14 ی ئەم مانگە "ئابی 2018" سەرۆكی پێشووی ئۆرۆگوای مۆخیكا ناسراو بە بیبی، وەك هەمیشە، جارێكی دیكە خۆی ئۆتۆمبێلە شینە بۆقییەكەی بونەوە سەردێری هەواڵەكانی جیهان، وەك سیاسییەك جیا لەوانی دی نیشان درایەوە، پاش ئەوەی دەستی لە ئەندامێتی ئەنجومەنی پیران كێشایەوە بێ وەرگرتنی خانەنشینی، كە لە ساڵی 2014 ەوە بوە ئەندامی ئەنجومەنەكەیە، هەرچەندە خۆ كاندیدكردنی بۆ پۆستی ئەنجومەنی پیران خۆی لە خۆیدا نیشانەی سادەیی ئەم سیاسەتمەدارەیە كە بە باوكی هەژاران لە وڵاتەكەیدا ناسراوە، ناوبراو رایگەیاند لە ئێستا بەدواوە خۆی تەرخان دەكات بۆ كاری سیاسی بزووتنەوەی بەشداری گەل (MPP)، چونكە توانای شەڕی بیروباوەڕەكانی ماوە، (MPP)، بزووتنەوەیەكی چەپی سۆسیالستی ماركسیستی دژ بە كاپیتالستیە، ێژەریلایی تۆبامارۆسە، لە ساڵی 1989 دامەزراوە، بزوتنەوەی بەشداری گەل لە هەڵبژاردنی ساڵی 1989 دا توانی كورسیەك لە كۆی 99 كورسی پەرلەمانی ئۆرۆگوای بەدەست بهێنێت، لە ئێستادا گەورەترین هێزی وڵاتە و خاوەند 25 كورسییە لە پەرلەمانی وڵاتەكەی، لە گەڵ لایەنە چەپگەراكان دی بەرەی بەرفراوانی پێك هێناوە لە سۆسیالست و شیوعی و كریستانە چەپگەراكان، لە ساڵی 2005 ەوە حوكمڕانی وڵات دە كەن، وێڕای پۆستی سەرۆك كۆماری خاوەند 50 كورسی پەرلەمانیشن "كە هاوسەرەكەی مۆخیكا (لویسا تۆبۆلۆنسك) سەرۆكایەتی دەكات" 25-9-1944 لە دایك بووە، بەشداری خەباتی گەریلایی تۆبامارۆسی كردووە، لە خەباتی چەكداریا خاوەند ئیرادەی پۆڵاین و لەكاروباری س ربازیدا یەكلا كەرەوەو و بە جەرگ و دڵ رەق بووە، لە ساڵی 1967 ەوە پەیوەندی خۆشەویستی لەگەڵ مۆخیكا دەبەستێت و پێكەوە ژیاون، جگە لە 13 ساڵ دابڕانی سەردەمی زیندانی مۆخیكا، لە ساڵی 2005 هاوسەرگیرییان كردووە، لە هەڵبژاردنی 31 ی ئۆكتۆبەری 2004 دا، سەرۆكایەتی لیستی چەپی بەرەی بەرفراوانی كردووەو و بە تەنها زیاتر لە پارتی كورالادۆی دەسەڵاتداری ئەوكات دەنگی هێناوەتەوە "حزبی كۆرۆلادۆ لە ساڵی 1836 دامەزراوە، حیزبێكی راستڕەوە لە نێوان ساڵانی 1865 بۆ 1959 حوكمڕانی وڵات بووە بێدابڕان، لە ئێستادا 13 پەرلەمانتار و 4 ئەندامی ئەنجومەنی پیرانی هەیە" لە 13 ی سەپتەمبەری 2017 ەوە جێگیری سەرۆك كۆماری وڵاتەو یەكەم ژنە ئەم پۆستە وەردەگرێت لە وڵاتەكەی، پاش ئەوەی جێگیری پێشوو راول سادیك بەهۆی تێوە گلانی بەكاری گەندەڵییەوە لەوكاتەی سەرۆكی كۆمپانیای نەوت بوو دەستی لەكار كێشایەوە، ئەویش هاوشێوەی هاوسەرەكەی بەشێك لە م چەكەی دەبەخشێت، وەك دەیگێڕێتەوە بیبی بەدەستی ئەو نەبێت خواردن ناخوات ".
یەكێك لە دیاریەكانی چەپ لە ئەمەریكای لاتین پێشكەش بە مرۆڤایەتیان كردووە, لە پاڵ جیڤارا جوانی سەرۆكی هەژاران بیبی سەرۆك كۆماری پێشووی "2005-2010" ئۆرۆگوایە, جوانیەكەشی نەك لە بوێری و دەستوبردی و خۆڕاگری سەردەمی گەریلاییەكەیەوە بێت, بەڵكە لەو ژیانە سادەیەوەیە لە دوای بەدەسەڵات گەیشتنی هەڵی بژاردووە, لەو رێگایەوە هەیبەتی سەرۆكایەتی ستەمكاری تێكشكاندووە , تا ئاستی گەل هێناویەتیە خوار,تەنانەت لە راپرسیەكانی دەزگا سەرمایەدارییەكانیشەوە لە تۆپی لوتكەی باشترین سەرۆكەكانی جیهان ناسێنراوە.
