دەكەوێت. لێرەدا هاوكێشە سیاسی و سەربازیەكان لە ئایندەی سوریادا چۆن دەبێت تەنیا دەكرێت گریمانەی بۆ بكرێت. بۆچونێكی واهەیە جەنگی سوریا هۆكارێكی گرنگ بێت ببێتە هۆی گۆڕینی نەخشەی سیاسی ناوچەكە. ئەگەر چیتر پێكهاتە سیاسی و جوگرافیەكەی ناوچەی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست بەو شێوازەی دوای جەنگی یەكەمی جیهانی لە بەرژەوەندی ئەمریكاو ئەوروپا نەبێت ئەوا بە دوور نازانرێت كە ناوچەكە بكەوێتە بەر جۆرێك لە گۆڕانكاری.
كۆتایی هێنان بەو جەنگە بەندە بە بریاری سیاسیەوەو بریاری چارەنوسسازیش لای ئەمریكاو ڕوسیایە ، تەنانەت ئەورپاش خاوەنی بریاری سەرەكی نیە تێیدا ، لای كوردو توركیاو ئێران و حكومەتی سوریاش نیە ، هەرچەندە ئەم لایەنانەی دوایی دەتوانن جۆرێك لە ئالۆزی دروست بكەن لە بریارە سیاسیەكانی سەر جەنگ یان ئاشتی لە سوریا لێرەو لەوێ ئەمانیش قسەی خۆیان هەبێت.
چەكی ڕوسی لە سوریا
(4)
ڕۆلی كورد لە كوردستانی سوریا
مێژووی كوردستانی سوریا بە داڕمانی ئیمپراتۆریەتی توركی / عوسمانی دەست پێدەكات دوای جەنگی یەكەمی جیهانی لە سالی 1918 و دروستبوونی سوریا كە لەژێر مانداتی فەرەنسی بوو. بەشێك لە كوردستان خرایە سەر دەوڵەتی دروستكراوی سوریا كە دەكەویَِتە باكوری سوریاو سنوری لەگەل دەولەتی توركیاو عێراق هەیە. كورد لە سوریا دوەم گەورەترین گەلە (كەمایەتیەكی نەتەوەییە). لە چوارچێوەی جەنگی سوریاداو دروستبوونی بۆشایی ، كورد لەم بەشەدا بە سەرۆكایەتی پەیەدە توانی سێ كانتۆن دروست بكات بە ناوەكانی جەزیرە ، كۆبانێ و عەفرین كە بە ڕۆژاڤا ناسراوە. هەروەها پێكهێنانی ئیدارەیەكی سەربەخۆو سوپایەكی سەربازیی كە ڕۆلێكی بەرچاوی گێڕاوە لە شەڕی دژ بە داعش. ئازاد كردنی ناوچە كوردیەكان (باكوری سوریا) و دروستكردنی بنكەی سەربازیی ئەمریكی تێیدا بۆتە دڕكێك بۆ سەرانی توركیاو ڕوسیاو هێزە ئیسلامیەكان.
كورد لە ڕۆژاڤا بەرگری سەخت لە خاك و ئامانجێكی نەتەوەیی و نیشتیمانی خۆی دەكات و جەنگێكیان بەسەردا سەپاندوە. ئەگەر كەوتنی ئەسەد قورس بێت بەهۆی پشتگیری ئێران و ڕوسیاوە ئەوا لەوانەیە كورد لە ڕۆژاڤا ناچار بێت لەگەل ڕژێمی ئەسەد رێك بكەوێت بەلام پەیەدە سوریایەكی دیموكراتی فیدرالی مەبەستە. لەبەر ڕۆشنایی ڕاستیە ئاماژە پێكراوەكان ئەوا داهاتووی سوریا بە پلەی سەرەكی بەندە بە ڕوسیاو ئەمریكاوە. لێرەدا ڕوسیا بریاردەرێِكی بەرچاوە بۆ داهاتووی سوریا بە تایبەت كە نایەوێ ڕژێمی ئەسەد بڕوخێت.
