عێراق به‌ره‌و كوێ ده‌چێت؟
عارف قوربانی
واپێده‌نێینه نێو هه‌ژده ساڵه‌ی ته‌مه‌نی عێراقی نوێوه، ئه‌و عێراقه‌ی پێكهاته‌كانی ئومێدیان له‌سه‌ر ئه‌وه هه‌ڵچنی بوو كه دوای كه‌وتنی په‌یكه‌ری دیكتاتۆره‌كه وڵاتێك بێت ئیدی بۆ ژیان ده‌ستبدات، به‌ڵام نه‌ك نه‌بووه عێراقی هیوا و ئاشتی وه‌ك ئیدیعایان بۆی ده‌كرد، بگره ئه‌م هه‌ژده ساڵه، ساڵ له‌دوای ساڵ خراپتر بووه و داهاتووەكەیشی نه‌ك نادیاره، به‌ڵكو زۆر روونه كه به‌ره‌و وێرانبوونی زیاتر ده‌ڕوات.
ناوچه‌ی سوننه‌نشینه‌كان وه‌ك تۆڵه له ئه‌مریكا و هاوپه‌یمانه‌كانی به تیرۆر ده‌ستیانپێكرد، ئه‌وه‌ش بووه ده‌ستپێكی هه‌موو ئه‌و كاولكارییانه‌ی له‌و هه‌ژده ساڵەدا به‌سه‌ریان هات. شیعه‌كانیش به تیرۆر و تۆقاندنی كریستیان و سوننه‌كانه‌وه هاتنه مه‌یدان، سه‌ره‌تا له ناوچه‌كانی خۆیانه‌وه ده‌ستیانپێكرد و به ده‌یان هه‌زار كه‌سیان له‌سه‌ر ماڵ و حاڵی خۆیان ده‌ركرد، هه‌زارانیان بێسه‌روشوێنكردن تاوەکو ناوچه شیعییه‌كانیان له مه‌سیحی و سوننه پاككرده‌وه. دواتر له به‌غدا و پاشان ئه‌م پاكتاوه‌یان گواسته‌وه بۆ ناوچه‌كانی دیکەی عێراق، داعش و حه‌شد و ئاواره و ده‌ربه‌ده‌ربوونی ملیۆنان كه‌س له‌ناو عێراق و بۆ ده‌ره‌وه‌ی وڵاته‌كه ده‌رئه‌نجامه‌كه‌ی بوو.
له رووی ئاوه‌دانكردنه‌وه و بنیاتنانه‌وه‌ی عێراقی دوای جه‌نگ و گه‌مارۆی ئابووری، نه‌ك ئاوه‌دان نه‌كرایه‌وه، به‌ڵكو ئه‌و بینا، باڵه‌خانه و كارگه و كارخانانه‌ی به‌رگه‌ی جه‌نگ و كاولكاریی پێشتریان گرتبوو، مابوونه‌وه، ئه‌وانیش به‌شێكیان له‌لایه‌ن حیزب و ده‌سه‌ڵاتدارانییانه‌وه ده‌ستیان به‌سه‌رداگیرا و ئه‌وه‌ی دیکەیشیان ساڵ له‌دوای ساڵ به‌ره‌و وێرانبوون چوون. عێراقی دوای گه‌مارۆی ئابووری كه سنووره‌كان و بازاڕه‌كانی جیهان به روویدا كرایه‌وه و چاوه‌ڕوان ده‌كرا وه‌ك بازاڕێكی نوێی كار و وه‌به‌رهێنان ببێته خاڵی راكێشانی سه‌رمایه‌ی ده‌ره‌وه و خستنه‌گه‌ڕی سه‌رمایه‌ی ناوخۆیی و به‌هۆیە‌وه هه‌لی كار و ده‌رفه‌تی ژیانێكی سه‌ربه‌رزانه بۆ عێراقییه‌كان ده‌سته‌به‌ربێت كه قه‌ره‌بووی نه‌بوونی و گرانیی رابردوویان بۆ بكاته‌وه، كه‌چی ساڵ له‌دوای ساڵ رێژه‌ی بێكاریی و هه‌ژاریی له وڵاته‌كه زیاتر ده‌بێت و ئێستا گه‌یشتووەته ئاستێك خه‌ریكه بڕستی ژیان له به‌شی زۆری دانیشتووانه‌كه‌ی ده‌بڕێت.