بیبی كێیە؟؟؟
خوسی ئەلبەرتۆ مۆخیكا كوردانۆ ناسراو بە بیبی لە باوكێكی بە رەچەڵەك باسكی بە ناوی لدمتریۆ و دایكێكی ئیتاڵی بەناوی ولوسی كوردانۆ لە 20ی ئایاری ساڵی 1935 لە شاری مۆنتفیدیۆی پایتەختی ئۆرۆگوای لە دایك بووە, لە تەمەنی 6 ساڵی باوكی مردووە, بۆ هاوكاری خێزانەكەی ملی كاركردن دەگرێتە بەر, لە تەمەنی 13 ساڵیەوە خولیای پاسكیل سواری بووەو پەیوەست بووە بە چەندین یانەی وەرزشیەوە, لە تەمەنی لاویدا پەیوەست دەبێت بە پارتی یەكێتی گەلەوەو تێكەڵاو بە بزووتنەوە چەپگەراكان دەبێت, لە گەشتی سیاسی بۆ كوبا جیڤارا دەبینێت , لە ساڵی 1964 ەوە چووە ریزی بزاڤی تۆبامارۆسەوە, دوای 8 ساڵ لە پێشینەی كاری سیاسی لە ریزی بزاڤی چەپ , لە نۆڤەمبەری هەمان ساڵدا بزووتنەوەكە بە شێوەی فەرمی خۆی راگەیاند, كەلەساڵی 1960 دامەزرابوو لە لایەن راول ساندیكەوە دامەزرابوو وە لە 2 ساڵی پێشوتر لە لایەن دامەزرێنەرانییەوە كاری سەربازی ئەنجامدرابوو, وەلێ وەك رێكخراو بە فەرمی خۆی رانەگەیاندبوو, مۆخیكا جەنگاوەرێكی گەنجی بزوتنەوەی رزگاری نیشتمانی تۆبامارۆس بوو, بە توندی داكۆكی لێدەكرد و باوەڕی پێ بوو .
بیبی لە ژیانی گەریلاییدا 4 جار زیندانی كراوەو 6 گولەی پێوەیە, لە چەندین چالاكی سەربازییدا لە ناوجەرگەی پایتەخت بەشداری كردووە, كە سروشتی بزووتنەەكەو وڵاتەكە وابوو خەباتی ناو شار هەڵبژێرن, بەهۆی ئەوەی وڵات شاخی تێدا نەبوو, گەریلا ماركسیستەكانی تۆبامارۆس تێكۆشانە چەكدارییەكەیان زۆرجار لە بەرژەوەندی هاووڵاتیان ئەنجام دەدا بۆ گەڕاندنەوەی مافەكانیان, ئەمە جیای دەكردنەوە لە بزاڤە چەكدارییەكان دی, بۆیە گۆڤاری تایمی ئەمەریكی نووسی ئەمانە لەسەر شێوازی رۆبن هود خەبات دەكەن , لە ساڵی 1970 بیبی لە گازینۆیەك دوای ئاشكرا بوونی لە لایەن پۆلیسەوە, لە شەڕێكی دەستەویەخەدا دوو پۆلیس بریندار دە كات و خۆشی 6 گولەی بەر دەكەوێت, دەستگیری دەكەن و دەنێردرێت بۆ زیندانی بۆنتا كاریتاس , مۆخیكا دووجار لەو زیندانە هەڵدێت, مۆخیكا لە ئابی 1972 , لە كاتێك خەوتبوو لەو دەشتە, بە رەشاس و بۆمبێكی دەستییەوە دەستگیركرا, 10ساڵ لە زیندانی تاكە كەسییدا بوو, خۆی و هاوڕێكانی هیچ كەسێكیان نابینی, 7 ساڵ پەرتوكیشیان پێی نەدا بیخوێنێتەوە, زیندانەكان میزی خۆیان دەخواردەوە, گەورەترین كێشەیان میز كردن بوو, تا دایكی میزدانێكی بۆ هێنا,وەلێ پۆلیسەكان نەیاندا پێی, تا رۆژێك لە بەردەم شاندێكی بیانی ناڕەزایەتی دەربڕی و بووە خاوەند جێیەك تا میزی تێدا بكات, كە لە زیندان ئازاد كرا لە ساڵی 1985 میزدانەكە بەشانییەوە بوو ,بەخۆی میزدانەكەیەوە لە دەرگای زیندان هاتە دەرەوە بەرەو ئازادی و خەباتی سیاسی پاش ئەوەی وڵات گۆڕا بۆ دیموكراسیەت.
بیبی لە ساڵی 1969 بەشداریكردووە لە گرتنی شاری باندۆی نزیك پایتەخت , بەهۆی ئەوەی چەندین جار لە زیندان هەڵات و گرترایەوە, بۆ زیندانی ژوری تاكە كەسی لە ناو بیرە قوڵەكان گواسترایەوەو 2 ساڵ لەو جهەنەمە بە تەنها مایەوە, لە ساڵی 1971 یەكێك بووە لەو زیندانییە سیاسیانەی بەشداری لە هەڵاتن لە زیندنانی یونتا كارتاس كرد كە بە یەكێك لە نەبەردییە گەورەكان دێتە ژماردن و كراوە بە فلیمی بەناو بانگی ز دۆگ, بیبی بەردەوام لە زندانەوە لە پەیوەندیدا بوو لە گەڵ راول ساندیكی دامەزرێنەری تۆبامارۆس, لە ساڵی 1985 لەو كاتەی لێبوردنی گشتی درا بۆ زیندانیان درا و دیموكراتیەت گەڕایەوە بۆ وڵات لە گەڵ راول ساندیك و 11 لە سەركردەكانی دی تۆبامارۆس بە یەكەوە ئازاد كران, ئیتر لێرەوە قۆناغێكی دیكە خەباتی گەریلایی ناو شار دەستی پێكرد ئەویش شەڕی فكرە كە وەك 14ی مانگ دوبارەی كردەوە.
لە ساڵی 1994 دوو ئەندامی پارتەكەی چوونە پەرلەمانەوە یەكیان بیبی بوو, ئەو سەردەمە بەوە ناسرا بە ماتۆڕ هاتوچۆی پەرلەمانی دەكرد,لە نێوان ساڵانی 2005 بۆ 2008 وەزیری كشتوكاڵ و سامانی ئاژەڵی ئۆرۆگوای بوو لە یەكەم حكومەتی چەپگەرای لە مێژووی ئۆرۆگوایدا, پاشان لە پۆستەكەی دەستی كێشایەوە بۆ جێگیرەكەی وتی من شارەزایم لێ نییەو هەموو كارەكان ئەو دەیان كات با بۆ خۆی وەزیر بێت, لە مارسی 2010ەشەوە سەرۆكی ئیكوادۆرە, كاتە بەتاڵەكانیان لەگەڵ هاوسەرەكەی كە لە روی حیزبییەوە بەرپرسی بیبیە خەریكی چاندن و پەروەردە كردنی گوڵن بۆ باشتر كردنی باری ئابوورییان, بیبی باوەڕی بە بیری ئاینی نییە, بۆینباخ نابەستێت و بەرگی فەرمی سەرۆكایەتی لە بەرناكات , بە شێوازە سادەییەكەی سەردانی وڵاتانی دەوروبەر و سەرۆكەكانیان دەكات, بەمەش بۆتە یەكێك لەسەركردە ئاوازەكان .
