بەشی دوەم: یەکێتی و شێخ لاهور، هێزەکانی زۆنی دەسەڵاتیان
لە هەمو جۆرە پەیوەندیەکدا هێڵێک بەرچاو دەکەوێت، دەکرێت لە پچراندنی ئەو هێڵەدا گڕی بدرێتەوە، بەڵام هەرگیز شوێنی پچراندنەکە ناسرێتەوە.
لە مێژوی دور و نزیکدا هیچ هێز و رێکخراو و ئاراستەیەک نیە لە ناوچەی دەسەڵاتی یەکێتی کە لە گەڵیدا توشی کێشەی قورس و شەر نەبوبێت، وەک پارتی، سۆشیالیست، بزوتنەوەی ئیسلامی، ئاڵای شۆرش، پاسۆک، هێزە ئیسلامیە میانرەوکان، کۆمینیستەکان، شوراکان، گۆڕان، نەوەی نوێ و تەڤگەرەکانی ئازادی، کەسایەتی و گروپە رۆشنبیر و لیبراڵەکان، تەنانەت لە گەڵ هێزەکانی بەشەکانی تری کوردستانیش وەک دیموکراتی ئێران و پەکەکە.
پشکۆ نەجمەدین لە به‌رگی یه‌که‌می "ئه‌زموون و یاد" دا، کە مەبەستی سه‌ره‌کی نووسینه‌که‌ی له‌قاودان و مه‌حکووم کردنی شه‌ڕی براکوژی و ناوخۆیە هاتوە:
" گوندێک له ئێواره‌یه‌کدا له دوکه‌ڵی چه‌کی براکاندا ڕه‌ش هه‌ڵگه‌ڕا و له خوێنی براکاندا سور داگیرسا. هاوار و ناڵه‌ی ئه‌نگاوته‌کان، توک و نزای ژنان، زوڕه و قریشکه‌ی منداڵانی هه‌تره‌شچو و باڕه و قاڕه‌ی مه‌ڕ و بزن ئاسمانیان سه‌رڕێژ کرد".
بە بۆچونی خۆم زەمینەیەکی گرنگی هاندەر بۆ ئەو شەر و کێشانە مەغروری و لە خۆ باییبونی یەکێتیە( هەندێک بە شۆڤینزمی حزبی پێناسەی دەکەن )، چونکە یەکێتی، تایبەت لە رابوردودا، پێی وایە خۆی تاکە خاوەنی شیاوی گۆرەپانی ناوچەکانی خەبات و دەسەڵاتیەتی، بەزاندنی ئەو سنورە بێ سزا نابێت.
چەمکی تێریتۆریەم ( ناوچەی سنوردار بە خۆت) و پاراستنی دیاردەیەکی زۆر دێرین و سروشتیە، بەڵام کاتێک بۆ مەبەستە سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوریە تایبەتەکان پێرەو دەکرێت ئەوە کێشە و کارەساتیان لێدەکەوێتەوە.
لە سەردەمی خەباتی شاخدا بەرێکەوتنی تایبەت پێشمەرگەکانی یەکێتی و پارتی توانیویانە بە ناوچەکانی یەکتردا هاتوچۆ بکەن و لە زۆنی بەرامبەردا چالاکی ئەنجام بدەن. لە سەردەمی نە شەر و نە ئاشتی، حوکمرانی هاوبەش و ژیانی پەرلەمانیشدا ئەم چەمکە پێرەو کراوە، فیفتی فیفتی و دو ئیدارەیی و رێکەوتنی ستراتیژی و دیواری وەهمی دێگەڵە ئاماژە حاشا هەلنگراوەکانن.