وادەبینرێت ڕوسیاو ئێران بیانەوێ كورد بە جۆرێك لەگەل ئەسەد رێكبكەوون كە توركیاش قبوولی بێت ، توركیاش بەردەوام كەوتۆتە ژێر كاریگەریی ڕوسیاوەو ناچار دەبێت مانەوەی ڕژێمی سوری قبول بكات ، بەتایبەت كە دۆخی ناوخۆو نێودەولەتیەكەی لەئاستێكی وادا نیە هەرچی دەوێت لە سوریا بیكات. كوردیش لە سوریا بەشێكە لە چارەسەرەكان و پارویەكی بچووك نیە قووت بدرێت. هەموو ئەمانە بەندە بە داهاتووی بڕیاری سیاسیەوە.
(5)
سوریاو تاقیكردنەوەی چەك
سوریا بۆتە گۆڕەپانی تاقیكردنەوەی چەكە نوێكانی زلهێزەكانیش. بۆنمونە ڕوسیا دەیان جۆر چەكی نوێی لە سوریا تاقیكردۆتەوەو نیشانی دونیای ئەدات كە بەرهەمی سەربازیی ڕوسی كارایەو تاقیكردنەوەی چەكی نوێی لە جەنگی سوریادا بۆتە هۆی بەرزكردنەوەی فرۆشتنی بەرهەمی سەربازی ڕوسی. بە تەنیا لەسالی 2016 زیاتر لە 200 جۆر چەكی ڕوسی لە جەنگی سوریادا سەركەوتوانە بەكارهێنراوەو تاقیكراوەتەوە. لێرەدا شتێك نامێنێت پێی بوترێت ڕەوشت و بەزەیی ئینسانیی و چەك بەسەر خەلكی سڤیل و ژن و مندال و پیرو پەككەوتە تاقیدەكرێتەوە كە ئەو جەنگە لە بنەڕەتدا جەنگی ئەوان نیە.
ژمارەی ئەو دەولەتانە كەم نین كە چەك و تەقەمەنی بە ولاتانی شوێن قەیرانەكان دەفرۆشن ، هەندێك جار دەولەتانێك خۆیان دەبنە هۆی دروستبوونی قەیران و جەنگ و دواتر بۆ فرۆشتنی چەك پێیان و هەر خۆشیان پڕۆژەی ناوچە وێران كراوەكان دەگرنە دەست بە سەروەت و سامانی ئەو ناوچەیە خۆی و پابەند كردنیان لە ڕووی ئابوری و سیاسی و تەكنەلۆژیاو قەرزەوە بە خۆیانەوە. ئەوەش هیچیتر نیە لە جەنگ و وێرانی و كوشتن بەلام بە شێوەیەكی تر. هیچ جیاوازیەك نیە لە نێوان ئەوەی ڕاستەوخۆ مرۆڤێك بكوژیت یان ببیتە هۆی كوشتنی.
تەوەری سێیەم
وزە هۆكارێكی گرنگی جەنگی سوریا
هەرچەند باس لە جەنگ بكرێت وەك درێژكەرەوەی سیاسەت بەلام لە بنەڕەتدا بەرژەوەندی ئابوری بۆتە پایەیەكی سەرەكی جەنگەكان ، لەوەش مێژوی مرۆڤایەتی بریتی بووە لە هەوڵدان لە پێناوی دەسەلات و ئابوری و جەنگیش ڕێگایەك بووە بۆ گەیشتن بەم ئامانجە ، بەلام پرسیارەكە لەوەدایە دەسەلات و ئابوری لە دەستی كێداو بۆ كام ئامانج بەكار دەهێنرێت.
وزە (نەوت و گازی سروشتی و دۆزینەوەی بازاڕ و كەرەسەی خاو، و دەستی هەرزانی كار ...) یەكێك بووە لە هۆكارەكانی ململانێ و جەنگەكان لە جیهانداو هەربۆیە كاریگەریی خۆی هەبوە لەسەر بڕیاری سیاسیشدا. جەنگی سوریاش لە پال چەند فاكتەرێكی تری سیاسی و جیۆستراتیژی و خاڵی كردنی لە هێزە ئیسلامیە توندڕەوەكانی وەك داعش وەك لە باسەكەدا دەردەكەوێت جەنگی وزەشە (ڕێگای گواستنەوەی وزە) یە ، بەتایبەت گازی سروشتی كە ئەمڕۆكە بەتایبەت ئایندە گرنگیەكی تایبەتترو زۆرتری بەخۆیەوە گرتوە بەراورد بە نەوت بەتایبەت پەیوەست بە ژینگەوە لە ولاتانی ڕۆژئاوا. بە حوكمی بەرەو پێش چوونی بواری پیشەسازی و تەكنەلۆژیای پێشكەوتوی سەردەم و زۆریی شمەكە بەرهەمهێنراوەكان نەك هەر توانای دەرهێنانی گازی سروشتی پەرەی پێدراوە بەڵكو پێویستیی بۆ وزە لە زیاد بوندایە. لە پێناوی وزەو رێگاكانی گواستنەوەیدا وەك فاكتەرێكی گرنگی ئابوری و بەهەرم هێنان دەیان جەنگ لە پێناویدا بەرپا كراوەو دەكرێت.
