ئەم ماوەیە دڵگرانم بەم حاڵەتەی هەموومان تیا دەژین لەمسەر و ئەوسەری زەویدا. کاریگەریی ئەم حاڵەتە -ڤایرۆسەکە – یەک و دوو نین، کاریگەرییەکانی زۆرن، بۆ نموونە لە ڕووی ئابووریەوە لێدانێکی گەورەیە، هەروەهاش لە ڕووی سایکۆلۆجی یەوە نائارامی و ترس و دڵەڕاوکێ و تێکدانی نۆرمی ژیان دروست دەکات. لە هەموو ئەمانەش زیاتر، کاریگەریی ڤایرۆسەکە بەپلەی یەکەم لەناو جەستەدا و دروست کردنی نەخۆشی و چاکبونەوە یا مەرگ دروست دەکات؛ ئەمەیان گەورەترین کارەساتی مرۆییە و کۆتایی هێنانە بە ژیانی زۆر کەس لەناو هەموو ئەو کۆمەڵگانەی ڤایرۆسەکەیان بۆ گوازراوەتەوە. لەوەشەوە هەوڵەکانی دروستکردنی دەرمان و ڤاکسین بۆ کۆتایی هێنان بە مەترسی ڤایرۆسەکە زۆر گرنگە و لە ئارادایە، هەندێک لەوانەم لە دوو وتاریتریدا سەبارەت بە پلانەکەی (هێردڵ ئیمینوتی: بەکۆمەڵیی گرتنی ڤایرۆسەکە بۆ دروستبوونی مەناعە) حکومەتی بەریتانیا بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ڤایرۆسەکە لە ڕووە زانستیەکەیەوە تاووتوێم کردوە و ڕەتم کردەوە، زۆرمان لەوانەمان کە لە بواری زانست یان فەلسەفەی زانست دا ئیش دەکەین ئەو پلانەمان دەست بەجێ ڕەت کردەوە، سەرۆک وەزیرانیش لەماوەی ٢٤ سەعاتدا بایدایەوە و پلانەکەی خۆی بەتەواوی گۆڕی، ئەمانەم بە وردی باس کردوە، لە رۆژنامە کوردیەکانیشدا بڵاوکراونەتەوە، نامەوێت لێرەدا باسیان بکەمەوە.
ئێستا لەم تێکستە کورتەدا بە کورتی و بە تایبەتی ئەمەوێت تیشک بخەمە سەر دوو لایتر لە کاریگەریی ڤایرۆسەکە: هەردوکیان بەشێکی گرنگی حاڵەتەکەن و لە کاریگەرییەکانی ڤایرۆسەکەن، بەڵام لەدەرەوەی جەستەدان؛ 'ماڵبەندیی' کردن و 'داخستنی ڕووبەری گشتی بە ڕووماندا' لە ژیانی ڕۆژانەماندا.
ناچمە تاوتوێکردنی فەلسەفیەوە، تاکە پرسێک لای من کە سەرنجم ڕادەکێشێت و گرنگە لە ڕووی فەلسەفیەوە و ڕەنگە لەدواتردا سەرنجی بدەمێ، پرسی یەکێک لە نیشانەکانی ڤایرۆسەکەیە کە نەمانی هەستی تامکردن و بۆنکردنە - واتە کاریگەریی ڤایرۆسەکەیە لە سەر هەستەکان و ناو جەستەدا- گەر وەکو دەڵێن وابێت (بەڵام پشتڕاست نەکراوەتەوە لە ڕووی زانستیەوە ئەوە لە دروستکردنی ڤایرۆسەکەیە یان نەخۆشەکە). نەمانی هەستی تام و بۆنکردن گرنگە لام لەبەر ئەوەی لەنێوان ئەو پرسانەی کە گرنگییان پێ ئەدەم لە فەلسەفەدا، گرنگی هەبوون و بەکارهێنان و ئیشکردنی هەستەکانمانە لە ژیان و بیرکردنەوەماندا. لەو ڕوەوە ئەوەم بەلاوە گرنگ دەبێت، ئەگەر ئەوە ڕاست بێت و لەناو نیشانەکانی هەبوونی ڤایرۆسەکەدا نەمانی تام و بۆنکردن بن، لەوانەیە ئەوە هەندێک لێکۆڵینەوەی فەلسەفی بجوڵێنێت سەرەڕای لێکۆڵینەوەی زانستی؛ بەڵام وەک وتم دەبێت لە پیشدا ئەوە ساغ ببێتەوە کە وایە و یەکێکە لە نیشانەکانی.