مەلا بەختیار، بەرپرسی پێشوی دەستەی کارگێری مەکتەبی سیاسی، چەندساڵێک لەمەوبەر لە لێدوانکیدا گوتی: " ئەگەر یەکێتی یەک کورسی پەرلەمانیشی هەبێت هەر یەکێتیە" مەبەستی بو بڵێت حزبەکەی لە زۆنی دەسەڵاتیدا خاوەن هێز و دەسەڵاتێکی رەهایە و هیچ هێز و ئامرازێک بە هەڵبژاردنیشەوە بۆیان نیە ئەو واقیعە بگۆرن یا هەوڵی گۆرینی بدەن. ئەم زەمینە سیاسی و فکری و خێلەکی ئاسایە تا ئەم ساتەش بە شێوازی جیاجیا کرۆکی مامەڵەکردنی یەکێتی لە گەڵ هێزەکانی تر لە سنوری دەسەڵاتیدا دیاری دەکات.
رەگ وریشەی ئەم دیاردەیە بۆ مێژویەکی دوری کۆمەڵایەتی و ئابوری دەگەرێنەوە، سەردەمی جلالی و مەلایی و دواتر شەرە ناوخۆێیەکانی سەردەمی خەباتی شاخ و دوای راپەرینیش دابەشکردنی نیشتمان و نەتەوە و پێشمەرگە و حوکمرانی و زمان و رەنگ و پاشان خولەکانی شەری ناوخۆ ... تاد، بەرگێکی ئەستوری قێزەوەنی سیاسی و سەربازی و ئابوری و کۆمەڵایەتیان بەبەری دیاردەکەدا کرد، چەند لێکۆلەوەرێکی دەرەکی توێژینەوەی وردیان لەسەر کردوە و بڵاویش کراونەتەوە، تایبەت دەربارەی سەرەتای بەرپاکردنی شۆرشی هەستانەوەی دوای شکستی شۆرشی ئەیلول. بە کورتی دیاردەیەکی ئاڵۆز و خۆپەرستانە کە زیاتر لە نیو سەدەیە بونیادی کۆمەڵگای کوردەواری و بزافی نەتەوەیی شەکەت کردوە، بە ئاسانیش کۆتایی نایەت.
ئەم دیاردەیە لە زۆنی یەکێتی بۆ چەندساڵێکیش دوای راپەرین پشتئەستور بو بە جەماوەری حزبی و چەندین سەرکردە و کادری یەکێتی و هێزی پێشمەرگە و مام جلال یش. پێداگری پارتی و یەکێتی لە زۆنی تایبەت بە خۆیان ئاوێنەی مێژوی ئاڵۆز و خوێناوی و بێ متمانەیی و ترسیشیانە لە یەکتر. شێوازێکە لە چارەسەرکردنێکی سەرەتایی خێڵەکی بۆ قەیران و کێشەیەکی خەست و ئاڵۆزی نەتەوەیی و نیشتمانی.
لە گەڵ دروستبونی گۆڕان و سەرکەوتنە مەزنەکەی، دژایەتیکردنی توندی یەکێتی لە زۆنەکەی خۆی بەرامبەر گۆڕان، رێکەوتنی بەرژەوەندخوازی ( برامان برایی کیسەمان جیایی ) لە گەڵ پارتی، تاوانەکانی دەسەڵات لە روداوەکانی ١٧ شوبات و دواتر و نەخۆشکەوتنی مام جلال ئەو وێستگە هەستیارانە بون کە یەکێتی ئەوەندەی تر لاواز کرد، ئەم دژایەتیکردنە توندەی دەسەڵاتی یەکێتی بۆ گۆڕان دەربرینی ئاستێکی گەورەی ترسی بو لە تێکشکاندنی ئەو دەسەڵاتە رەهایەی بەسەر ناوچەکەدا هەیبو و دور و نزیکیش فری بە کوردایەتیەوە نەبو، بەکارهێنانی هێزی مرۆڤ کوژ لە روداوەکانی هەڵەبجە و کەلار و ١٧ شوبات و چەند روداوێکی تردا، شەهیدکردنی ژمارەیەک لە رۆڵەی نارازی و گرتن و ئەشکەنجەدان و بریندارکردن و سەپاندنی سزای سیاسی و نانبرین و دەرکردن لە کار و ... تاد.
