سیناریۆی دۆسیەی دادگایی بۆ بەرێز نەوشیروان مستەفا و دەركردنی بڕیاری دەستگیركردنی لەلایەن دادگای هەولێرەوە، دیسانەوە قسەوباسی مەسەلەی ناسەربەخۆی و هەژمونی حیزبی، بەسەر دەسەڵاتی دادوەریدا هێنایەوە بەرباس و گفتوگۆ.
رۆحی هەمو سیستمێكی حوكمڕانیی تەندروست و دادپەروەر، بریتییە لە بەرقەراربونی سیستمێكی قەزایی سەربەخۆو پیشەیی و تۆكمەو بەهێز، كە بەداخەوە لەكوردستان ئەم دەسەڵاتە هەندێكجار وەك پاشكۆی حیزب خۆی مانیڤێست دەكاو دەبێتە ئامرازێك بەدەست دەسەڵاتی تەنفیزییەوە، هەربۆیە لە كوردستان تانەبینە خاوەنی دەسەڵاتێكی دادوەریی سەربەخۆو ئازاو ئەكتیڤ، ناتوانین خاوەنی هەرێمێكی یاسایی و دامەزراوەیی بین.
مەبەست لەسەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری بەومانایەیە كە هیچ لایەنێكی سیاسی یان كارگێری بەشێوەیەكی راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ بۆی نیە دەستوەربداتە نێوكاروباری دەسەڵاتی دادوەری یا بەهەرشێوەیەك كاریگەری هەبێ و فشاربخاتە سەر دادوەرەكان لەكاتی حوكم و بریارداندا.
سەروەر نەبونی یاسا بەتایبەتیش دامەزراوەی دادوەری هۆكارێك دەبێت بۆ زاڵبون، یان باڵادەستبونی لۆژیكی هێز، كە تێیدا تەنها هێز فەرمانرەوا دەبێت و بێهێزەكان دەبنە قوربانی حوكمی قەوارەیەك، كە ئەمەش خواستی گشتی دەخاتە مەترسیەكی كوشندەوەو، دەرەنجامەكەشی ترسێكی گەورەیە بۆنابەرابەری یاسایی لەنێوان ئەندامانی كۆمەڵگەدا دەخاتەوە.
لە ساڵی 1996 وە، تائەمڕۆ بەكارهێنانی دەسەڵاتی دادوەری لە لایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە لەملاملانێی حیزبی دا، "بەو جۆرەی خۆی ویستویەتی"، سەرەرای ئەوەی گرژی پەیوەندی نێوان لایەنە سیاسیەكانی بەئاقارێكی زۆر خراپ و مەترسیداردا بردووە، هەیبەت و ئیعتیباری دادگاو جیهازی دادوەریشی سوك كردووە.
بەرێز نەوشیروان مستەفا، تاكە سیاسی و سەركردەی كوردە كەدیدێكی زۆر رۆشنی هەیە لە بەرامبەر سەروەربونی یاساو سەرسەختانەش پشتیوانی لێكردووە. لەدەیان چاوپێكەوتنی رۆژنامەوانی و نوسینیشدا، روانینی خۆی بۆ سەروەری یاساو سەربەخۆبونی دەسەڵاتی قەزای لەكوردستان مانیڤێست كردووە، لەم نوسینەشدا بەپێویستم زانی دیدی ئەو بەنوسینی وتارو لەبەرنامەی سیاسی گۆڕان و لەنوسینی پرۆژەدا، لەبەرامبەر دادگاو دەسەڵاتی دادوەری هەرێم وەك خۆی بڵاوبكەمەوە:
# (نەوشیروان مستەفا/ 8_4_2008)
حیزب و دەسەڵاتی قەزایی
لە سەردەمی میرنشینە كوردیەكان دا، دو جۆر دەسەلاتی دادوەری لە كوردستان دا هەبوە، كە هەردوكی كاری پێكراوە و بڕیارەكانی لەلایەن كۆمەڵ و لە لایەن دەسەلاتدارانی سەردەمەوە ڕێز لێ گیراو بوە:
دەسەڵاتی شەرعی- دینی.1
ئەم دەسەڵاتە لەلایەن زانا ئاینیەكانەوە (مەلاكان) و بە زۆری لە مزگەوتەكان دا ئەنجام دراوە، لە ناو مەلاكان دا كەسانی شایستە و هەڵكەوتو لە لایەن میرەكانەوە هەڵبژێردراون و كراون بە قازی.