"رێكخراوی ولاتانی هەناردەكردنی پیترۆل (ئۆپێك) لە 8ی نۆڤەمبەری 2016 لە ڕاپۆرتی سالانەی خۆیدا دایناوە كە ڕێژەی بەكار بردنی نەوت لە جیهاندا بەبری 40% زیاد دەكات تا ساڵی 2040. بەمەش خواست لەسەر نەوت بۆ هەر ڕۆژێك دەكاتە (17) ملیۆن بەرمیل. لە دوای شۆڕشی پیشەسازی و سەدەی نۆزدەوە كە زیاتر لە 150 سالە نەوت و ئینجا گازی سروشتی سەرچاوەی سەرەكی وزەن لە جیهاندا. دۆزینەوەو دەرهێنان و بەبازاڕ كردن و كۆنتڕۆل كردنی هۆكارێكی سەرەكی جەنگ و ناكۆكیە هەرێمایەتی وجیهانیەكانەو بەكار هێنانی سەرجەمی وزەی جیهان لە زیادبوندایە" .
سوریا هەرچەندە خاوەنی ڕێژەیەكی ئەوتۆ نیە لە نەوت و گازی سروشتی بەلام لە ڕووی جوگرافیەوە (جیۆستراتیژیەوە) ڕۆلێكی گرنگی بەر دەكەوێت بۆ تێپەڕبوونی بۆری گواستنەوەی نەوت و گازی سروشتی بۆ دەریای سپی ناوەڕاست و لەوێشەوە بۆ ئەوروپا. قەتەرو سعودیە مەبەستیانە گازی سروشتی بە بۆری بە رێگای ئەردەنەوەو دواتر سوریاوە بگوازنەوە بۆ دەریای سپی ناوەڕاست و لەوێوە ڕەوانەی ئەوروپا بكرێت و پێشبركێی ڕوسیاشی پێ بكەن وەك یەكێك لە خاوەن گازی سروشتیی بێشومار لە جیهاندا.
نەوت و گازی سروشتی وەك دوو سەرچاوەی گرنگی وزە لە جیهاندا بەشێكی گرنگی كەوتۆتە ناوچەكانی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست و بە هۆی باری جوگرافیەوە گواستنەوەی بۆ بازاڕەكانی جیهان بە تایبەت ئەوروپا ئاسانترەو تێچوونی ماددیشی كەمترە. لێرەدا كێبركێی گەورە هەیە بۆ گەیشتن بەو سەرچاوانەی وزەو بۆتە بەشێكی بواری ئاسایشی نەتەوەییش (ئاسایشی وزە) و لێرەدا ناوچەكانی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست بۆتە بەشێكی بەرچاوی ناكۆكی و ململانێی زلهێزەكان.
دەولەتە زلهێزەكانی ڕۆژئاوا بە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا بۆ ولاتە نەوتیەكانی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست وەك مانگایەكی درێژ وایە كە سەری لەناو ڕۆژهەلاتی ناوەڕاستدایەو لەوێ خواردن دەكرێت بەدەمیداو كلكیشی لە ئەمریكاو ڕۆژئاوایە كە لەوێ نەوت و سامانەكە ئەدۆشرێ. ئەو لایەنەی بیەوێ لە جیهانی ئابوری و بازرگانیدا ببێت بە شتێك دەبێت قاچێكی لە ڕۆژهەلاتی ناوەراستدا بێت. ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست چ دەولەتەكانی بەشی ڕۆژهەلاتی دەریای سپی ناوەڕاست دەگرێتەوە كە بریتین لە توركیا ، میسر ، سوریا ، لبنان ، ئیسرائیل ، ئوردون و قوبرس ، هەروەها دەولەتەكانی كەنداو (یەكێتی ئیماراتی عەرەبی (بەحرەین، قەتەر ، عومان و شارقە) ، یەمەن و سعودی عەرەبی) و دەریای سوور ، ئێران ، عێراق. ئەو ناوچەیە چەند ڕۆلێكی گرنگ دەبینێت بۆ زلهێزەكان كە بریتین لە:
1) پاراستنی ڕێگای هاتوچۆی نەوت.