درندەیی ئەو ئەقڵیەتە سیاسیە دەسەلمێنێت کە بە پاساوی یاسا و کوردایەتیەوە رۆڵەکانی میللەتەکەی دەکوژێت. هۆڵەندیەکان پەندێکیان هەیە دەڵێت: کاتێک هێز رو لە داکشان دەکات ئەگەر زۆرە ببێتە مەترسی جدی. پێوەرێکی سەرەکی بۆ پارتی و یەکێتی لە پەیوەندیەکانیان لە گەڵ هێزەکانی تردا ئەوەیە خۆی چەند سودمەند دەبێت و تەرەفی بەرامبەر چەند زەرەرمەند و دەستەمۆ دەبێت.
سەرەرای شکست و پەرتەوازەیی یەکێتی و روداوە خوێناویەکان لە زۆنی دەسەڵاتیدا، بەڵام مانەوەی بەهێزی یەکێتی بە هۆکاری چەند فاکتەری سەرەکی گرنگەوە بو: کەسایەتی مام جلال، بزوتنەوەی گۆران و تایبەت کەسایەتی کاک نەوشیروان، ململانێ و رکابەرایەتی پارتی، هێزی چەکدار لە دەزگاکانی دەسەڵاتی لۆکاڵی و لە دەرەوەشی، پارە و کاریگەری ئێران و ناوبەناویش چاوبازی لە گەڵ دەسەڵاتی بەغدا. لێرەدا دەردەکەوێت بنەما فکریە رەسەنەکانی یەكێتی وەک کۆڵەکە پتەوەکانی هێز و بونی لە هەڵوەشاندنەوە و دارماندا بون، وەک ناسراوە هەر هێزێک کەرەستە رەسەنەکانی کاڵبوەوە و لە دەستدا ئامادەیە زۆر شت بکات.
مام جلال لە کاریگەری و رۆڵی گرنگی کاک نەوشیروان تێگەیشتبو، بۆیە کاتێک لە پارتی مەئیوس بو تواناکانی خستە گەر تا پەیوەندیەکانی لە گەڵ کاک نەوشیروان ئاسایی بکاتەوە، هەنگاوی سەرەتایی لێتێگەیشتنی دەباشان بو و دوا ئەڵقە ئەو دانیشتنە داخراوە هەستیار و گرنگە بو کە دو مانگ پێش نەخۆشبونی مام جلال لە ماڵی کاک نەوشیروان کردیان، هەر لە سایەی ئەو ئاساییکردنەوەشدا رێکەوتنی نێوان گۆران و یەکێتی بە حزوری مام جلال و کاک نەوشیروان لە دەباشان واژۆکرا.
بەشێک لە هاوکارە دێرینەکانی مام جلال لە سەرکردایەتی یەکێتی بەم هەنگاو و رێکەوتنە قەڵس بون، بۆیە لەغیابی فعلی مام جلال دا بۆ لەباربردنی رێککەوتنەکە پەنایان بۆ پارتی برد. ئەم تاقمە ترسیان لێ نیشتبو مەنزلی دەسەڵات و پێگە و بەرژەوەندیەکانیان کە لە زۆنی یەکێتیدا بون لە دەستبدەن و شوێنێکی ئەمینیش نەبێت، بەو ناوچانەشی لێوەی هاتون، روی لێ بکەن. وەفاتی کاک نەوشیروان و بەچەند مانگێک دواتر وەفاتی مام جلال جادەکەی بۆ ئەو تاقمەی ناو یەکێتی تەخت کرد تا بەکەیفی خۆیان دژایەتی گۆڕان و کاک نەوشیروان، کە لە ژیانیشدا نەمابو، بکەن.