قازیەكان و مەلاكان بە پێی قورئان و حەدیس و سونەت و ئیجتیهادی فەقیهەكان و فتوای زانا ئاینیەكان كێشەكانی كۆمەڵیان بە لادا خستوە، هاوسەرگیری و كاروباری خێزان و دابەشكردنی میرات و... لە كارە سەرەكیەكانیان بوە.
2. دەسەڵاتی خێڵەكی- كۆمەڵایەتی
ئەم دەسەڵاتە سەرۆكی عەشیرەت و دەمڕاست و پیاو ماقوڵانی عەشیرەتەكان و بە زۆری لە دیوەخانی ئاغادا ئەنجام دراوە. لە ناو عەشیرەتەكان دا كەسانی دەسەلاتدار و دەمڕاست و ماقوڵ هەبون، كە لەناو كۆمەڵەكانی خۆیان دا ڕێز لە قسە و ئامۆژگاری و بڕیارەكانیان گیراوە.
ئەمانە بە پێی عادەت و عورفی كۆمەڵایەتی باوی سەردەم كێشەكانیان بەلادا خستوە، بە زۆری كێشە خوێناویەكان كوشتنیان لێ كەوتۆتەوە بە تایبەتی كوشتن و ، تۆڵە و، زەویوزار و لەوەڕگا... لە كارە سەرەكیەكانیان بوە.
لە دوای نەمانی دەسەلاتی میرایەتیەكانی كورد و، دامەزراندنی حوكمی ناوەندی عوسمانی جۆرێكی تری دەسەلاتی قەزایی هاتۆتە كوردستانەوە كە دەسەڵاتی قانونیی- دەوڵەتی بوە.
عوسمانیەكان، لە پاڵ شەریعەت دا، چەند قانونیان دانابو بۆ ئەوەی كێشە گرنگەكانی كۆمەڵی پێ چارەسەر بكەن و، بۆ ئەم مەبەستە دادگایان دامەزراندبو. ئەگەر چی ((دادگای دەوڵەتی)) ئەبو جێگەی هەردو دەسەلاتەكە بگرێتەوە، بەڵام نەیتوانی بنبڕیان بكا، هەردوكیان وەكو دو دەزگای ناڕەسمی بە لاوازی مان.
دوای داگیركردنی عیراق لەلایەن بەریتانیاوە، ئینگلیز ((قانونی سوڵحی عەشایەری )) دانا و سەر لە نوێ دەسەڵاتی خێڵەكی- كۆمەڵایەتی لە چارەسەر كردنی كێشەكان دا زیندو كردەوە. بەلام ئەمە دوای 14ی تەموزی 1958 لە عیراق هەڵوەشێنرایەوە و لە كار خرا و هەمو كێشەكان كەوتەوە دەس دادگا قانونیەكانی دەوڵەت.
لە دوای ڕاپەڕینەوە، كە بۆشایی دەسەڵات لە كوردستان دروست بو دەسەڵاتی حكومەتی قانونی لاواز بو، ئەم 3 سێ دەسەڵاتە سەر لە نوێ زیندو بونەوە، بەڵام هەر یەكەی بە جۆرێك.
جوڵانەوە ئیسلامیەكان لەو ناوچانەدا كە دەستیان تیا ئەڕۆشت (هەیئەتی شەرعی) یان دانا و، كەوتنە جێبەجێ كردنی شەریعەت، بەڵام بە جۆرێكی دواكەوتوی لە بابەتی تالیبانی ئەفغانستان.
حیزبە عیلمانیەكان لە هەمو ناوچەكان دا مەكتەبی كۆمەڵایەتیان دامەزراند لە سەرانی خێڵ و هۆز و كەسایەتی كۆمەلایەتی ناسراو و نەناسراو بۆ بەلادا خستنی كێشە گەورە و بچوك و، وەكو دەزگایەكی (بدیل) ی دادگاكانی دەوڵەت.
حكومەت كە لە سەرەتادا نیوە بە نیوە لە بەینی یەكێتی و پارتی دا دامەزرا و، پاش شەڕی ناوخۆ بو بە دو حكومەت و، دوای یەكگرتنەوەش دیسانەوە بە جۆرێكی تر لە سەر بنچینەی نیوە بە نیوەی یەكێتی و پارتی دروست كرایەوە، داوودەزگای قەزای ییان خستە ژێر دەسەڵاتی حیزبەوە.
