بۆ یەکەمجارە بزوتنەوەی گۆڕان لە غیابی کاک نەوشیروان بەشداری هەڵبژاردنێکی گرنگ دەکات، ئەم راستیە گەلێک پرسیاری دەرباری کۆی گشتی پرۆسەکە وچاوەرەوانیەکان لێی وروژاندوە.
بۆ ئەوەی بەهەڵە لە یەکتر تێنەگەین وەک گۆرانکارێک کار دەکەم تا لیستی گۆڕان زۆرترین دەنگ بەدەست بهێنێت، دەشزانم سیاسەت بە تەمەنا و نزا و دوعا و گوتاری ئاگرین و چەقبەستو شتێکی ئەوتۆی لێ ناکەوێتەوە، بۆیە پێویستە بەوردی و ئاگاییەوە خاڵ لە سەر وشەکان دابنێین، دانانێک ئەم ئەو تورە و زویر دەکات بەڵام لە دوا مەتافدا کورد و گۆڕان لێی سودمەند دەبن.
گەرمی و گورج و گۆڵی گۆڕان بۆ ئەم هەڵبژاردنە لە چیەوە سەرچاوەیان کردوە؟
وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە رۆشنایی دەخاتە سەر نیەتەکان لەم هەڵبژاردنەدا.
کاک نەوشیروان، دامەزرێنەری گۆڕان، لە سەرەتای ژیانی سیاسیەوە کوردستانیەکی پێشکەوتنخواز بوە، هەرچی کردوە بۆ نەتەوەکەی بوە، بۆ ئەو پرسی نەتەوەیی و نیشتمانی کرۆکی خەباتی سیاسی و چەکداری و فکری و کۆمەڵایەتیان پێكهێناوە، بەتەنیشت ئەمانەوە تێرامانی بۆ عێراق و حکومەتی عێراق و شەراکەت لە گەڵ پێکهاتەکانی تری عێراق لە ناچاریەوە بوە، لەو روانگایەشەوە مامەڵەی لە گەڵیان کردوە. لەو باوەرەدام بێ ئەو گرێبەستە بە زۆرەملێ سەپێنداراوە بەسەر کوردا عێراق لای ئەو لە ماڵوێرانکەر و سەریەشە و وەهمێکی مێژویی زیاتر نەبوە، هەر بۆیەش یەکێک بوە لە سەرکردە سەرسەختەکانی کورد دژی خەباتی کردوە.
با بزانین کاک نەوشیروان چۆن بیری لە عێراق کردۆتەوە
لە میانی چاوپێکەوتنێکدا لە گەڵ کەناڵیKNN دەرباری عیراق کاک نەوشیروان دەڵێت: ناکۆکی لەنێوان کورد و حکومەتی ناوەندی عێراق لە ساڵی ١٩٢١ەوە به‌رده‌وامه. لەوەتەی دەوڵەتی عێراق دامەزراوە ئەم ناکۆكیە هەیە، ناکۆکیه‌کیان لە سەر زەویە، یانی لەسەر سنوری جوگرافی کوردستانە، ناکۆكیەکی تریان لەسەر دەسەڵاتە، جۆری بەشداریکردنی کورده لە دەسەڵاتی ناوەندی لە بەغدا، ناکۆکیەکی تر لە سەر جۆری دابەشکردنی سەروەت و سامانە لە عێراقدا، ئەم ناکۆکیانە بە درێژایی شەست، حەفتا ساڵی رابردو هەبوە، جەوهەری ناکۆکیەکانی کورد و بەغدا لەسەر ئەوە بوە. زۆری شۆڕشەکانی کوردیش هەر لەسەر ئەو مەسەلانە بوە، ئەم مەسەلانە وەکو لەدوای روخانی رژێمی بەعسیش، دیسان چارەسەرنەکران و بە هەڵپه‌سێردراوی مانەوە، لەبەرئەوە هەمو جارێک حکومەتی عێراق ئەتوانێت یەکێک لەم کێشانە بخوڵقێنێت و کێشەیەکی گەورەی لێ دروستبکات.