2) بۆ سیاسەتێكی نزمی نرخی نەوت.
3) ناوچەی هەرزانی كەرەسەی خاو و دەستی هەرزانی كار
4) كۆنتڕۆل و بەرەنگاریكردنی ئەو لایەنانەی بەرژەوەندی دەولەتانێكی ناوچەو زلهێزەكانی هاوپەیمان دەخەنە مەترسیەوە ، هەروەها ڕێگریكردن لە بەرزبوونەوەی كاریگەریی سیاسی تاك دەوڵەت و نادەولەتیی لە ناوچەكەدا .
ئەمریكا لەبەر بەرژەوەندی تایبەتی خۆی ( هەر هێشتا تاكە زلهێزی سەربازیی لە جیهاندا) دەبێت بەرژەوەندی ولاتە پیشەسازیەكانی هاوپەیمانیی بپارێزێت. تەنانەت ئەگەر ئەمریكا خۆی دەست لە نەوتی ناوچەكە ، یان كەنداویش هەَلبگرێت بەلام قەیرانی وزە لە ولاتە ئەوروپیەكاندا یان لە یابان كاریگەریی گەورەی دەبێت لەسەر ئابوری ئەمریكی چونكە بەشێكی شمەكی ئەمریكی لە ئەوروپاو یابان ساغ دەبنەوە.
لە جەنگی دوەمی كەنداویشدا پاراستنی ئەوروپاش كرایە ئامانج ونەهێلدرا عێراق دەولەتی كوێت بۆ هەمیشە داگیر بكات و مامەلە بەنرخی نەوت و پاشەكەوتی نەوت بكات لەبازاڕەكانی جیهاندا. ناردنی نەوت بۆ یابان نزیكەی 70% ی بە گەروی هۆرموزدا دەڕوات. ئێران لەجەنگی یەكەمی كەنداودا هەڕەشەی داخستنی ئەو گەروەی دەكرد بۆ ئەوەی كێشەكە بكاتە كیشەیەكی نێودەولەتی چونكە ئێران دەزانێ كە ئەوە پەیوەندی بەئاسایشی نەتەوەیی بۆ سەر ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكاش هەیە چونكە 25% ی كالای ئەمریكاش لەیابان ساغ دەبێتەوە. بۆ ئەمریكا ئاسایشی نەتەوەیی بەتەنیا داعش و قاعیدەو ئیرهاب نیە بەلكو ئابوری وسیاسەتی دەرەوەشە. ئەمەیان نەگۆڕەو پەیوەندی بەئاسایشی نەتەوەییەوە هەیە ئیتر هەر لایەنێكی سیاسی لەسەر دەسەلات بێت.