لەو ساڵانەدا سەرەرای ئەو هەمو دژایەتی و توندرەویەی یەکێتی بەڵام گۆڕان دانی بەخۆیدا گرتبو و هێمنانە مامەڵەی لە گەڵ دۆخەکەدا دەکرد، تەنانەت کاتێک گۆڕان لە هەڵبژاردنەکان بۆ ئەنجومەنی پارێزگاکان لە سلێمانی براوەی یەکەم بو، بەرامبەر بە دەمارگیری یەکێتی و رێگریکردنی لە جێبەجێکردنی دابەشکردنی ئەو پۆستە ئیداریانەی کە شایستەی رەوای گۆڕان بون، گۆڕان و خودی کاک نەوشیروان نەرمیەکی زۆریان بەرامبەر بە کەللەرەقی یەکێتی پێرەوکرد، کۆنوسی کۆبونەوەکان دەربارەی ئەو پرسە ئەم راستیە دەسەلمێنن.
شێخ لاهور ئەم ئیرسە ئاڵۆز و گرژەیی لە پەیوەندیەکانی حزبەکەی لە گەڵ هێزێکی بەرچاو لە زۆنی دەسەڵاتیدا بۆ ماوەتەوە، هەرچۆنێک بێت لەو سەردەمانەدا شێج لاهور ئەندامی ئەنجومەنی گشتی یەکێتی بو لە گەڵ بەرپرسیاریەتی لە دژەتێرۆر و ئاژانسی هەواڵگری هەرێم، بۆیە بێگومان گەر رۆڵی لەو دژایەتیکردنانەدا نەبوبێت بەڵام لە روداوەکان بەئاگابوە. یەک دو جار لە لێدوانەکانیدا بە توندی قسەی بەرامبەر گۆڕان و تەنانەت تەحەدای کاک نەوشیروانیشی کردوە، لە لێدوانێکی رۆژنامەگەریدا رو لە کاک نەوشیروان دەکات و دەڵێت: فەرمو ئەوە ئەرز و ئەوە گەز، کاک نەوشیروانیش بەرێگەی دو ئەندامی ناسراوی ناو یەکێتی وەڵامێکی پێویستی بۆ نارد.
لەو ساتەوەی ئەستێرەی سیاسی شێخ لاهور لە هەڵکشاندایە شێوازی مامەڵەکردنی یەکێتی لە گەڵ هێزەکانی سنوری دەسەڵاتیان لە روکەشدا گۆراوە بەڵام لە جەوهەردا بەهەمان ناوەرۆکی نیەتی جاران پێرەو کراوە.
شێخ لاهور دوای بەدەستهێنانی پۆستی هاوسەرۆکی یەکێتی سەرقاڵی دارشتنی کارنەمەیەکە کە لە مەقامی یەکەمدا بۆ بەهێزکردنی پێگە و دەسەڵاتەکانی یەکێتی و خۆیەتی لە دەڤەری دەسەڵاتی حزبەکەیدا، بۆ ئەم مەبەستە بەلایەنی کەمەوە پێویستی زۆری بە بێدەنگی خەڵکی دەڤەرەکەیە، تایبەت پارێزگای سڵیمانی، چونکە باش دەزانێت کاتێک خەڵکی سلێمانی دەنگیان بەرزکەنەوە و لێی بخوێنن ئەوا زو یاخود درەنگ لە ناویاندا شوێنی نابێتەوە.
هەرچەندە شێخ لاهور ماوەیەک پێش وەفاتی کاک نەوشیروان و دواتریش مامەڵەکردنێکی دۆستانەی لە گەڵ گۆڕان هەبو، بەڵام تا ئەم ساتەش نەیتوانیوە بیکاتە کرۆکی سیاسەتێکی چەسپاوی یەکێتی کە لە سایەیدا هێزەکانی ئۆپزسیۆن و نارازی لە بەرەیەکی نیشتمانیدا کۆبکرێنەوە، گێچەڵکردن بە مەکۆی سەرەکی گۆڕان و مەزاری کاک نەوشیروان و بە سەرکردە و کادرەکانی نەوەی نوێ ئاماژەی زەقن کە لەسەردەمی دەسەڵاتی شێخ لاهوردا ئەقڵیەتی کلاسیکی مامەڵەکردنی یەکێتی لە گەڵ هێزەکانی زۆنەکەی دەسترۆیشتوە.