ئەمەوێت وێنایەکی تایبەت لە کاریگەری ڤایرۆسەکە لە دەرەوەی جەستە دەرخەم ، ئەوەی کە ڤایرۆسەکە سەپاندویەتی و کردویەتی بە حاڵەتی ژیانکردنی کاتیی لەلامان. کاریگەری ڤایرۆسەکە لەدەرەوەی جەستە ڕەهەند و ئاڕاستەی زۆرن ، جگە لەوەی لە سەرەوە ئاماژەم پێکردوون، زیا بوونی ناکۆکی خێزانی و تێکدانی هاوڕێیەتی لەبەر ئەوەی بۆ ماوەیەکی درێژ لوت بە لوتەوەن لەناو کونجی ماڵێکدا، دروستبوونی بێزاریی، دروستبوونی دڵتەنگی، شەڕکردن و شەڕفرۆشتن بەو هۆیەوە، هەست بەتەنیای کردن لەبەر دەست نەگەیشتن بەوانیتر، لەسەروو هەمویانەوە دروستبوونی هەژاری یان زیادبوونی هەژاری بەهۆی داڕمانی کایەی ئیشی سەربەخۆ و بزنسە چکۆلەکان، هتد، هەریەک لەمانە باسێکی چڕ و پڕن و دەبنە مایەی لێکۆڵینەوەی رۆژنامەگەری و لەسەر نوسین لە بوارەکانی کۆمەڵناسی و سایکۆلۆجی و جێندەریدا.
ڕێژەی کاریگەرییەکانی ڤایرۆسەکە وەکو چۆن لەکەسێکەوە بۆ کەسێکیتر دەگۆڕرێت لە وەرگرتنی و چاکبوونەوە لێی، هەروەهاش کاریگەرییەکانی لەسەر دەرەوەی جەستەماندا جیاوازە لە یەکێکەوە بۆ ئەویتر. بە کورتی پەیوەندی هەیە بەوەوە لە کوێ دەژی و چۆن دەژیت. لە کوێ دەژی؟ مەبەستم لەو کەڵتورەیە کە تیا دەژیت، لە کۆمەڵگەکەتدا چەند لە پێکهاتەکانی خزمەتگوزاری و کەڵتوریی تیا دەست دەکەوێت و لە چ ئاستێکدان، بە نەمانیان چیت لەدەست چووە. چۆن دەژیت؟ مەبەستم لە ستایڵی ژیانە، ئەو ژیانەی بۆ خۆتت دروستکردوە و پلانی ستراتیجی درێژخایەنت بۆ داڕشتوە لەماوەی ژیانتا تا چەند داخستنی ڕووبەری گشتی کاریگەری هەیە لەسەری.
بۆ نموونە، ستایەڵی ژیانکردنی من ئەو بەشەی کە لە مێژە دەستی پێکردوە ستایەڵی ژیانکردنی ماڵبەندیی نیە، زەمینەکەی و بەرنامەکەی لەسەر چەند پێگەیەک دیاریکراوە: پێگەی کەڵتوری، پێگەی زانست، پێگەی فەلسەفە. سی (٣٠) ساڵ زیاترە لە شارە دێرینەکەی لەندەن دەژیم، بە کۆی ئەو ماوە درێژەی ژیانم جۆرە ستایڵێکی ژیانم هەیە، لەسەر پێگەی ئەو بەشەی ژیانی لەندەن دامەزراوە کە بەسەدان ساڵ لەسەر دەستی ڕۆشنبیران و زانایانی زانست و فەیلەسوفەکان دروستکراون، من ڕۆژانە بەرکەوتنم هەیە پێیەوە.