بەپێی ڕاپۆرتێكی "Financial Times” لە سالی 2015 بەشێكی سەرەكی جەنگی سوریا پەیوەندی بە جوگرافیای هەناردەكردنی نەوت و گازی سروشتیەوە هەیە بۆ بازاڕەكانی ئەوروپا. ڕوسیاو هێزەكانی ڕۆژئاواو دەولەتەكانی كەنداو تەنیا لەو ناوچە تایبەتانە لە سوریا دەجەنگن كە پەیوەندی بە جوگرافیاو ستراتیژی ئەو بوارە هەیە. لە تێبینی گشتیدا مرۆڤ ئەو جەنگەی سوریای تەماوی دێتە بەرچاو بەلام كاتێك دەڕوانێتە جەنگ لەپێناوی وزەدا ئەوا سەرپۆشەكە لەسەردا دادەگیرێت و دەموچاوەكان ڕونتر دەردەكەون. مەسەلەی شەڕی حەلەب پەیوەندی بە دوو گرنگترین بازاڕی نەوتەوە هەیە كە نزیكن لە مەنبەجەوە ( 60 كم) و لەژێر كۆنتڕۆلی ئەمریكیەكاندایەو هەروەها الباب. گرنگترین بۆری گواستنەوەی نەوت كە لەعێراقەوە هەناردە دەكرێت لە ڕێگای موصل و قائیمەوە بەو دوو ناوچەیەی سوریادا تێدەپەرن. لە بەری ڕۆژهەلاتیشەوە بە شاری حەلەبدا تێدەپەرێت تا دەگاتە ئیدلیب. كۆنتڕۆل كردنی مەنبەج بەواتای بوونی كاریگەریی گەورە بۆ گواستنەوەی نەوت لە سوریا، هەربۆیە توركیا چاوی بڕیوەتە مەنبەجیش ئەوە جگە لە ئامانجی تێكدانی كیانێكی كوردی تێیدا. هەمان شت بۆ حەلەب و ئیدلیبیشە كە كەوتونەتە بەری ڕۆژئاوای سوریاوە. ئەو لایەنەی كۆنتڕۆلی حەلەب بكات ئەوا كۆنتڕۆلی كلیلی بۆریە نەوتیەكان دەكات. لە ئەگەری دەست بەسەردا گرتنی مەنبەج لەلایەن توركیاوە ئەوا توركیا دەتوانێت كاریگەریی دروست بكات بەسەر سیستەمی بۆریە نەوتیەكان. بە هەمان شێوە حومص و حەماو پالمیرەش ئەو ئاڕاستەیەیان بەردەكەوێت. ئەو ناوچانەش كە شەڕی قورسیان بەركەوتوە ئەو ناوچانەن كە بریارە دواڕۆژ بۆریە نەوتیە نەخشە كێشراوەكانی قەتەر / توركیاشی پێدا بڕوات.
كۆنتڕۆلی بەشی ڕۆژئاوای سوریا بۆ ڕوسیا گرنگە بۆ رێگا گرتن لە گواستنەوەی وزە بە رێگای بۆریە نەوتیەكانەوە بۆ بەرژەوەندی ئەوروپاو ڕۆژئاوا. ئیسرائیل هاوكات بە ڕوخانی ڕژێمی ئەسەد نەخشەی گواستنەوەی بۆری نەوت و گازی هەیە لە بەرزاییەكانی جۆلانەوە بە دیمەشقدا بۆ توركیا. بەلام لە دیدی ڕوسیاوە دەبێت رێگری لەو پڕۆژەیە بكرێت ، ڕوسیا كێبڕكێكەری ناوێت لە بازاڕی گازی سروشتیدا. هاتنە ناوەوەی هێزی ڕوسی بۆ ناوچە كوردیەكان ئامانجی وزەو سیاسیشی هەیە. چ بە كوردستاندا (سەروی سوریا) و چ بە توركیادا نەوتی عێراقی دەگوازرێتەوە بەری ڕۆژئاوای سوریاو لەوێوە زۆرتر بۆ ئەوروپا بۆ بازاڕی وزە دەڕوات. بەلام ڕوسیا دژی ئەو مەمەڕەیە چونكە ڕِوسیا دەیەوێت ئەوروپا وەك موشتەری وزە لای خۆی بهێلێتەوەو پابەندی بكات.
تەنانەت ئەو گرێبەستەی "حكومەتی هەرێم" لەگەل ڕۆزنەفتی ڕوسی كردویەتی بۆ بەرژەوەندی تاك لایەنێكی نانیشیمانی دەبێت ئەمریكای نیگەران كردبێت چونكە ئامانجێكی سەرەكی كۆمپانیای ڕۆزنەفت كڕینی بۆری نەوتی هەرێمی كوردستانە كە دەسەلاتی سیاسی هەرێم بە برێك دۆلار پێی فرۆشت. شەرعیەتی پاراستنی ئەو بۆریە نەوتانە لای ڕوسیایە ، بەواتا دابەزینی هێزی ڕوسی لە هەرێمی كوردستاندا و لەوانەیە كاریگەیی لەسەر سیاسەتی عێراقیش دروست بكات. حكومەتی بەغدا دڵخۆش نیە بەو ڕێكەوتنە بەلام بەهۆی هلوپەیمانیەتی نێوان ڕوسیاو ئێران ، ئێران كاریگەریی دروستكردوە لەسەر حكومەتی بەغدا كە بێدەنگی هەلبژێرێت. شتێك كە دژ بە ئاسایشی وزەو بەرژەوەندیە ئابوری و سیاسیەكانی ئەمریكاو یەكێتی ئەوروپایە ئەوەی پەیوەندی بە سیاسەتی ڕوسیاوە هەیە. هەڵوەشاندنەوەی ئەو رێكەوتنە بەندە بە بڕیاری مۆسكۆوە. لەوانەیە بێدەنگیی ئەمریكا لەم كاتەدا بەند بێت بۆ دوای هەڵبژاردنەكان لە عێراق ، كە حكومەت لە كێ دروست دەبیچت ، ئەو كاتە كاردانەوەی ئەمریكا بەرامبەر بە هەولێر دەردەكەوێت.