بیبی هیچ ژمارەیەكی بانكی نییە بۆیە قەرزاریش نییە, ئەمە گەورەترین بەختەوەرییە بۆ ئەو, بە نرخترین شت كە هەیبێت سەگەكەیەتی بەناوی مانوێلا و ئەو ئۆتۆمۆبیلە بۆقیە فۆلكس واگن بیتڵەكەیەتی كە نرخەكەی لە بازاڕی وڵاتەكەی بایی 1945 دۆلارە و لە وڵاتانی بیانی بە تایبەت یەكێتی ئەوروپا چەند سەد دۆلارێكی كەم زیاتر ناكات, لە موچە مانگانەكەشی كە 12500 دۆلارە تەنها 775 دۆلاری بۆ خۆی هەڵدە گرێت ئەوی دیكە وەك سەردەمی گەریلاییەكەی بەسەر رێكخراوە خێرخوازییەكان و هەژاراندا دابەشی دەكات, رۆڵی رۆبن هودییەكەی لە دەستبەسەردا گرتنی بانكەكانەوە گۆڕیوە بۆ دابەشكردنی داهاتی خود, لە دابەشكردنی گیرانی سەرمایەدارانەوە بۆ دابەشكردنی گیرفانی خود.ئەو دەڵێت ئەوەندەم بەسە زیاترە لە داهاتی زۆر لە هاووڵاتیانی وڵاتەكەم چونكە زۆربەی گەلەكەم بە برسیەتی دەژێن, بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی شەرافەتمەندانە بژێم بەسمە.
لە سەردەمی دەسەڵاتداریەتی بیبیدا گەندەڵی بە ئەندازەیەكی زۆر بە پێی ئامارەكانی رێكخراوی شەفافیەتی نێو دەوڵەتی لە ئۆرۆگوای دابەزیووە, ئێستا ئۆرۆگوای یەكەم وڵاتە لە بواری كەمی گەندەڵی لە ناو وڵاتانی ئەمەریكا لاتین و ناوەنددا, لە سەردەمی دەسەڵاتی ئەودا هەژاری لە 38% ەوە دابەزی بۆ 11% , لانی كەمی كرێ بە رێژەی 100% زیاد كرد.
لەو ستۆدیۆ 45 مەترییەی هاوسەرەكەی كە تێیدا دەژێت كە كەوتۆتە ناو كێڵگە كشتوكاڵییەكەی هاوسەرەكەیەوە, 14 پیاوی پیری دیكە دەژێن, لە دەوروبەری خانویان دروست كردووە, وەك پیرخانەی لێهاتووە, بیبی لە ناو گەڕەكەكان لە گەڵ مناڵان یاری دەكات, سەماو قسەی خۆش لەگەڵ هاووڵاتیانی سەر رێگاكەی دەكات, هیچ پارێزەر و شوفێرێكی نییە, تەنانەت رێگای ماڵەكەی خۆڵەو قیرتاو نەكراوە, لە روی بیروباوەڕەوە ئەو خۆی بە چەپێكی نیمچە ئانارشیست دەزانێت, وێڕای ئەوەی قسەكەرێكی لێهاتوو زیرەك و وردە لە سیاسەت و خوێنەرێكی جدییە, هاوكات ئەفسانەیەكی ئەرێنی سیاسییە جیگواراو گاندی و ماندێلا لە كەسایەتی ئەودا هەموو رەنگ دەدەنەوە, وەك جیگوارا جەنگاوەر بوو, پاڵەوانی شەڕی شەقامەكان بوو, عاشقی پەرتووكە سورەكان بوو, وەك گاندی سادەیە بە ئیمتیازەوە چونكە باوەڕی بە سستەمی نەگریسی چینایەتی نییە كە گاندی لە براهما بوو داكۆكیشی لێدەكرد, وەك ماندێلا لێبوردەیە كە بووە سەرەك كۆمار لێپرسینەوەی لەوانە نەكرد 13 ساڵ بە ئەشكەنجەوە لە زیندان هێشتیانەوە, تەنانەت داوای لێیان نەكرد دان بەتاوانەكانیان بنێن و داوای لێبوردن بكەن وەك پرۆسەی داننان بە راستییەكانی باشوری ئەفریقا.