هەروەها لە تەرەفی کوردیشەوە ئەتوانن ئەم کێشانە بخوڵقێنن، زۆرجار بەغدا بۆئەوەی ئەزمەی ناوخۆیی خۆی تەسدیر بکات بۆ هەرێمی کوردستان، کێشەی دروستکردوە، زۆرجاریش سەرکردەکانی کورد بۆئەوەی ئەزمەی ناوخۆیی لەناو هەرێمی کوردستانەوە نقڵ بکەن بۆ جێگایەکی تر.
لە کاتی خۆ ئامادەکردن بۆ هەڵبژاردنەکانی عێراق ساڵی ٢٠١٠ یاسای هەڵبژاردنی عێراق تیپەرێندرا، تێیدا ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمان زیادكراو كوردیش خۆی رازی بو بنەمای سازان بخاتە بەردەم مەترسی زۆرینەو كەمینەوە.
ئەو كاتەی ئەو یاسایە تێپەری گۆڕان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق فراکسیۆنی نەبو، وێرای ئەوەی سەرۆك كۆمار و جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق کورد بون و کورد حزوری لە لیژنەی یاسایی پەرلەمان هەبو نقەیەکیان دەرباری ئەو یاسایە و مەترسییەكانی لە سەر کورد نەکرد، هەروەها سەرۆکی هەرێمی ئەوكاتە بێدەنگ بو.
هیچ كام لەبەرپرسانی یەكەمی حیزبە كوردستانییەكان جگە لەكاك نەوشیروان نەهاتنە دەنگ لەسەری.
لە دیمانەیەکیدا لەگەڵ یۆنجا پۆیراز دۆگان ی تودەیس زەمانی تورکی لە ١٨/٢/٢٠١٢ نەوشیروان موستەفا رێکخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان دەرباری ئایندەی عێراق دەڵێت: باری سیاسی لە عێراق جێگیر نیە، حکومەتی ناوەندی بەهێز نیە، گەندەڵی لە ئاستێکی بەرزدایە، تیرۆر هەیە و خزمخزمێنە هەیە و دەستتێوەردانی سیاسی هەیە لەلایەن چەند وڵاتێکەوە.
لە چاوپێکەوتنیك لە گەڵ کەناڵی ئەلجەزیرە لە ١٢/٢/٢٠١٢ بڵاکراوەتەوە دەرباری کێشەکانی نێوان هەرێم و بەغدا کاک نەوشیروان دەڵێت:
كێشه هه‌ڵپه‌سێردراوه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غداد ده‌كرێن به دو به‌شه‌وه، به‌شێك له كێشه‌كان كۆنن و له رژێمه‌كانی پێشوتره‌وه ماوه‌ته‌وه، به تایبه‌ت كێشه‌ی ئه‌و شوێنانه‌ی به جێ ناكۆكه‌كان ده‌درێنه قه‌ڵه‌م، كۆمه‌ڵێ كێشه‌ی نوێی تریش هه‌یه كه بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان هیچ رۆلێكی نه‌بوه له دروستبونیان. بۆ كێشه‌ی جێ ناكۆكه‌كان ده‌قێكی ده‌ستوری هه‌یه بۆ چاره‌سه‌ركردنی، تائێستا ئێمه پابه‌ندین به جێبه‌جێ كردنی ئه‌و مادده‌یه له رێگه‌ی گفتوگۆ و لێكگه‌یشتن نه‌ك له رێگه‌ی هه‌ڕه‌شه یاخود هه‌ر رێگه چاره‌یه‌كی تر. ئه‌وه‌نده‌ش په‌یوه‌ندی ئێمه به كێشه نوێیه‌كانیشه‌وه هه‌یه وه‌ك گرێبه‌سته‌كانی نه‌وت، پێمان وایه ده‌بێ شه‌فافیه‌ت هه‌بێ له چۆنیه‌تی داڕشتنی گرێبه‌سته‌كانداو لایه‌نه‌كانی گرێبه‌سته‌كه‌و دابه‌شكردنی داهاته‌كان له‌گه‌ڵ ئاشكراكردنی ناوه‌ڕۆكی گرێبه‌سته‌كان بۆ حكومه‌تی مه‌ركه‌زی، هه‌روه‌ها پێمان وایه ده‌بێ ئه‌و گرێبه‌ستانه به په‌رله‌مانی كوردستان و عێراقیشدا بڕوات.