ئەوە لە كاتێكدا كە لە ڕاپەرینی 1991 وە ئەمریكاو یەكێتی ئەوروپا هەرێمی كوردستانیان پاراستوە. بگەرێینەوە بۆ ئەو جەنگەی لە سوریادا هەیە كە بەهۆی پێكدادانی بەرژەوەندیەكانە ، لە نیوانیاندا وزە لە نێوان ئەمریكاو ئەوروپا، ڕوسیاو توركیاو دەولەتانێكی تری ناوچەكە ... لێرەدا هەرێم چۆتە بەرەی توركیاو ڕوسیاوە دژ بە بەرەی ئەمریكاو یەكێتی ئەوروپاو وادەڕوات هەرێمی كوردستان بكاتە ناوچەی نفوزی ڕوسی / توركی. ئایندە ڕاستی هاوكێشەكان و دەرئەنجامەكانی دەردەخات.
ئەوەی پەیوەندی بە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكاوە هەیە پلانی ئەوە كرابوو بۆریەكی تری نەوت لە كەنداوی فارسیی عەرەبیەوە تا دەگاتە باكوری عێراق و دواتر بە باكوری سوریادا بڕوات. بەوە نەوتی عێراقی چ لە رێگای توركیاوەو چ بە باكوری سوریاوە بنێردرێتە ئەوروپا بۆ بازاڕی وزە. بەلام نەخشەی دروستكدنی مەمەرێكی كوردیی هیچی لێ دروست نەبوو چونكە ڕوسەكان هاتنە ناو سوریاوە.
ساڵی 2009 قەتەر پێشنیازی دروستكردنی بۆری گواستنەوەی گازی سروشتی قەتەریی كرد ، كە بە سعودیەو ئەردەنداو دواتر بە سوریادا بۆ توركیاو لەوێشەوە هەناردەی ئەوروپا بكرێت وەك لە نەخشەكەدا دەبینرێت و تێچونیشی كەمترە. شتێك كە ڕۆلی قەتەریش ئێستەش لە جەنگی سوریادا دەردەخات و رێكەوت نیە كە قەتەرییش وەك ئێران و توركیاو زلهێزەكان بۆ ئەو مەبەستەو دروستكردنی كاریگەریی خۆی لە سوریادا پشتگیریی هێزە ئیسلامیە توندڕەوەكانی كردوە بە داعشیشەوە لە شێوازی جەنگی بە وەكالەت.
ولاتە پیشەسازیەكانی ڕۆژئاوا پشتگیرییان لەم پڕۆژەیە كردوە بە ئامانجی بێهێز كردنی سەكتەری وزەی ڕوسی و كەمكردنەوەی پابەند بوونی ئەوروپا بە گازی ڕوسیەوە. بەلام ڕوسیا هەوڵی تێكدانی ئەو پڕۆژەیەی داو كاری لەسەر پڕۆژەیەكی مونافس كرد بەوەی بۆری گواستنەوەی وزەو گازی ئێرانیی بە عێراق و سوریادا بۆ لاتاكیاو لەوێشەوە بۆ ئەوروپا هەناردە بكرێت. دیاردەیەك كە جەنگەكەی سوریای ئالۆزتر كرد.
لێرەدا دەبینرێت هەموو ئەو هێزانەی بەرژەوەندی ئابوری و وزەو بازرگانییان لە سوریادا هەیە كار بۆ سەرخستنی پڕۆژەی خۆیان دەكەن و هاوپەیمانیی دەبەستن و زۆر جاریش بەپێی دۆخەكە هاوپەیمانێتەكانیش دەگۆڕێن ، بەو تیۆریەی نە هاوڕێی هەمیشەیی و نە دوژمنی هەمیشەیی هەیە بەڵكو تەنیا بەرژەوەندی هەمیشەیی هەیە. وەك هێنری كیسینجەر وتەنی سیاسەت نە باوكی هەیەو نە دایك تەنیا بەرژەوەندی هەیە ، جا بەرژەوەندی بۆ ئامانجی باش یان خراپ بێت.