بۆ نموونە، لەو ستایەڵی ژیانەدا بەوە ڕاهاتووم کە نەیەڵم هیچم لە کیس بچێت بێ ئەوەی بەسەری بکەمەوە و بیبینم و هەڵسەنگاندنیان بۆ بکەم، لە شانۆکان ، فیلمە تازەکان، بالیێ، ئۆپەرا، میوزیکی کلاسیکی هۆڵی ئۆرکستراکان ، پێشانگا هونەریەکان و هتد. بێگومان هەموو ئەمانە پلان دانان و بەدواداچون و ڕێکخستن و کاتی دەوێت، جیاکردنەوەی ئەوەی شاکارە یان بەلای کەمەوە ئەوەی ئیشێکی ئاست بەرزە، لەوەی کە بزنسی رۆژانە و خۆشییەکی کاتییە و کاتکوژە؛ خوێندنەوەی دەوێت، پاشخانی فیکری پێویستە، دواتر خۆی بە بێ خۆماندووکردن دروست دەبێت.
ئەمە جگە لەوەی هاوسەنگیی ڕاگرتنی دەوێت لەگەڵ بەشە هەرە گەورەکەی ژیانم و ئیشەکانم کە بریتین لە هەردوو بواری: فەلسەفە و زانست چ لە فەلسەفەی زانستدا بە گشتی یان نیۆرۆلۆجی کە گرنگە لە فەلسەفەی زەین و مێشک دا و من تیایدا لێکۆڵینەوە ئەکەم، کاتە زۆرەکەی ژیانم لەمیاندا بەکاردەبرێت، بۆ خوێندنەوە و بەسەرکردنەوەی لێکۆڵینەوە تازەکانی هەردوو بوارەکانی فەلسەفە و زانست، پرسیار و دیبەیتە تازەکانی کە دێنە ئاراوە، خوێندنەوە لە مەکتەبە گەورەکانی لەندەن لەبەر ئەوەی هەموو کتێبەکان هێشتا بە دیجیتاڵ نەکراون، بەشداری لە موحازەرات و سیمپۆزیۆم و کۆر و کۆنفرانسەکانی فەلسەفە. هەموو ئەمانە پلان و بەدواداچوون و ڕێکخستن و هەوڵی بەردەوامی دەوێت و کات بۆتەرخانکردنی دەوێت؛ هەموشیان لە ڕووبەری گشتیدان، ئەو ڕووبەرەی کە داخراوە بە ڕوماندا لە ئێستادا، بەڵام خوێندنەوە و نوسین و زۆربەی پەیوەندیەکانمان بەردەوامە لە ڕێی بەکارهێنانی تەکنۆلۆجی و ئینتەرنیتەوە، تەنها لەو بەشەدا دەستەکەمان براوەیە بەرامبەر بە ڤایرۆسەکە.
ئەوکاتانە ماڵەوە خۆشە کە 'ماڵبەندیی' نەبێت، واتە بژاردەی چوونە دەرەوەشت هەبێت لە گەڵیدا، ئەگینا ئەگەر بە تەنها ماڵەوەت هەبێت بۆ ژیان ، ماڵبەندییە، ئەمەش وەکو سەپاندنی سزای 'دەستبەسەرکردنە'. دەستبەسەرکردن لە ماڵەوە بریتیە لەوەی تا بەردەرگای ماڵەکەت زیاتر هەنگاو نەنێیت؛ ئەوە هەر هەمان ماڵبەندییە کە ئێستا هەمانە و بەڵام هۆکارەکەی جیاوازە، هۆکارەکەی ڤایرۆس نیە، بەڵکوو هۆکارەکەی یان ژن بوونە لە زۆر حاڵەتدا، یان هۆکاری سەرکوتکردنی سیاسیە. خەڵکی لەوانەی کە دەڵێن ماڵبەندیی خۆشە، لەبیریان چۆتەوە 'ماڵ' بۆیە هەیە و خۆشە هەتبێت چونکە بەشێکی تایبەت و کەسیە لە وێنە گەورەکەی پێکەوە ژیان کە هەموو کۆمەڵگەیە و ڕووبەری گشتیە؛ واتە دەرەوە.