بیبی دژ جگەرە كێشانە, لەسەردەمی دەسەڵاتی ئەودا كەوتە كێشەوە لەگەڵ كۆمپانیای فیلیپ مۆریس, هاوكات لەسەردەمی حوكمڕانی ئەودا , بڕیاری مافی لە باربردن, زەواجی هاوڕەگەزەكان , چاندنی مەرەگۆنا بە ئاشكرا درا, لە گەڵ ئەمانەشدا مرۆڤ دۆستێكی نێونەتەوەییە , بە شێوازی جیا پێشوازی كرد لە قوربانیانی شەڕی ناوخۆیی سوریا, لە كۆشكی كۆماری پێشوازیكرد لە 100 منداڵی هەتیوی سوری, هەرچەندە گەریلا بوو, بەشداری شەڕی شەقامەكانی دەكرد, لێ دژ بە جەنگە, نەك تەنها لە ناو وڵاتەكەی لە دەرەوەش سادەو ساكارە, لەسەردەمی حوكمڕانیدا فرۆكەی و ئۆتۆمۆبیلی تایبەتی و قافڵەی پاسەوانی ئاشكراو نهێنی وەك سەرۆكەكانی دیكەی نەبوو, تەنها ئۆتۆمۆبیلە بۆقییەكەی ئامرازی گواستنەوەی بوو, لە ئۆكتۆبەری 2015 كە چووە ئەستەمبوڵ لە میوانخانەیەكی 3 ئەستێرەیی خۆی و هاوسەرەكەی دابەزین, هەرچەندە كار بۆ هاووڵاتیانی ئۆرۆگوای دەكات وەلێ هاوكات سۆسیالستێكی نێونەتەوەییشە, یەكێكە لە ئەستێرەكانی كۆڕبەندی ساوپاولۆ , كە پارت و بزووتنەوە چەپەكانی ئەمەریكای لاتین لە ژێر چەترەكەیدا خۆیان رێكخستووە, هەرچەندە قسە لە روەوەو زۆر لێدوانی توندی دژ بە سەركردە چەپەكانی ئەمەریكای لاتین داوە بە بزنی شێت و كوێرەو شتی وا ناوزەدیانی كردووە, لێ لە كاتی كێشەكاندا هاوڕێیەكی بەوەفایان بووە, لە زیندان سەردانی لۆلای كرد و پشتیوانی بۆ دەربڕی, پشتیوانی حكومومەتی فەنزویلای كرد بەرامبەر شەڕی ئۆلیگارشییەكانی ناوخۆو ئەمەریكا, تا گەیشتە هاوسۆزی دەربڕین بۆ گەلی كورد لە باكوری كوردستان, لە هەركوێیەك پێویست بكات ئەو ئامادەیە.
مۆخیكا لە ساڵی 1994 وەك ئەندامی پارلەمان هەڵبژێردرا, لە ساڵی 1999 وەك ئەندامی ئەنجومەنی پیران , لە ساڵی 2004 زۆرترین دەنگی لە لیستی بەرەی بەرفراوان هینایەوە ,لە ساڵی2005 بووە وەزیری سامانی ئاژەڵ, لە ساڵی 2008 لە وەزیری دەستیكێشایەوەو گەڕایەوە ئەنجومەنی پیران .
مۆخیكا لە هەڵبژاردنی 25ی ئۆكتۆبەری سەرۆكایەتی ئۆرۆگوای كە 89,9%ی دەنگدەران بەشداریان تێیدا كرد لە كۆی 2563397 دەنگدەر 2303336 كەس پشكداریان كرد لە خولی یەكەمی هەڵبژاردنەكاندا 1093869 كەس كە دەیكردە 49,6%ی دەنگدەران دەنگیان پێی داو نزیكترین پاڵێوراو نیوەی دەنگەكانی ئەوی هێنایەوە لە ناو 5 پالێوراوەكەی سەرۆكایەتی, لە خولی دووەمدا كە لە 29ی نۆڤەمبەری 2009 ئەنجامدرا توانی بەهێنانی 1183503 دەنگ كە دەیكردە 54,8% دەنگدەران بیباتەوە, هەرچەندە زۆربەی كاندیدەكان لە دژی هاوپەیمانیەتی موقەدەسیان پێك هێنا, ئێستاش دوای دەست لەكار كێشانەوەی لە پۆستی ئەنجومەنی پیران راستگەراكان ترسیان لێنیشتووە خۆی بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2019 كاندید بكاتەوە, كە بزاڤی چەپ بە تەمەنی 82 ساڵییەوە پێویستی پێیەتی.
بیبی و بزوتنەوەی تۆبامارۆس
مۆخیكا لە دوای دانیال ئۆرتیگا و سانشێز سەرۆكی سلفادۆر دیلما رۆسێف سەرۆكی بەرازیل چوارەم گەریلای چەكداری ماركسیە لە ئەمەریكای لاتین دەگات بە تەختی دەسەڵات پاش گەڕانەوەی دیموكراسی بۆ كیشوەرەكە, وێڕای كاسترۆو لۆلا, بیبی لە زیندانەكان ناو بیرە شێدارو تاریك و قولەكانی وڵاتەوە گەیشتووە بە بەرزترین دەسەڵاتی سیاسی لە وڵات.
تۆبامارۆس یەكێك لە گروپە چەكدارە ئەفساناوییەكانی ئەمەریكای لاتین , كە لە سەرتاسەری جیهان لایەنگر و بزاڤ و كەسانی سەرسوڕمانی خۆی هەبوو, ئەم رێكخراوە بەناوی تۆباك ئەمارۆی دووەم (هیندییە سورەكانە) ناو نرا كە سەركردەیەكی ئەلینكای ئەمەریكای لاتین بوو لە ساڵی 1572 بە دەستی ئیسپانیەكان كوژرا.