لە سەردەمی دەسەڵاتی شێخ لاهور گەورەترین تاقیکردنەوە دوا خۆپیشاندانەکانی هاوڵاتیان بو لە دەڤەری دەسەڵاتیدا. شێخ لاهور تا بە زەبری فیشەک و گرتن و درندایەتی کۆتایی کاتی بەو نیمچە راپەرینە نەهێنرا زۆر بێدەنگ بو.
خۆشی بوێت یاخود ترش بەشێکی گەورەی ئەو تاوانانە لە ئەستۆیدایە تا ئەو ساتەی بەفەرمی وردەکاری ئەو کوشتن و درندەییە بەرامبەر خۆپیشاندەران ئاشکرا نەکات و تاوانباران سزای شایستە نەدرێن، چونکە کوشتنی هەمەجی رۆڵەی نارازی و بێ گوناه تاوانێکی زۆر قورسە هەروا لە بیر ناکرێت.
گۆڕانی ئێستا جیاوازی ئەرز و ئاسمانی لە گەڵ گۆڕانی سەردەمی کاک نەوشیروان هەیە، لاوازبونی بنکەی جەماوەری گۆڕان، بەشداربونی شەرمنانەی لە حوکمرانیدا، سەرهەڵدانی گەندەڵی و بێسەروبەری لە کار و هەڵوێستیدا و چەند فاکتەرێکی تریش زەمینە خۆشکەر بون کە مامەڵەی یەکێتی لە گەڵ گۆڕان بەو ترس و مەراقەی جاران نەبێت، چونکە گۆڕان هێزێکی جەماوەری بەهێز نەماوە تا ببێتە ترس لەسەر دەسەڵاتەکانی یەکێتی لە زۆنەکەیدا.
سەرکردایەتی یەكێتی بە شێخ لاهوریش ەوە بەهۆکاری لاوازی گۆڕان بە موجامەلە و سەردانی روکەشی و جارجاریش بە دڵفراوانی روکەشانە و ئاسانکاری لە بواری ئیداریدا ختوکەی گۆڕانی ئێستا دەدەن، خوازیارن دەسەڵاتی گۆڕان هەنگاوێک لە پارتی دور بخەنەوە، هاوکات لە گەڵ ئەم موجامەلەکردنە یەکێتی، تایبەت شێخ لاهور، مەبەستیانە تاقم و گروپە نارازیەکان لە گۆڕان لە فەلەکی خۆیاندا گرتکەنەوە و هانیشیان بدەن بۆ یاخیبونی توندتر بەرامبەر بە گۆڕان و دەسەڵاتی هەرێم، شێخ لاهور هەوڵێکی زۆریشی دا کە لە گەڵ سەرکردە نارازیەکانی پێشوی گۆران لێتێگەشتنێک ئەنجام بدەن، بەڵام ئاکامێکی ئەوتۆی نەبو.
هێزە ئیسلامیەکان لە زۆنی دەسەڵاتی یەکێتیدا، تایبەت لە چەند ناوچەیەکی دیاردا واقیعێکە یەکێتی ناتوانێت ئینکاری بون و هێزیان بکات، تایبەت ئەو هێزانە بێجگە ناسنامەی ئاینی قوڵاییەکی ئیقلیمیشیان هەیە، بۆیە کەس لە ناو یەکێتیدا لەم دۆخەی ئێستادا بوێری ئەوەی نیە خۆی لە قەرەیان بدات سەرەرای ئەوەی بەشێک لێیان بەتوندی دژی دەسەڵات و یەکێتی قسە دەکەن و وەستاونەتەوە.
دەربارەی پەیوەندیەکانی یەکێتی لە گەڵ هێزەکانی بەشەکانی تری کوردستان بابەتێکی چڕ و گرنگە، هەوڵ دەدەم لە ئایندەدا باسیان بکەم.