دەرئەنجام
•جەنگ هەمیشە شێوازێكی توندوتیژ بووە بۆ بەلادا خستنی ناكۆكی و ململانیكان ، تەنانەت لایەنی براوەش زیانمەند دەبێت تێیدا. لە كاتی جەنگدا ئامانج و ستراتیژیە سیاسی و ئابوری و ئایدیۆلۆژیاكان ڕوبەری جەنگ دەكرێنەوە بۆ بەدەستهێنانی بەرژەوەندیەكان.
•ئەگەر نەخشەی سیاسی و جوگرافی لە ناوچەكەدا گۆرینی قورس بێت ئەوا باشترین رێگا بۆ چارەسەری سوریاو دەولەتەكانی هاوشێوە سیستەمی فیدرالیە چونكە لەم سیستەمەدا دەسەلاتەكان دابەش دەبن بەسەر هەرێم (كانتۆنەكاندا) و دەسەلاتی مەركەزی لاواز دەبێت. مۆدیلی سفیدرالی لە سویسرا بە گونجاو دەبینم. فیدرالیزم دەبێتە هۆی دروستبوونی دیموكراسی و سەقامگیریی كە هەردوكیان مەرجی گرنگن بۆ سیستەمی فیدرالی.
•سیاسەت و ناكۆكی و پێكدادانە نێودەولەتی و ئیقلیمیەكان لە سەر نمونەو گۆڕەپانی جەنگی سوریادا بە ڕوونی بەدی دەكەوێت.
•جەنگی سوریا جەنگێك نیە لە پێناوی بەها مرۆییەكان بەلكو جەنگی بەرژەوەندیەكانە ، جیۆپۆلەتیك وشە گرنگەكەیە تێیدا. ئەو وشەیە ڕِوونی دەكاتەوە بۆچی ڕاپەرینی بەشێكی خەلكی سوریا دژ بە ئەسەد لە كاتێكی كورتدا كرایە جەنگی بە وەكالەت و ئاستێكی نێودەولەتی بەخۆیەوە گرت. جەنگی بەرژەوەندیە نێودەولەتی و ئیقلیمیەكان ، بەرژەوەندیە سیاسی و سەربازی و ئایدیۆلۆژی و ئابوریەكانی تێدا بەدی دەكرێت. جەنگی هاوسەنگی هێزیشە. دوور نیە جەنگی سوریا ببێتە هۆی گۆرینی جوگرافیای سیاسی ناوچەكە. ئەمریكاو ئیسرائیل و سعودیە ئێران وەك هەڕەشەیەكی جدی دەبینن بۆ سەر ئاسایشی خۆیان و ناوچەو ئاسایشی وزەش ، ئێران بە شوێن كارتی سیاسیدا دەگەرێت و دەستی خستۆتە ناو كاروباری چەندێك لە ولاتانی ناوچەكە... وا دەبینرێت كە دەبێت سنورێك بۆ ئێران دابنرێت. سیناریۆكانی ئەو ئامرازانەش چی دەبن و چۆن دەبن كەم نین..
•لەسەر خاكی سوریا ئەمریكاو ڕوسیا ئێران و سعودی عەرەبی هەروەها توركیا شەڕی دەسەلات و نفوز و خۆسەپاندن دەكەن بەلام گەمەكەرە سەرەكیەكان لە 2012 وە واشنتن و مۆسكۆیە. بێ تەدەخولاتی ئەكتەرە دەرەكیەكان هەرگیز گەورەترین هەلاتنی خەلك و ئاوارەیی دروست نەدەبوو لە سوریا لە جەنگی دوەمی جیهانیەوەو بووە هۆی بەتینتر كردنی پۆلاریزەی كۆمەلایەتی كۆمەلگەی سوریا.
•جەنگەكەی سوریا هەروەك تەواوی جەنگەكانی تری دوای جەنگی دوەمی جیهانی بریتیە لە جەنگی وەكالەت. جەنگی وەكالەت بۆ زلهێزە نێودەولەتی و هێزە ئیقلیمیەكان بەلام دەولەتی ئیقلیمیش هەیە جەنگی بە وەكالەت بۆ زلهێزەكان دەكات.