بەرەی رزگاری نیشتمانی FLN ناسراو بە (Tupamaros ) لە ساڵی 1960 لە ئۆرۆگوای لە لایەن گروپێك كەسانی ماركسیەوە بە سەرۆكایەتی راول ساندیكی ماركسیستی پارێزەرەوە دامەزرا ("راول ساندیك ئەنتۆناكسیۆ لە بەرواری 16-3-1925 لە دایك بووە– لە بەرواری 27-4-1989 كۆچی دوایی كردووە, بە پسپۆری پارێزەر, وەلێ نەیان هێشت ببێتە خاوەند پیشەكە, لە پەنجاكان پەیوەست بوو بە پارتی سۆسیالستی ئۆرۆگوایەوەو وەك پارێزەرانی كرێكارانی كشتوكاڵی دەستی بەكار كرد,لە كۆتایی پەنجاكان بزووتنەوەیەكی دروست كرد بەناوی لە گەڵ ساندیكا دەبینە خاوەند زەوی, لە ساڵی 1958 نوێنەرایەتی سۆسیالستەكانی ئۆرۆگوای كرد لە كۆنگرەی سۆسیالستی جیهانی لە كوبا, بووە پارێزەری یاسایی كرێكارانی پیشەسازی شەكر, باوەڕی بە نا ناوەندی لە بەڕێوەبردن هەبوو لە ژێر كاریگەری فكری برۆدۆندا, هەرچەندە لە خەباتی چینایەتی پەیڕەوی لە بۆچونەكانی ماركس دەكرد, لەساڵی 1962 گروپی كاری راستەوخۆی دروستكرد, دوایی گۆڕا بۆ كۆمەڵەی تەنسیق, پاشان بوو بە تۆبامارۆس, لە ساڵی 1962 لە گەڵ كرێكارانی قامیشی شەكر پەلاماری یەكێتی ئۆرۆگوایان دا لە شاری مۆنتینیگرۆی پایتەخت و سوتاندیان , ئەمە یەكەم چالاكی رێكخراوەكە بوو, لە ساڵی 1963ش پەلاماری یانەی سویسرایان دایەوە لە پایتەخت و چەند چەكێكیان بە دەستكەوت گرت كە بووە هەوێنی بزوتنەوە چەكدارییەكەی تۆبامارۆس, مێژووی چالاكیەكەش بە بەرواری دامەزراندنی تۆبامارۆس داریكرا, لە ساڵی 1963 بەهۆی هەوڵی گرتنی راول سادیكەوە لە لایەن حكومەتەوەو خۆشاردنەوەو یاخی بوونی سەرۆكەكەیەوە, رێكخراوەكە چووە قۆناغی خەباتی ژێر زەمینییەوە, بەشێك لە هاوەڵانی ساندیك خۆیان تەرخان كرد بۆ پاراستنی راول سادیك و بەشەكەی تریان بۆ راهێنانی سەربازی چوون بۆ كوبا, لە ئابی 1970 دەستگیر كرا, لە سەپتەمبەری 1971 لە گەڵ 105 تۆبامارۆس كە بیبیشی لە گەڵدا بوو, لبە یاوەری 6 زیندانی دیكە هەڵاتن.لە یەكی سەپتەمبەری 1972 لە روبەروبونەوە لە گەڵ پۆلیس لە شاری مۆنتیفیدیۆی پایتەخت, پاش برینداربوونی بە سەختی لە دەموچاوی دەستگیر دەكرێت, دوای 13 ساڵ زیندانی لە ئازاری 1985 لەگەڵ سەركردەكانی دیكەی تۆبامارۆس بە لێبوردنی گشتی ئازاد بوو ") .
بەهۆی ئەوەی ئەو كات 80%دانیشتوانی ئۆرۆگوای شارنشینی بوون و نزیك بە نیوەیان لە شاری مۆنتینیگرۆدا دەژیان و لایەنگرانیان لە پایتەختدا بوون, هاوكات وڵات شاخی تێدا نەبوو وەك ئەو وڵاتانەی ئەوكات چەپەكان تیایاندا دەستیان دابووە خەباتی چەكداری دژ بە زەبروزەنگی سوپاس و حكومەتە راستگەراكانی پاشكۆی ئەمەریكا, بۆیە تۆبامارۆسییەكان خەباتی خۆیان لە شارەكانەوە دەستپێكرد بەتایبەت پایتەخت كرایە چەقی خەباتی چەكدارییان.
ئەم رێكخراوە لە یەكگرتنی چەندین گروپی ماركسیستی سەر بە دەستە و بۆچونی جیاجیا پێك هات ژمارەیان لەسەروبەندی گەشەكردندا بە 6000 بۆ 10000 گەریلا دیاریدەكرا, كە پێك دەهاتن لە سۆسیالستەكان و ماوی و ئانارشیستەكان ......, هێزەكانی دەوڵەتیش لە 12000 سەرباز و 22000 پۆلیس پێك دەهات.
ئامانجیان لە خەباتی چەكداری ناو شار ئەوەبوو زەمینەی شۆرشی سۆسیالستی خۆش بكەن, كە ئیلهامیان لە شۆڕشی كوباوە وەردەگرت,چالاكی تۆبامارۆسییەكان لە كۆتایی شەستەكان و سەرەتای حەفتاكان زیادی كرد كە بریتی بوو لە رفاندنی كەسانی كاریگەر لە ریزی حكومەت لە پێناو ئاڵوگۆڕپێكردنیان بە بەندكراوەكانی رێكخراوەكە و دەستبەسەردا گرتنی بانك و خۆراك و دابەشكردنی بەسەر هەژاراندا,رفاندنی كەسانی گەندەڵ لەناو حكومەت, سوتاندنی لقی كۆمپانیای جەنەراڵ مۆتۆڕ, رفاندنی فەرمانبەرانی پلە باڵای بانكەكان, چالاكیەكانی رێكخراوەكە لە ساڵی 1972 سنوری ئۆرۆگوای تێپەڕاند و پەڕیوەوە بۆ وڵاتانی دەوروبەر و مەترسی لەسەر وڵاتانی راستگەرای نۆكەرو پاشكۆی ئەمەریكای لەناوچەكە دروستكرد, لە مەكسیك بزووتنەوەی 23ی سەپتەمبەری كۆمۆنیستی و چەپی شۆرشگێر لە شیلی و سوپای سور لە یابان و گروپی سوپای سور ناسراو بە راف لە ئەلمانیا و ئەلویەی سور لە ئیتاڵیاو گەریلا چەپگەراكانی توركیا و فەنزوێلا .....ئیلهامیان لە تۆبامارۆسەكان وەردەگرت و هەمان رێچكەی تێكۆشانیان گرتە بەر, بەهۆی ئەو چالاكییە سەركەوتوانەی تۆبامارۆسییەكان ئەنجامیان دەدا كە لە بەرژەوەندی خەڵكدا بوو .
بزووتنەوەكە چالاكییەكانی بە پەلامار بۆ سەر بانكەكان و كۆمپانیاو ئەو شوێنانە دەست پێكرد كە خواردنی زۆر لێبوو پاشان بەسەر هەژاندا دابەشیان دەكرد , بۆیە لەسەرەتاوە وێنای رۆبن هودی بەخۆوە بینی كە ئێستا بۆتە ئارمی بزووتنەوە ناڕەزایەتیەكانی هەژاران كە بە بزووتنەوەی 99% ناسراوە لە سەرتاسەری جیهان.