حیزب وەزیری عەدل دائەنێ.
حیزب ئەندامانی مەحكەمەی تەمیز دائەنێ .
حیزب ئەندامانی مەجلیسی قەزا دائەنێ .
حیزب حاكم دائەنێ.
حیزب مدعی عام و نائیبی مدعی عام دائەنێ.
حیزب كاتبی عەدل دائەنێ.
حیزب بەشی زۆری كارمەندانی گەورە و بچوكی داودەزگای قەزایی دائەنێ.
سەرەرای ئەمانەش كۆلیجەكانی حقوق و خوێندنی بەرزی یاسا تا ڕادەیەكی زۆر تەرخان كراوە بۆ ناوێرەكانی حیزب
لە وڵاتێك دا، داوودەزگای قەزائی بە مجۆرە دابنرێ. لە وڵاتێك دا، مەكتەبی كاروباری كۆمەڵایەتی (كە لە لایەن حیزبەوە دانراون) دەسەڵاتی یەكلایی كردنەوەی هەمو كێشە گرنگەكانی هەبێ و بتوانێ بڕیارەكانی خۆی بەسەر مەحكەمەدا بسەپێنێ، ئەبێ چۆن سەربەخۆی دەسەلاتی قەزایی باس بكرێ؟
ئاخۆ ئیتر كاتی ئەوە نەهاتوە.
حیزب و ئیعتیباری حیزبی دور بخرێتەوە لە دەسەڵاتی قەزایی؟
مەكتەبی كۆمەڵایەتی دور بخرێتەوە لە دەستێوەردانی دامەزراوەی قەزایی؟
داودەزگای قەزایی لە سەر بنچینەی پیشەیی و بێلایەنی و لێوەشاوەیی دابنرێ؟
دامەزراوە ئاكادیمیەكانی حقوق دور ڕابگیرێ لە دەستێخستنی حیزب؟
# بەرنامەی سیاسی گۆڕان سەبارەت بە سەروەری یاساو دەسەڵاتی دادوەریی (پەسەندكراوی كۆنفرانسی نیشتمانی گۆڕان لە 29/12/2013)
* بەیاساییكردنی ئامانجە نیشتمانی و دیموكراتیەكان لەڕێگای
_كاراكردنی یاسای سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەریی لەڕوی كارگێڕی، دارایی و وەزیفیەوە.
_كاراكردنی رۆڵی دادگاكان و دەسەڵاتی دادوەریی بۆ چاودێریكردنی هەردو دەسەڵاتی جێبەجێكردن و یاسادانان، بەجۆرێك بۆیان هەبێت بڕیار و یاسا نادەستوریەكان هەڵبوەشێننەوە.
_پوچەڵكردنەوەی ئەو یاسا و رێنمایی و بڕیار و نەریتانەی حەسانەت دەبەخشنە بەرپرسە سیاسی، حیزبی، سەربازیی و ئەمنیەكان و كەسە دەستڕۆیشتوەكان بەگشتی.
_پێڕەوكردنی سزا دەرهەق بە هەر پێشێلكارییەكی سیاسی، حیزبی، كۆمەڵایەتی و نهێنی بۆ سەر دەسەڵاتی دادگاكان.
_هاندان و هاوكاریكردنی دەزگای دادوەریی و دادگاكان بۆ پاككردنەوەی بنیاتی خۆیان لە هەر جۆرە دیاردە و ئاكارێكی مەترسیدار، وەك گەندەڵی، خراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتی دادوەری، بەرتیلخۆری و ملكەچبون بۆ گوشارە سیاسی و حیزبی و كۆمەڵایەتیەكان.
_كاراكردن و بەنیشتمانیكردنی دیوانی چاودێریی دارایی، دەستەی نەزاهە و لیژنەی نەزاهەی پەرلەمان بۆ بەدواداچون و ناونان و سزادانی گەندەڵكاران. سپاردنی هەمو دەسەڵاتێك بەو دیوان و دەستانە تا بۆیان هەبێت، بەپێی یاسا، لە هەمو كەس و بەرپرس و لایەنێك بپرسنەوە، داوای ئاشكراكردنی پارە و ماڵ و موڵكی هەر كەسێك بكەن كە بیانەوێـت.