سەپاندنی 'ماڵبەندیی' یەکێکە لە گۆرانکاریەکانی ژیانمان لە ئێستادا ، ئەو حاڵەتەیە کە ئێستا تیا دەژین. ئەم حاڵەتە بەشێکە لە پێکهاتەیەکی دووانەیی، بەشەکەیتری پێکهاتەی ئەو حاڵەتەی کە ئێستا تیا دەژین و ئەزموونی ئەکەین بریتیە لە 'داخستنی ڕووبەری گشتی بە ڕوومانا'، ئەمەیان لای من کاریگەرترە لە وەڕەز بوون لە ماڵەوە.
باسی ماڵەوە ناکەم. بەڵام بۆ ئەوەی مەودا و ئاستی نەمانی ئەوە ڕوونبکەمەوە کە بە داخستنی ڕووبەری گشتی لەدەستم داوە لەم حاڵەتە سەپێنراوە کاتییە، بەشێک لەوە دەرئەخەم چیم لەبەردەستدا بوە وکە یاریدەدەری بیرکردنەوەم بوون:
لە دەرەوەی ماڵەکەم بە دەیان هۆڵی ئۆرکسترای میوزیکی کلاسیک و بالێ و ئۆپەرای تیایە، ئەوە جگە لە زیاتر لە سەد پیشانگای هونەری و موزەخانەی مێژوویی. (٢٣٠) شانۆی بەکار لە لەندەن دا هەیە جگە لە گڵۆب-ی شەکسپێر کە من بۆ شانۆکانی بەردەوام ئەچم. کەم ڕوو ئەدات ئیشە باشەکان نەبینم، هەندێک لە شانۆگەری و ئۆپەرا و میوزیکاڵەکان بەردەوام دەبن بۆ ماوەی ٣٥ ساڵ و زیاتر، وەکو 'لەمیزرابڵ' ی ڤیکتۆر هوگۆ بۆ نموونە، 'فانتۆمی ئۆپەرا'ی گاستۆن لوغو، 'مامامیا'ی کاترین جۆنسۆن کە پێکهاتەی گۆرانیەکانی گروپە بەناوبانگەکەی 'ئابا'ی ساڵانی شەستەکانی موزیکی ئەورۆپان، هەروەها ' کارمن' ی بیزیێ ، کە ئەم دوانەی لە کۆتایدا ئاماژەم پێی کرد پرسی ژن دەخەنە ڕوو جگە لە مەسەلەی رۆمانتیکی و عەشق وهتد. لە بالیێ شاکارەکانی وەکو 'لوکۆغسێر' ی لۆرد بایرۆن، 'نەتکراکار' ی هۆفمان و میوزیکی چایکۆفسکی، 'سوان لەیک' ی چایکۆفیسکی، 'رۆمیۆ جولێت' ی شەکسپێر، هتد. (٣٠) سینەمای گەورەی تیا کە پێنجیان سینەمای فیلمی سێ بوعدی یە و یەکێکیان کە 'ئایماکس ی واتەرلووە' گەورەترین شاشەی سینەمای هەیە لەهەموو ئەورۆپادا ، شاشەکەی ٥٢٠ مەتری دوجایە: ٢٦ مەتر پانی و ٢٠مەتر بەرزیەتی، جگە لەوەی دەنگ ١٢٠٠ واتی دۆڵبی دیجیتاڵ یە بەچواردەوریایە، جێگای ٥٠٠ کەسی هەیە. جگە لەهەموو ئەوانەش لە دەرەوەی ماڵەکەمدا (٣٩ هەزار) شوێنی نانخواردنی/ ڕێستورانتی لێیە کە خواردنە تایبەتەکانی زۆربەی زۆری (گەر نەڵێم هەموو) وڵاتانی ئەمسەری زەوی تا ئەوسەری زەوی دەهێننە بەردەست.