لە ساڵی 1969 ئەمەریكا دان میتریۆنی لە ئێف بی ئایەوە نارد بۆ ئۆرۆگوای تا بە ناوی رێكخراوی ئەی ئای دی مرۆڤ دۆستەوە كار بكات, بۆ راهێنانی پۆلیسی ئۆرۆگوای بۆ سەركوتكردنی بزووتنەوەی تۆبامارۆس, كە پێشتر ناوبراو لە سەرەتای شەستەكان لە پێكهێنانی تیمەكانی مەرگ لە بەرازیل دژ بە چەپگەراكان هەمان رۆڵی هەبوو, لێ لە ئۆرۆگوای كاری ناوبراو راهێنانی پۆلیس بوو بۆ ئەشكەنجە دان بە كارەبا, تۆبامارۆسییەكان توانیان ناوبراو برفێنن و لە بەرامبەریدا داوای بەردانی زیندانییەكان بكەن, بەڵام كە وەڵامیان نەدرایەوە كوشتیان, بەهەمان شێوە باڵوێزی بەریتانیاشیان رفاند.
بەهۆی قەیرانی دارایی و گەندەڵی حكومەت لە ساڵانی 1970 بۆ 1971 حكومەتی ئۆرۆگوای پشتیوانی گەلی لە پشت نەما و كەوتە ناو قەیرانەوە, لە مانگی نۆڤەمبەری 1971 بڕیاردرا هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت.
بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكان چەپەكان بە تۆبامارۆسییەكانەوە بەرەی بەرفراوان (ئەمپیلۆ)یان دامەزراند, سەرجەم پارت و رێكخراوە چەپگەراكانی ئۆرۆگوای لە ریزەكانی خۆی كۆكردەوە لە سۆسیالست و شیوعییەكانەوە تا لاهوتی ئازادیبەخش , توانیان 18,6%ی دەنگەكان بهیننەوە, ئەمە یەكەم بەشداری تۆبامارۆسییەكان بوو لە هەڵبژاردنەكان, لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكان پارتی سور توانی 40,3%ی دەنگەكان بهێنێتەوەو حكومەت پێك بهێنن و بەدوایدا بڕیاری شەڕی تۆبامارۆسی دا و تێسرەواندنی كاریگەریان لە بزووتنەوەكە دا و سەرۆك و 12 سەركردەی دیكەیان لە ناویاندا بیبی كەوتنە زیندانەوە تا لە ساڵی 1985 ئازادكران, هاوكات لە بەرواری 27-5-1972 زیندانی گەل كە دیلەكانی تۆبامارۆسییەكانی تێدا بوو لە پایتەخت ئاشكرا بوو كە باڵوێزی بەریتانیا جیفری جاكسۆن لەناو دیلەكاندا بوو, پەلاماری زیندانەكە درا, بەدوای شكستهێنانی سەربازی بەسەر تۆبامارۆسدا كودەتای سەربازی ئەنجامدراو پارتە سیاسییەكان قەدەغەكران و پەرلەمان هەڵوەشایەوە .
لە ساڵی 1989 كە ساڵی مردنی راول ساندیكی دامەزرێنەرە, تۆبامارۆسییەكان بزووتنەوەی بەشداری خەڵكیان دامەزراند كە لە گەریلاكانی پێشوو و چەند گروپێكی دیكە پێك دەهات, بۆ هەڵبژاردنی ساڵی 2004 بەرەی بەرفرانیان راگەیاند كە لە 18 پارت و رێكخراوی سیاسی پێك دێت لە گەریلاكانی تۆبامارۆسەوە بۆ شوعیەكانی سەر بە سۆڤیەت و سۆسیالستەكان و سۆسیال دیموكراتەكان و دیموكراتە كریستانەكان و لاهوتی رزگاریبەخش ......... .
لە كۆتایدا یادگارییەكی رۆبون هودیانەی تۆبامارۆسییەكانتان بۆ دەگێڕمەوە, شەوێك تۆبامارۆسییەكان دەدەن بەسەر یانەیەكی دەوڵەمەندەكاندا یەكێك لە دروشمە هەرە بەناو بانگەكانیان لەسەر دیواری یانەكە دەنووسنەوە ((یان هەموو سەما دەكەن, یان كەس سەما ناكات)), لەوساوە ئەم درووشمە بە سەرتاسەری جیهاندا بڵاو بوەوە, بە پێچەوانەی سەرمایەدارەكانی كوردەوە كە دەڵێن خەبات دەكەین لە داهاتوودا ئێوەش وەك ئێمەتان لێبێت, نەك لە ئێستادا هەموو وەك یەك بین و پێكەوە سەما بكەین, وەك لە خشتە بردنێكی خەڵك, ئەمان وتیان یان ئێستا هەموو سەما دەكەین یان كەس سەما ناكات.
لە كۆتا رستەدا دەڵێم تۆبامارۆسییەكان خاوەند ویژدانێكی زیندوو بوون وەك كۆمۆنارەكان, بەڵام سیاسەت دەبێت ریالیستیانە بچێتە پێشەوە بۆ ئەوەی بەردەوام و سەركەوتوو بێت.