ئه‌و وڵاته‌ی به‌هۆی جه‌نگی هه‌شت ساڵه‌ی له‌گه‌ڵ ئێران و شه‌ڕی به‌رده‌وامی له‌گه‌ڵ كورد و جه‌نگی دوای داگیركردنی كوێت و تاوەکو جه‌نگی رووخانی سه‌دام، به سه‌تان هه‌زار بێوه‌ژن و منداڵی بێ دایكوباوك به‌رهه‌مه‌كه‌ی بوو، پێچه‌وانه‌ی ئه‌و چاوه‌ڕوانییانه‌ی كه ده‌یان سه‌نته‌ر و خانه‌ی تایبه‌ت به به‌خێوكردن و په‌روه‌رده‌كردنی مناڵانی بێلانه بكرێته‌وه و ژیانێكی شایسته بۆ قوربانیانی جه‌نگ دابین بكرێت. رێژه‌ی بێوه‌ژنیان له سه‌تان هه‌زاره‌وه گه‌یانده ملیۆنان و ژماره‌ی مناڵی هه‌تیوو و بێ دایكوباوك تا دێت به‌رزتر ده‌بێته‌وه.
ململانێی مه‌زهه‌بی گه‌یشتووەته ئاستێك هه‌زاران هه‌ڵگری بڕوانامه‌ی دكتۆرا و پسپۆڕی زانستی ته‌نیا له‌سه‌ر ناوه‌كانیان كوژراون، باشترین دكتۆری نه‌خۆشخانه‌كان و باشترین ئه‌ندازیار و مامۆستایانی زانكۆ و كه‌سه ئه‌كادیمییه سه‌ربازییه‌كان به مشاری كاره‌بایی ده‌ست و قاچیان بڕایه‌وه و به ئازاره‌وه كوشتیانیان. زیندانه‌كانیش پڕكراون له گه‌نجانی تازه پێگه‌یشتوو، له مێردمناڵ.
گه‌نده‌ڵی و دزینی سه‌روه‌ت و سامانی وڵات له راپۆرته‌كانی ده‌زگا چاودێرییه‌كانی سه‌ر به نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان و ناوه‌نده‌كانی جیهان، ساڵ له دوای ساڵ به‌ره‌و ئاستی باڵاتر هه‌ڵده‌كشێ و ژماره‌ی ئه‌و ملیاره‌ها دۆلارانه‌ی دیار نامێنن به‌رده‌وام له زیادبووندان. كار گه‌یشتووەته ئه‌وه‌ی پۆسته گرنگ و باڵاكان به بڕی پاره‌ی ئێجگار زۆر ده‌كڕدرێن، چونكه سه‌رچاوه‌ی په‌یداكردنه‌وه‌ی پاره‌ن. ته‌نانه‌ت له ده‌رچوواندنی یاساكان و بڕیاره‌كانی په‌رله‌مانیشدا كڕین و فرۆشتن به ده‌نگ و به په‌رله‌مانتارانه‌وه ده‌كرێن.
به‌شێوه‌یه‌كی گشتی سیمای وڵاته‌كه له‌ڕووی پاكوخاوێنی و خزمه‌تگوزاریی رێگەوبان و قوتابخانه و نه‌خۆشخانه و ئاو و ئاوه‌ڕۆ و كاره‌با و پارك و جوانكاریی شاره‌كان، هه‌ر له ئاسه‌واری وڵاتێك ده‌چێت رووبه‌ڕووی جه‌نگی ئه‌تۆمی بووبێته‌وه. ئێستا عێراق بووه‌ته سه‌ربازگه‌یه‌ك و خه‌ڵكه‌كه‌شی كۆمه‌ڵگەیه‌كی چه‌كدار.
پرسیار ئه‌وه‌یه عێراق به‌و حاڵه‌وه به‌ره‌و كوێ ده‌چێت؟ به‌تایبه‌تی كه ئێستا جۆرێكی دیکەی ململانێ له ناوه‌نده به‌هێزه‌كانی ناو ماڵی شیعی سه‌ری هه‌ڵداوه بۆ كۆنترۆڵكردنی هه‌ردوو ناوه‌نده‌كه‌ی ده‌سه‌ڵات، ده‌سه‌ڵاتی ئایینی و ده‌سه‌ڵاتی به‌ڕێوه‌بردن.