لە درێژەی قسەکاندا دەڵێت: ئێمه پێمان وایه پێكهاته‌ی گه‌لی عێراق له دو پێكهاته‌ی سه‌ره‌كی پێكهاتوه واته نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌ب و نه‌ته‌وه‌ی كورد. راسته نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌ب زۆرینه‌یه له عێراقدا، به‌ڵام رازی نابین به به‌ڕێوه‌بردنی وڵات له رێگه‌ی زۆرینه و كه‌مینه‌وه، زۆرینه‌ی عه‌ره‌بی و كه‌مینه‌ی كوردی. به‌ڵكو ئێمه داوای وڵاتێكی یه‌كگرتوی فیدراڵی ده‌كه‌ین كه تێیدا به‌پێی رێكه‌وتنی هه‌مو پێكهاته‌كانی عێراق وڵات به‌ڕێوه ببرێ.
ئەم بۆچون و هەڵسەنگاندنانەش لە بەرنامەی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان دەرباری عێراق چەسپێنراون.
کاک نەوشیروان ئاماژەی بەچەند مەترسیەکی گەورە کردوە بەر لە هەڵبژاردنی خولی ئێستای پارلەمانی عێراق. کاک نەوشیروان رایگەیاندبو: "مەترسیەكی زۆر گەورە هەیە كە لە پەرلەمانی داهاتودا وەك چۆن مالكی و ئەوانی پێشتر داوایان دەكرد كە مەبدەئی زۆرینە و كەمینە لە پارلەمان پەیرەو بكرێت و مەبدەئی تەوافوق پەیرەو نەكرێت".
پێشبینیشی كردبو كە "ئەمجارە چاوەروان دەكرێت بەهۆی ئەو ژمارە زۆرەوە كە لە هەندێ لە پارێزگاكانی ناوەراست و خواروی عێراق زیادی كردوە ئەو مەبدەئە پەیرەو بكرێت ، كە ئەوەشیان پەیرەو كرد یەكەم شت رێژەی كورد لە وەزارەتەكانی عێراق كەم دەبێتە و بەشداری كورد لە دەزگاو دامەزراوەكانی عێراق كەمدەكەنەوە و بودجەی هەرێمی كوردستان دیسانەوە ئەكەوێتەوە بەر مەترسی و رێژەی لە 17% دەكەوێتەوە بەرمەترسی و پێشمەرگەش وەك میلیشیا مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت و رەنگە بتوانن گرێبەستیە نەوتیەكان هەڵبوەشێننەوە. "
لەبارەی چارەسەركردنیشیەوە وتویەتی "ئەو كورسیانەی بۆ كورد دیاریكراوە بە ژمارە زیاد و كەم ناكات بۆ پارلەمانی عێراق ، بەڵام دەتوانرێت بە هاوپەیمانیەتی لە بەغداد كێشەكان چارەسەر بكرێن".
کاتێک حەیدەر عەبادی سەردانی سلێمانی کرد و چاوی بە کاک نەوشیروان کەوت، رێکخەری گشتی بە عەبادی وت: نابێت سیاسەتی ساڵانی پێشو لە گەڵ کورد دوبارە بکاتەوە. پێشی راگەیاندبو کە ئەو وەک سەرۆک وەزیران دەتوانێت وا بکات کورد لە عێراق بمێنێتەوە یان لە عێراق جیابێتەوە.