چەپ و حوكمڕانی لە ئۆرۆگوای
ئۆرۆگوای لە نێوان ساڵانی 2001 بۆ 2002 بەهۆی دابەزینی ریالی بەرازیلی ونەخۆشی تای مانگاو قەیرانی دارایی ئەرجەنتینەوە تووشی داڕمانی ئابووری هات, داهاتی نەتەوەیی بە رێژی 11%دابەزی ,بێكاری بە رێژەی 20% بەرز بوەوە بە تایبەت لە ناوچە لادێیەكان , 40%ی هاووڵاتیان باری ژیانیان بۆ ژێر هێڵی هەژراری دابەزی, لە ساڵب 1930 دا ئۆرۆگوای یەكێك بوو لە 10 وڵاتە دەوڵەمەندەكەی جیهان, هاوكات یاسای گرنگی هەبوو وەك 8 سەعات كار لە رۆژێك, پشوی دایكایەتی ,بۆیە ناونرابوو سویسرای ئەمەریكا, داهاتی تاك لە دابەزینی بەردەوامدا بوو, بە ناچاری وڵات 3,2 ملیار دۆلاری لە سندوقی دراوی نێو دەوڵەتی قەرز كرد, ئەم قەیرانە ئابورییە رێگای بۆ چەپگەراكان خۆش كرد تا تاباری فاسكۆیزی پزیشك و سۆسیالست خوازی ماركسیست لە 3ی ئۆكتۆبەری 2004 سەرۆكایەتی بەرەی بەرین بكات بۆ گەیشتن بە دەسەڵات, ناوبراو لایەنگرێكی سەرسەختی هەژاران و پێشتر پارێزگاری شاری مۆنتینیگرۆی پایتەخت بوو, كە گەیشتە دەسەڵات دەرگای كۆشكی كۆماری بۆ هەژاران خستە سەر پشت, ئەوەی شایانی باسە لە ساڵی 1994 هەردوو پارتی ركابەری سەرمایەداری دەسەڵاتداری پێشوو یەكیان گرت دژ بە بەرەی بەرفراوان بۆ ئەوەی نەگات بەدەسەڵات كاتێك تاباری فاسكۆیز مایەوە بۆ خولی دووەمی هەڵبژاردن.
خۆسێكا مۆخیكا ناسراو بە بیبی پشتیوانی فاسكۆیز بوو, تەنانەت ئەم گەریلایە لە كاتی سوێندخواردنەكەی لە تەنیشتییەوە بوو, چەپەكان پاش بە دەسەڵات گەیشتنیان لە نۆفەمبەری 2006 هەموو قەرزەكانی سندوقی دراوی جیهانیان دایەوە و رێككەوتننامەكەی لە گەڵیا هەڵوەشاندەوەو بێكارییان كەمكردەوە , هاوكات لەسەردەمی فاسكوێزدا سەرۆكی پێشووی وڵات ماریا بوردابیری و جەنەرال غریغۆریۆ ئەلزاریز زیندانیكران بەهۆی پێشیلكاری مافی مرۆڤەوە دژ بە تۆبامرۆسیەكان و چالاكانی سیاسی, ئەمەش پاش بڵاوبونەوەی پەرتووكی لۆس ئەنیۆس ئۆسكۆرۆس 1967-1987 لە نووسینی مێژوونووسی ئەمەریكی سكوت مایرز رویدا.
كاتێك خۆسیە مۆخیكا خۆی پاڵاوت بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری راستگەراكانی ئۆرۆگوای ترسیان لێ نیشت ئەم گەریلا ماركسیستە بگات بە دەسەڵات, تەنانەت ركابەرە سەرەكیەكەی لویس لاكای لە هەڵمەتەكەیدا بە رابردووی تۆبامارۆسیەكەی ویستی نەیارەكانی بترسێنێت و لە خۆی كۆیانبكاتەوە , لێ هاووڵاتیانی ئۆرۆگوای سەیری مۆخیكایان وەك گەریلای تۆبامارۆس و وەك سیاسیەكی میانەڕەو دەكرد لەم نێوەدا دابەش ببوون بەسەر دووبەرەدا, توندڕەو و میانەڕەو , بە تایبەت لایەنگرانی ئەو لە كرێكاران و جوتیاران پێك دەهاتن و چاوەڕوانی گرتنە بەری سیاسەتێكی ئابووریانەی رادیكاڵیان لێدەكرد , مۆخیكا وتی من وەك تۆبامارۆس هەڵنەبژێردراوم, وەلێ نكۆڵی لە رابردووم ناكەم, كە راستگەراكان دەسەڵاتیان بەجێ هێشت پاش ئەو قەیرانەی وڵاتی تێكەوت, بەرهەمی نەتەوەیی داڕمابوو بۆ 12,067 ملیار دۆلار لە ساڵێك,كە بیبی كورسی سەرۆك كۆماری جێ هێشت بەرهەمی نەتەوەیی وڵات گەیشتە 40,285 ملیار دۆلار , ئەمساڵ گەیشتە 63,370 ملیار دۆلار , هاوكات كە دەسەڵاتی وەرگرت داهاتی تاك 3653 دۆلار بوو لە ساڵێكدا, كە بەجێی هێشت گەیشتبووەە 11573 دۆلار لە ساڵێكدا, واتا زیاتر لە 3 جار چووە سەر,
هاوكات لانی كەمی كرێ گەیشتە 390 دۆلار بۆ مانگێك, هەژاریش بە رادەی زۆر دابەزی ,تەنها 0,1%ی دانیشتوان بە كەمتر لە 1,9 دۆلار لە رۆژێك دەژیان, 0,5%یش بە 3,2دۆلار لە رۆژێك, 3,7%یش بە 5,5 دۆلار لە رۆژێك.
بیبی تەنها ژیانی خۆی چاك نەكرد, باری ژیای هەمووانی گۆڕی, بۆیە جێی خۆیەتی بە باوكی راستەقینەی گەل ناوببردرێت, ئەو ناوە تەنها پڕ بە پێسستێتی سیاسییەكی ئەفسوناوی ئاوایە.
زانیاری لەسەر وڵاتی ئۆرۆگوای
ئۆرۆگوای وڵاتێكی ئیسپانی زمانی بچوكی 176215 كم دوجایە و خاوەند خاكێكی بەرینی كشتوكاڵییە كە 87,65%ی خاكەكەی بە كەڵكی كشتوكاڵ دێت, دەكەوێتە نیوان بەرازیل و ئەرجەنتینەوە, لە 24ی ئۆكتۆبەری 1830 وەك دەوڵەت خۆی راگەیاندووە, لە 25ی ئۆگستسی 1825 سەربەخۆیی خۆی وەك وڵاتێكی سەربەخۆ راگەیاندووە .
5 ساڵ جارێك لەم وڵاتە سەرۆك كۆمار راستەوخۆ لە لایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێت, لە گەڵ 99 پارلەمانتار و 30 ئەندامی ئەنجومەنی پیرانی وڵات.