ئه‌وه‌شی خه‌ریكه جڵه‌وی هێزی ئه‌م ململانێیه‌ی ده‌كه‌وێته ده‌ست موقته‌دا سه‌در، عێراقێك به‌و حاڵه‌وه و داهاتووەكه‌یشی بكه‌وێته ده‌ستی موقه‌ته‌داوه ده‌بێت چاوه‌ڕوانی چی لێبكرێت؟ له خۆپێشاندانه‌كانی ساڵی رابردووەوە تاوەکو ئێستا نزیكه‌ی هه‌شت سه‌ت كه‌س كوژراون، له‌كاتێكدا ئه‌وان بۆ داواكردنی ئاوی خواردنه‌وه و ژیان هاتبوونه سه‌ر شه‌قام. هه‌موو ئه‌و كوشتنانه به‌ده‌ستی ئه‌و گرووپانه‌ن كه شه‌ڕ له‌سه‌ر كۆنترۆڵكردنی ده‌سه‌ڵاتی ئایینی و دونیایی ده‌كه‌ن. هه‌موو ناوه‌نده‌كانی ده‌سه‌ڵاتی ئێستا و ده‌زگا دادوه‌رییه‌كان و په‌رله‌مانیش ده‌زانن بكوژه‌كان كێن و كه‌سیش جورئه‌تی ئه‌وه‌ی نییه ته‌نیا به ئاماژه‌یه‌كیش ناویان ببات. ته‌نانه‌ت ئێستا ئه‌گه‌ر هه‌ر سیاسییه‌ك چاودێرێك ئه‌گه‌ر میدیاكارێكیش ره‌خنه له موقته‌دا بگرێت، یان ده‌یكوژن یان ماڵه‌كه‌ی ده‌سووتێنن.
ئاماژه‌كان ئه‌وه‌مان پێده‌ڵێن موقته‌دا له‌لایه‌ك ده‌یه‌وێت دوای سیستانی ببێته مه‌رجه‌ع و ده‌شیه‌وێت له هه‌ڵبژاردنی خولی داهاتوو ده‌سه‌ڵاتی بكه‌وێته ده‌ست. هه‌مواری یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانیش بۆ موجامه‌له و له ترسی كاردانه‌وه‌ی ئه‌و لێشاوه له خه‌ڵك كه به‌ده‌ستی موقته‌داوه‌ن، به‌جۆرێك هه‌مواركرایه‌وه كه نه له‌به‌رژه‌وه‌ندی دیموكراسیدایه و نه له به‌رژه‌وه‌ندیی خه‌ڵك و داهاتووی دامه‌زراوه دیموكراسی و ده‌ستورییه‌كان، به‌ڵكو له به‌رژه‌وه‌ندیی موقته‌دایه كه داهاتووی عێراقی بخرێته ده‌ست. وه‌ك چۆن هاتنی خومه‌ینی بۆ ئێران بووه خاڵی وه‌رچه‌رخان بۆ ئێران و ته‌نانه‌ت بۆ ناوچه‌كه‌ش، ئه‌و زه‌مینانه‌ی له ئێستاوه بۆ موقته‌دا خۆشده‌كرێن هاوشێوه‌ی هاتنی خومه‌ینی ده‌بێته خاڵی ده‌ستپێك بۆ گۆڕانكاری گه‌وره له عێراق و ناوچه‌كه، به‌ڵام بۆ ژیانێكی باش و سه‌قامگیریی نا، به‌ڵكو بۆ ماڵوێرانیی زیاتر بۆ عێراقییه‌كان و ململانێ و ناكۆكیی زیاتر بۆ ده‌وروبه‌ر كه گومان ده‌كرێت ئینگلیز داڕێژه‌ری نه‌خشه‌كه‌ی بێت.
كورد ده‌كه‌وێته كوێی ئه‌و هاوكێشانه‌وه، چی ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی داهاتووی له رابردووكه‌ی خراپتر نه‌بێت؟ ئه‌مه‌یان پێویستی به له‌سه‌ر وه‌ستانه و ده‌بێت چاو ببڕینه هه‌نگاوه‌كانی داهاتووی حیزب و سه‌ركرده‌كان.
15/02/2021
وتارەکانی تری نوسەر