_سەرلەنوێ دامەزراندنەوەی فەرمانگەی داواكاری گشتی بەو جۆرەی لە سیستمی دیموكراتی دنیای شارستانیدا هەیە، بۆ بەرگریكردن لە مافی گشتیی خەڵك لەئاست پێشێلكاریی و خراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتە سیاسی و كۆمەڵایەتی و كارگێڕی و حیزبیەكاندا.
# پرۆژەی سێ لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكە (گۆڕان، یەكگرتوو، كۆمەڵ بۆ چاكسازی 20/12/2011، كەبەرێز نەوشیروان مستەفا رۆڵی سەرەكی لەنوسینی پرۆژەكەدا هەبووە )
* دەسەڵاتی دادوەری
یەكەم، پێكهاتەی دەسەڵاتی داوەری
سەرۆكایەتی ئەنجومەنی دادوەری كە بەرپرسە لە:
1. دادگای پێداچونەوە
2. سەرۆكایەتی دادگای تێهەڵچونەوە
3. سەرۆكایەتی داواكاری گشتی
دوەم، سەربەخۆیی دەسەڵاتەكان
1. بۆ راگرتنی هاوسەنگی لە نێوان هەر سێ دەسەڵات دا: سەرۆكایەتی دەسەڵاتی داوەری، سەرۆكایەتی دەسەڵاتی یاسادانان (پارلەمان)، سەرۆكایەتی دەسەڵاتی جێبەجێكردن (سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران)، پێویستە پلەی قانونی (دەستوری) هەرسێكیان هاوشانی یەكتری بن.
2.دەستەی داواكاری گشتی لە دەسەڵاتی وەزیر جیا بكرێتەوە، ببێتە بەشێ لە دەسەڵاتی داوەری.
سێیەم، دادوەری و بودجە
بودجەی تایبەت بە دەسەڵاتی دادوەری لە ژێر دەسەڵاتی یاسایی خۆی دا بێ.
چوارەم، هەڵسەنگاندنی دادوەر و داواكار
1. بۆ هەڵسەنگاندنی لێهاتویی دادوەران و بەرزكردنەوەی (صنف)ە كانیان بەند بێ بە راستاندنی لە 90% ی ساڵانەی حوكم و بڕیارەكانیان.
2.ئەو دادوەرەی لە ماوەی سێ ساڵی یەك لە دوای یەكی كاركردنیدا ئەو رێژەیەی سەرەوەی بە دەست نەهێنا بگوێزرێتەوە بۆ فەرمانگەی تر.
3. جگە لە زمانی كوردی شارەزایی تەواوی هەبێ لە خوێندنەوە و نوسین و دوان بە زمانی عەرەبی. ئەوانەی لەم تاقیكردنەوەیەدا دەرنەچون بگوێزرێنەوە بۆ فەرمانگەی تر.
پێنجەم، دادوەری و راگەیاندن
لە دادگاكانی تێهەڵچونەوەدا بەشێ بۆ راگەیاندن تەرخان بكرێ بۆ:
1.پێشوازیكردن لە میدیای ئازاد تا لە سنوری یاسادا زانیاری پێویستی بداتێ.
2. وتەبێژێكی هەبێ بۆ گەیاندنی دەنگی دادگا بە رای گشتی
شەشەم، ئیلغای یاسا
یاسای تبلیغی عسكری (106/ 960) ، (178/ 970) وە بڕیاری (1042/997) ئیلغا بكرێ و، كار بە بڕیاری (669/987) ی 23/08/1978 بكرێ.
حەوتەم، كارمەندی داد و تەزكیە
1. بۆ وەرگرتنی كەسێ بە خوێندكار لە كولێجی یاسا یان كەسێكی خاوەن ئەزمون بۆ بون بە دادوەر، یا بە داواكاری گشتی، یا بۆ وەرگرتنی لە پەیمانگای داوەری، یا بۆ پێسپاردنی پلەو پایەی قەزائی، تەزكیەی حیزبی، راسپاردە، واسیتە بە نامە یان بە تەلەفۆن و ئیمێل و هەر هۆیەكی تر (كەس یان ئۆرگانی حیزبی بیكا) قەدەغەیە.
#
2. سەرپێچیكار سزا بدرێ: یەك، بە حەبس بۆ ماوەیەك دیاری بكرێ. دو غەرامەی مالی.