ئێستا
ئێستا دەسەڵاتدارانی گۆڕان بۆ ئەم هەڵبژاردنە بەخەستی گوڕیان بە خۆیان داوە، گوردانێک زۆر پێویستە، هاوکاتیش لەم دۆخە ئاڵۆزەدا بەها و مانا سیاسیەکانی گۆڕان یان خستۆتە بەردەم تاقیکردنەوەیەکی قورس و ئاڵۆز.
دەکرێت لە ناچاریەوە مامەڵە لە گەڵ بەغدا بکرێت، ئەوەی ناشێت بکرێت لەو ناچاریەوە چاوەروانیەکی زۆر لێی بۆ پرسە نەتەوەییەکان بکرێت، هەر هێز و کەسێک ئەمە بکات ئایندەی لەو موخەزرەمانە باشتر نابێت کە پاش دەیان ساڵ ئەمرۆ بەدەستی بەتاڵ ماونەتەوە.
یەکێک لە جومگەکانی دەسەڵاتی گۆڕان فراکسیۆنەکەیەتی لە بەغدا، بەدرێژایی هەشت ساڵی رابوردو فراکسیۆنی گۆران لە بەغدا دەنگێکی بیستراوی کورد بوە، لە گەڵ ئەوەشدا نەتوانراوە هیچ کام لە کێشە بنەرەتیەکانی کورد لە گەڵ بەغدا چارەسەر بکرێن.
عێراقچیە ساختەچیەکان
عێراقچیەکانی ناو هێزەکانی کوردستان، بە گۆڕانیشەوە، دو جۆرن، کەمینەیەکی بچوک لە قەناعەتەوە باوەریان بە عێراق هەبوە و هەیە و شیانی رێزگرتنن. ئەوانی تر بەشە ساختەچیەکەن و چێژی شیرینی و تفت و تاڵی بەغدایان کردوە، ناچاری و رەوتی مێژویی وەک دەمامک بۆ مەرامە تایبەتیەکانیان بەکار دەهێنن. ئەو تاقمە پێیان وایە، هەرواش عەرزی دەکەن، بەرێگەی بەغداوە نەک تەنها بەرگری لە مافەکانی کورد دەکەن بەڵکو بەدیشیان دەهێنن، چەمكێک تەنراو بە شەرمەزاری و ئۆپۆرچینزم و روقایمی و کاڵفامی.
ئەو تاقمە عێراقچیە زۆر باش لە ماهیەتی دەسەڵاتدارانی بەغدا تێگەیشتون، بۆیە دروستە بوترێت ئەو جۆرە کەسانە لە مەقامی یەکەمدا چاویان لە پێگە و پۆست و دسەکەوتە لە بەغدا، بەم خواست و رەفتارکردنەیان خۆشیان بوێت یاخود ترش بەغدا وەک منبەر و سەکۆیەک بۆ بەلارێدا بردنی کرۆکی پرسی نەتەوەیی بەکار دەهێنن، بێجگە لەمە ئەو عێراقچیانە هیچ شتێکی تریان بۆ کورد لە بەغدا بەدەست نەهێناوە.
کاتێک ئەو تاقمە لەو باوەرەدا بن دەسەڵاتدارانی بەغدا لە قەناعەتەوە مامەڵەی دروست لە گەڵ کورد دەکەن و کار بۆ چەسپاندنی پایەکانی سیستەمێکی دیموکراسی فیدرالی دەکەن ئەوا ئەو هەمو دوژمنایەتی و کارە قێزەوەن و شۆڤینزمانەی بەرامبەر بە کورد کراون دەبێت ئەوانیش پشکیان لە بەرپرسیاریەتەکەی وەرگرن.