•زۆری ژمارەی بەشداربوان و هاوپەیمانانی دەرەوە لە جەنگەكەدا بە بەرژەوەندیە جیاوازە كۆتایی هێنانی جەنگەكەی نادیار كردوە ئەوەندەی جەنگەكە دریژ بخیەنیت ئەوەندە زیاتر مەترسی دروستبوونی ناسەقامگیریی لە ناوچەكە فراوانتر دەبێت و قەیران بەدوای قەیراندا دێنێت ، دۆڕاوی گەورە گەلانی سوریایە.
•چارەنوسی مرۆڤ و گەلان و نەتەوەكان لای ستراتیژ دارێژەرانی جیۆپۆلەتیك هیچ گرنگیەكی نیە. جەنگی سوریاش بە ڕوونی ئەو راستیەی نیشاندا كە یەكەم قوربانی لە هەموو جەنگێكدا بریتیە لە ڕاستیەكە ، دوە قوربانیش بریتیە لە خەلكی مەدەنی بەشدار نەبوو لەو جەنگەدا كە جەنگی ئەوان نیە.
•ئەگەر لە سوریا لە كۆتایدا ناوچەی جێنفوزەكان دابەشكاریەكی نوێی زلهێزەكانی لێ بكەوێتەوە لە نێوان ئەمریكاو ڕوسیا ، فەرەنساو بەریتانیا ئەوا ئێران و توركیا بە دەستی بەتال لێی دێنە دەرەوە.
•دەبێت لە سایكۆلۆجیەت و باری كۆمەلایەتی بڕیاردەرەكانی سیاسەت و جەنگی ناڕەوا و خوێن ڕێژ تێبگات. تینوو بوون بۆ دەسەلات و نەخۆشی گەورەیی یان خۆ بەكەم زانینی خۆی ، یان ناسەقامگیریی كەسایەتی. هەر كەسێك لەم ڕاستیانە تێنەگات لە ڕاستی ئەوە تێناگات بۆچی ئەردۆگان دەیەوێ ببێتە پاشاو سولتانی ئیمپراتۆریەتێكی نوێ ، بۆچی پوتین دەیەوێ ببێتە قەیسەرێكی نوێی ڕوسیا ، بۆچی صدام دەیویست ببێتە قائیدی ئومەی عەرەبی ، یان ئەوانەی شەڕیان بۆ دروستكردنی ئیمپراتۆریەت دەكردو دەیانویست ببنە خودای سەر زەوی....؟ بۆچی هەندێك لە سیاسەتمەدارەكانی ولاتی ئێمەش تووشی هەمان نەخۆشی بوون؟ نەخۆشی ئەوەش كێ لەگەل ئەو نەبێت بەواتا دژی ئەوە. ئەوە ئەركی دەرونناس و كۆمەلناسەكانی كوردیشە كار لەسەر ئەم دیاردانە بكەن ، لە ولاتێكدا كە جەنگ بۆتە بەشێك لە مێژوەكەی.
• هیچ كام لەو هێزانەی ئێستەی جەنگی سوریا نە ئەوەندە بەهێزن جەنگەكە بۆخۆی بەرێتەوە ، و نە ئەوەندەش بێهێزن جەنگەكە بدۆرێنێت ، هەربۆیە جەنگەكە درێژەی كێشاوە.
•سەرەڕای ئەوەی جەنگ دیاردەیەكی توندوتیژو قێزەونە بەلام هەندێك جار جەنگیش دەكرێ رێڕەوی مێژوو بگۆرێت .. لە ئەنجامی جەنگی سوریادا كورد توانی لە باكوری سوریا كیانێك بۆخۆی دروست بكات هەرچەندە لە ژێر مەتریشدایە. هەمان شت بۆ باشوری كوردستان لە ئەنجامی جەنگی عێراق و ئەمریكا لە سالی 1991.
•
سالار باسیرە
ـــــــــــــــــــــــــــ
تێبینی / بەم نزیكانە كتێبێكی نوسەر لەژێر ناونیشانی "جەنگەكان لە مێژوداو پەیوەندی بە سیاسەت و ئابوریەوە " ئامادەی چاپ كردن دەبێت.