هەموو ئەوانەی کە ئاماژەم پێکردن لەبەر هەبوونی ڤایرۆسەکە یان 'لە زەمەنی ڤایرۆسەکە دا' ڕاگیراون / هەڵپەسێراون و لەسەر دەرگاکانیان نوسراوە "داخراوە هەتا کاتێکی نادیار"؛ ئەوە داخستنی ڕووبەری گشتییە. لەبەر ئەمەیە کە دەڵێم ماڵبەندییەکە بە تەنها نیە بەڵکوو بەشێکە لەو حاڵەتەی کە تیایدا دەژین و بەشەکەیتری داخستنی ڕووبەری گشتیە. ماڵبەندیی بوونمان و داخستنی ڕووبەری گشتی ، گۆشەیەک دەردەخات لە کاریگەری ڤایرۆسەکە لەسەر ژیانکردنمان، واتە کاریگەری ڤایرۆسەکە لەدەرەوەی جەستەدا؛ لە کەڵتور و ژیانی گشتیدا. ئەمە گۆشەیەکە لە ڕیالیتی ژیانکردنی ئێستا لە زەمەنی ڤایرۆسەکەدا کە زیاتر لە سێ مانگە لە ئارادایە و بۆ چەند مانگیتریش بەلای کەمەوە دەمێنێتەوە.
وێنەی رۆژێکی پشوو و بازاڕکردنێکی ئاسایی نیشان ئەدەم لەم حاڵەتەی کە ئێستا تیادەژین: دوو هەفتە لەمەوبەر لە سوپەرمارکتێدا بینیم بازاڕی ئەکرد، هاتە لامەوە و بە پێکەنینەوە وتی:"من نەهاتووم کلینێکسی توالێت بکڕم (ئاماژە بۆ ئەوەی کەخەڵکیتر بەدەرزەن ئەیانکڕی و خەزنیان ئەکرد، ئەوەش ڕەخنەی لەسەر بوو) با بۆ خەڵکیتر بێ، چونکە من ئەو کاتەم لە بیردێت لەبەر نەبوونی کلینێکس بە وەرەقەی ڕۆژنامە کۆنەکان لە ئاودەست خۆمان ئەسڕی" مەبەستی دوای جەنگی جیهانی دوەم بوو، ئەوە ئەو پیاوە ٨٣ ساڵیە بوو کە ئەمڕۆ بە ڤایرۆسەکە مرد لەگەڕەکی پشتەوە، بە ماریفەت و قسەخۆش و گورجوگۆڵ بوو.
ئەمڕۆ لەبەر ئەوەی پێویست بوو نامە بە بەریدی تۆمارکراودا بنێرم، چوومە بازاڕ، مایەی دڵگرانیم بوو ئەو دیمەنە؛ یەکێک بە ماسکی گازی کیمیاویەوە ، یەکێک بە ماسک وملپێچ بەسەر ماسکەکەوە، یەکێک کە خەڵک بەرەوڕووی ئەهات هەر خەریک بوو بتۆقێت لە ترسا سڕ ئەبوو و ئەوەستا. ئەوەی کە زۆر بێتاقەتی کردم، ژن وپیاوێکی سەرو هەشتاساڵی خۆیان لە سوچێکی سوپەرمارکیتەکە نوساندبوو بە دیوارەکەوە نەیاندەوێرا بێنە پێشەوە بۆ لای سەلاجەکان شت بکڕن، خەڵک دەوری سەلاجەکانیان دابوو، لەتاوی ئەوان شەرمم نەما هەموو ئەوانەی چواردەوری سەلاجەکەم وەستان و دوورخستەوە بۆ ئەوەی نەترسن و مریشک و ماسی و شتەکانیان بکڕن، دوای ئەوە تکام لێکردن کە نەیەنە دەرەوە ئیتر، مردم کە وتیان کەسمان نیە بازاڕمان بۆ بکات و ناچارین؛ ئیتر من ترسم لێ نیشت دوای دووهەفتەیترئەوانیش بمرن و نەیانبینمەوە.