ئۆرۆگوای ئێستا لە لایەن بەرەی (بەرفراون )ی چەپگەراوە بەڕێوە دەچێت , بۆ یەكەمجار لە ساڵی 1990 بەرەی ناوبراو توانی شاری مۆنتنیگۆی پایتەخت بباتەوە كە نیوەی هاووڵاتیان لەو شارە دەژێن, هاوكات لە ساڵی 2005 ەوە حوكمی وڵات دەكات .
هەردوو پارتی نیو لیبراڵ و راستی ئۆرۆگوای كە پارتی سپی و پارتی سور ناسراون, بە تایبەت پارتی سور لە دوای 1836ەوە حوكمی ئەم وڵاتە دەكەن تاساڵی 2000.
هاووڵاتیانی ئۆرۆگوای 88%یان بە بنەچە ئەوروپین بە تایبەت ئیسپانی و ئیتاڵی و بە دوایدا فەرەنسی و ئەڵمانی و پورتوگالی و سكۆتلەندی و ئەرمەنی و ئێرلەندی و ماڵتی و سویسری و روس و پۆلەندی و كروات و بولگار و مەجەر و لیتوانی وئەستۆنی و......ن , 6% یشیان مستیزۆنن و , 4%یشیان كۆیلە بوونە كە زۆربەیان ئەنگۆلین , 1 بۆ 2%یان عەرەبی لوبنانی و سورین ...,هاوكات لە 94%یان بە ئیسپانی قسە دەكەن .
ئۆرۆگواییەكان لە هاووڵاتیانی دیكەی ئەمەریكای لاتین عەلمانیترن , 47% كاسۆلیكن , 11,1% پرۆتستانتن , 0,3% جولەكە و 23,2% یان باوەڕیان بە خودا هەیە بەڵام بە هیچ كام لە ئاینەكان نا و 17,2%یشیان بێدینن.. , لە ساڵی 1916ەوە لەم وڵاتە دین و دەوڵەت لە یەك جیاكراونەتەوە و ژنان لە ساڵی 1917ەوە بەشداری دەنگدان دەكەن .
رێژەی هەژاری لە ساڵی 2009 گەیشتۆتە 20,5% , لە ساڵی 2010 دابەزیووە بۆ 18,6% , لە 2006 دوای ئەوەی چەپەكان هاتنە سەر حوكم بە ماوەیەكی كەم لە 40% هاووڵاتیان هەژاربوون , دایان بەزاند بۆ 10%,ساڵ بە ساڵیش لەسایەی حوكمڕانی باشی چەپگەراكان رێژەكە لە دابەزیندایە, بە پێی ئاماری ساڵی 2007 , 10%ی هاووڵاتیانی زۆر هەژار 1,6% سامانی وڵاتیان هەیە و 10%ی دەوڵەمەندترین خاوەندی 35,5% سامانی وڵاتن, ریشەی ئەم نایەكسانیەش لە كۆمەڵگای سەرمایەداری و سیاسەتی نیو لیبراڵی حوكمڕانەكانی پێشودایە, بە پێی , داهاتی تاك 16,722 دۆلارە لە ساڵێك , لە ریزی 46ەمینی جیهاندایە, زیاترە لە شیلی و ئەرجەنتین كە ریزبەندی 54 و 55 یان گرتووە.
ئەم وڵاتە كشتوكاڵ 9,1%ی داهاتی نەتەوەییەكەی و پیشەسازی 22,5% و خزمەتگوزاری 69,3%ی ئابووری ئەم وڵاتە پێك دەهێنن.
ژمارەی هێزی كار 1637000 كەس بووە بە پێی ئاماری ساڵی 2010 , لەوانە 42,2%ی لە ژنان پێك هاتوونە , كە 13%لە كەرتی كشتوكاڵ و 14% لە كەرتی پیشەسازی و 73% لە كەرتی خزمەتگوزاری كاردەكەن,لەو ژمارەیە 15% لە فەرمانبەرانی كەرتی گشتین و ئەوانی دیكە لە كەرتی تایبەتن , بە پێی ئاماری 2010 بێت 6,2%ی هاووڵاتیان بێكارن.
ئەزموون لە بیبییەوە
بیبی باوەڕی وایە , ئەوەی عاشقی پارەیە جێگای نییە لە سیاسەت, منیش ئەوەی بۆ زیاد دەكەم بەتایبەت لە بزاڤی چەپدا جێگای عاشقانی پارە نابێتەوە, لە نێوان گیرفانی خود و گیرفانی گەلدا دەبێت وەك بیبی گیرفانی گەل هەڵبژێردرێت, چەپەیاتی تەنها ریزكردنی وشەی دادپەروەری و یەكسانی نییە, تەنها بوون بە ئەندام لە پارتێكی شیوعی یان ماركسی یاخود سۆسیالستی نییە,بەڵكە سەرەتا كوشتنی ئارەزوە شەخسییەكانە و تاواندنەوەیەتی لەناو داخوازەكانی خەڵك, پێش ئەوەی فكر بێت پەیمانێكی ئەخلاقییە, دیارە بە بێ تێۆری شۆڕشگێڕانە بزووتنەوەی شۆڕشگێڕانە دروست نابێت, بزوتنەوەی شۆڕشگێڕانەش ئەگەر ئاكارو رەوشت و هەڵسوكەوتی شۆڕشگیِڕانە بەرهەم نەهێنێت ئاكامی داڕمانە, بۆیە بیبی و جیفاراكانمان لە پاڵ ماركس و قوتابییەكانی هەمیشە پێویستە تا بزوتنەوەكەمان بە جوانی رو لە دەرەوە راگرن .
ئەگەر ماركس باوكی تیۆرییەكان بێت , ئەگەر جیڤارا باوكی شۆرشگیِڕان بێت, ئەگەر كۆمۆنارەكان قیبلەی رۆمانسیەت بن, ئەوا بیبیش باوكی راستەقینەی هەژارانە, بۆ هەڵسانەوە پێویستمان بە هەمووانە