هەمو بۆچون و رەخنەی بنیاتنکەر بەرامبەر بەبریاری ئەنجامدانی ریفراندۆم واقیعی و دروست بون، هەرچی بێدەنگی و خۆپەرستیە بەرامبەر کارەساتەکانی ١٦ ئۆکتۆبەر ئۆپۆرچینستانە و شەرمەزارکەر بون. لە گەرمەی ئەم هەڵبژاردنانەدا عێراقچی و خۆپەرستەکان خۆیان لە قەرەی ئەو دو روداوە گرنگە نادەن، پێدەچێت لە سایەی ئەو دو روداوەدا حەماوەی عێراقچیەتییان گەرمتر بکەن تا " دۆستەکانی" بەغدایان دڵگران نەکەن و لە سیاسەت و بازرگانیکردندا رەحمیان پێ بکەن.
سەرکردە بەهێزەکانی کورد، خوالێخۆشبوان مەلا مستەفا، نەوشیروان مستەفا و مام جلال و ئەوەشی لە ژیاندایە مسعود بارزانی سەرکەوتو نەبون لە دوا مەتافدا بەغدا بۆ مافە رەواکانی کورد ملکەچ بکەن، دەبێت ئەم تاقمە عێراقچیە ئێستا چیان پێ بکرێت؟ لێرەدا پێویست ناکات گەندەڵی و کاری قێزەوەنی بەشێک لەو عێراقچیانە بخەینە رو، هەر کەسێک بیەوێت دەتوانێت هەوڵ بدات لە دۆسیەکانی پەرڵەمانی عێراق سەرە داوەکانی دەست کەوێت، ئەو دۆسیانەی بەهۆێ بەرژەوەندی تایبەت و حزبیەوە ئێستا باس ناکرێن.
دوای سەرکەوتنی بەغدا بەسەر داعش و کارەساتەکانی ١٦ ئۆکتۆبەر بینیمان بەغدا چۆن مامەڵە لە گەڵ کورد دەکات، بۆیە ئەو ئەقڵیەتەی بەنیازە بە بەدەستهێنانی کورسی لە بەغدا دەتوانێت بەهار بێنێتە سەر چۆکان ئەقلێەتێکی کاڵفام و نامۆیە بە مێژوی کورد و عێراق، ئەو ئەقڵیەتە زیاتر لە خۆپەرستی و چەواشەکردن نزیکە نەک لە چەسپاندنی بنەما نەتەوەییە بنەرەتیەکان، وەک کاک نەوشیروان باسی لێ کردون و لەم نوسینەدا ئاماژەم پێدوان.
ئەوانەی لە پشت ئەم شانۆگەریەوەن پێویستیان بە کاراکتەری لاواز و پۆپۆلیست و گوێرایەڵ و خۆپەرست هەیە، ئەوانەی لە زۆر ئاویان داوە تەر نەبون و هیچی وایان دروێنە نەکردوە، ئامادەشن ئارەزومەندانە بە دەنگی کورد نێوان عیراقچیەتی و پرسە نەتەوەییەکان خەڵکی چەواشە بکەن و کار بۆ مەرامە قێزەوەنەکانیان بکەن.
چارەی بنەرەتی پرسی کورد لە باشور بەرادەی سەرەکی لای خودی کورد خۆیەتی، لە ناچاریشەوە بێت نە فەتلاوی و موتڵەگ و عەبادی و مالیکی و عەلاوی و حەکیم و هاوچەشنەکانیان ئەهلی چارەی دیموکراسی و رەوای پرسی نەتەوەیی کورد نین.
بۆیە لە " اضعف ئیمانیشەوە" بێت پێویستە لە هەڵبژاردنەکانی ئایندەی عێراقدا کار بۆ زاڵکردنی پرسە نەتەوەییەکە بکرێت، ئەویش بەلایەنی کەمەوە بەرێگەی ئاشکراکردنی کاندیدە نەشیاوەکان تا بوار برەخسێت خەڵکی دەنگ بەکاندیدە بە ئەمەکەکان بدەن، چونکە کورد بۆ پرسە رەواکانی پێویسی بەنوێنەری راستگۆ و پاکە نەک عێراقچی ساختەچی و پۆپۆلیزمی تێکدەر و خۆپەرست و گەندەڵچی و بەد رەوشت....... تاد.
رۆتەردام: ١٢/٤/٢٠١٨