خەستەخانەکان فریا ناکەون و جێگایان کەمە لە چاو زۆریی نەخۆشی ڤایرۆسەکە، لە ماوەی ٩ ڕۆژدا گەورەترین پیشانگای نێودەوڵەتی لەندەن ( ئێکسێڵ ) مان کردوە بە خەستەخانەیەکی چوار هەزار قەرەوێڵەی تایبەت بە نەخۆشی ڤایرۆسەکە، بەڵام ئەوە ڕوونە کە زیاترمان پێویستە، بەتەمای کردنەوەی خەستەخانەیترین. تا ئێستا چەندین دکتۆر و پەرستارییشمان لەدەست داوە لەبەر کەمتەرخەمی بەرامبەریان لە کەرتی تەندروستیدا. هەر بە ڤایرۆسەکە لەماوەی چەند ڕۆژی ڕابوردوودا (هەتا ٦-٤-٢٠٢٠) لە سەروی (٥،٠٠٠) پێنج هەزار کەسیتر لە بەریتانیا مردوون و سەرۆک وەزیرانیش لە خەستەخانە کەوتوە. رۆژانە زیاتر لە ٥٠٠-٦٠٠ کەسمان لێ ئەمرێت، ئەمە کۆتاییەکەی نیە و هێشتا ماویەتی ،هەتا 'بە کۆمەڵ نەبوون' و 'خۆ ماڵبەندیکردن' کاریگەرییەکانی دەردەکەوێت و کەمتر ڤایرۆسەکە دەگۆازرێتەوە لە یەکێکەوە بۆ ئەویتر، ڕۆژانە ڤایرۆسەکە لێمان دەکوژێت.
چەند دڵگرانم کە ئەمە ئەبینم لە ژیانما و لەدەوروبەرم، حەز ناکەم هیچ کەسێکی باش لەدەست بدەین، حەز ناکەم ڕووخساری هیچ کەسێ بە تۆقیووی ببینم. من بڕیارم دا نەچمە دەرەوە بۆ بازاڕکردنیش؛ لەبەر ئەوەی تەحەمولی بینینی ئەو دیمەنە ناکەم.
لە کۆتاییدا دەڵێم، هەموو جۆرەکانی ڕەنگدانەوەی کاریگەرییە جیا جیاکانی هەبوونی ڤایرۆسەکە، ڕۆژانە لە ژیانما و لەدەوروبەرمدا هەن و ئەیانبینم، ناڕەحەت و دڵگرانم ئەکەن، خوازیارم هەرچی زووترە دەرمان و ڤاکسین بۆ ڤایرۆسەکە بدۆزرێتەوە و کۆتایی بە هەموو جۆری کاریگەریەکانی بهێنرێت. بەڵام دەبێت بزانین کە هەموو ئەوەی لە ئارادایە بەهۆی ڤایرۆسەکەوە 'حاڵەت'ە، هەموو حاڵەتێکیش کاتییە، چونکە حاڵەت کۆتایی پێ دێت؛ هەموو ئەم 'ماڵبەندیی' بوونە و ئەو 'داخستنی ڕووبەری گشتی یە' ش لەگەڵ حاڵەتەکەدا کۆتایی پێدێت. ئەوەی کە دروست ناکرێتەوە و بەیەکجاری لەدەستی ئەدەین، ژیانی ئەو کەسانەن کە ڤایرۆسەکە کۆتاییان پێ دەهێنێت، کە ئەیانکوژێت و دەمرن. لەبەرئەوەیە کە گرنگە خۆمانی لێ بپارێزین، ڕێنماییە زانستی و پزیشکیەکان پەیڕەویی بکرێن، خۆپاراستن و لە ماڵەوە مانەوە پەسەند بکرێت. ئەگەر زۆر پێویست بوو چوونەدەرەوە بۆ خۆراک کڕین ئەوا بە چەند هەفتە جارێک بێت و لە دەرەوەش چەند مەتری مەسافەی نێوان خۆمان و کەسێکیتر بپارێزین و یارمەتی یەکتری بدەین.
تا ئەوکاتی چارەسەر بۆ ڤایرۆسەکە ئەدۆزریتەوە، گرنگە ئاگامان لە تەندروستی لەش و مێشک و ڕەوانمان بێت؛ بۆ ئەوەی بمێنین و کۆتایی مەترسیی ڤایرۆسەکە ببینین؛ بتوانین لە ئاهەنگی زاڵبوون بەسەر دوژمنە نەبینراوەکەماندا بەشدار بین.
* ئەم تێڕوانینە لەسەر داوای ژیان پرێس نوسراوە سەبارەت بە ژیانکردنمان لە زەمەنی ڤایرۆسەکەدا.
*(تێڕوانینی نوسەر و لێکۆڵەری فەلسەفە، د. ساماڵ مانیی) ..