د. سامان شاڵی
" زۆرن ئەوانەی لە دەوری دەسەڵات وكەمن ئەوانەی لە دەوری نیشتمان كۆدەبنەوە" غاندی
د. سامان شاڵی
هەردوو كیانی سیاسی كوردستانی و عەرەبی عێراقی زۆر بە چڕی تێك ئاڵۆزاون، چونكە هەردووكیان لەهێلكەدانی رێكەوتنامەی سایكس بیكۆ لە دایك بوون كە ئینگیلز و فەرەنسییەكانیش دەستیان تێدا هەبووە. بەرهەمەكەشی ئەوە بوو كە برا ئەشكەنجەی براكەی دەدات و ئەگەر ڕزگاریشیان بێت لەمە، یەكێ ئەوی دیكە دەڕوخێنێت، یان تا ئەبەد ژیانێكی تاڵ پێكەوە دەبەنەسەر.
لە دوای ساڵی 2003 هەموو ئومێدی عێراقیەكان ئەوەبوو كە دەوڵەتێكی دیموكراسی نوێ لەدایك ببێت كە پشتگیری لە هەموو چین و توێژەكانی عێراقی بكات، بۆیە پێكەوە دەستورێكی نوێیان نوسی تا ببێتە هۆی كۆكردنەوەی هەموولایەنەكانی عیرَاق هەتاهەتایە. سەركردایەتی سیاسی كورد ڕۆڵێكی گرنگیان لە نووسینەوەی دەستووری نوێدا هەبوو لەبەرئەوە خەڵكی كوردستانیش بەزۆرینەی دەنگ دەنگی خۆیان بە دەستوری تازە دا، هەرچەندە جێبەجێكردنی دەستوری تازە... ئەوە چیرۆكێكی دیكەیە !! لەكاتێكدا كە حكومەتی ناوەندی بەهێزتر دەبوو و وردەوردە لە ناوەڕۆكی دەستوور پاشەكشێی دەكرد. ئەمەش بە روون و ئاشكرا دەردەكەوت لەوكاتەدا كە حكومەتی ناوەندی نەیتوانی ماددەی 140ی دەستوری عیرَاق جێبەجێ بكات كە پەیوەندی بە ناوچە كێشە لەسەركانەوە هەیە و كاتێك كە ئەم ماددە دەستوریە كلیلی چارەسەری هەموو ئاڵۆزییەكانی نێوان حكومەتی ناوەند و هەرێمی كوردستانە. دەبوایە میللەتی كورد ئەوكاتە بیزانیایە كە دابەشكردنی دەسەڵات لە نێوان هەرێم و ناوەند بە هۆی ئەم ناوچە كێشە لەسەرانە سەركەوتوو نابێت! هەر بۆیەش دەبوایە هەر ئەو كاتە لە پەرلەمان و حكومەتی عێراق بكشانایەوە چونكە مانەوەیان هەڵەیەكی گەورە بوو كە سەرەنجام هاوبەشی لە بەرێوەبردنی دەسەڵاتی لاوازكرد و لە ساڵی 2014 و بەر لە هاتنی داعش بۆ عیرَاق كۆتایی پێهات.
هێزەكانی پێشمەرگە بە هاوبەشی هێزە عێراقیەكان و هاوپەیمانەكان شەریان ئەنجامدا دژی داعش لە عێراق و سوریاو پێكەوە سەركەوتنی گەورەیان بەدەستهێنا تا ئەیلولی 2017 لەكاتێكدا كە لە هێرشەكانی داعشی 2014 دا سوپای عیرَاق لە زۆربەی ناوچەكانی باكوری عێراق ڕایكرد. سەرپای ئەوەی كە هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان زەرەرمەندی زیاتر بوون، زۆری ئەو ناوچانە و بەتایبەتی پارێزگای كەركووك و (ناوچە دابڕێنراوەكان-كە بە پێی دەستووری عێراقی ناوی لێهێنراوە) یان ئازاد كرد. هێزەكانی پێشمەرگە چاونەترسانە لە بەرامبەری داعشدا جەنگان و پارێزگاریان لە هەموو پێكهاتەكانی تری عێراق كرد لەم تیرۆرستانە.
ئەوەش بۆ سەركردایەتی كورد و عێراقییەكان روون بۆوە كە لە دووڕیانێكی دژتەریبدان نەك هەر بۆ دەست بەسەرداگرتنی ناوچە كێشە لەسەرەكان بەڵكو كێشەیان لەگەڵ ئەقڵیەتی دەسەڵاتدارانی بەغدایە بۆ دانپێنان بە مافەكانی خەڵكی كوردستان، ئەوەش خاڵی جەوهەری كێشەكەیە. هەر ئەوەش وایكرد كە سەركردایەتی كوردستان ڕیفراندۆمی لە 25/9/2017دا ئەنجام دا، خەڵكی كوردستانیش لە سەرانسەری كوردستان و ناوچە كێشە لەسەرەكان بە دەنگەوە چوون و %72.3ی كۆی دانیشتوانی ئەو ناوچانە دەنگیان پێدا و لە ئەنجامدا %92.7 دەنگی بە ڵێ بۆ سەربەخۆیی بەدەستهێنا. ڕوداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر ئەوە دەردەخەن كە ئەوان ڕاستبوون لە داوای سەربەخۆییكردن چونكە ئەو كاردانەوانەی رویاندا دوای گەڕانەوەی هێزەكانی عێراق بۆ ناوچە جێناكۆكەكان دژ بە خەڵكی كوردستان جەختكردنەوە بوو لەسەر ئەوە و مێژووش بڕیار دەدات كە ئایا خەڵكی كوردستان ڕاست بووە یان نا لە ئەنجامدانی ڕیفراندۆمدا.
لە دوای شكاندنی داعش لە دوا پێگەی خۆی لە باكوری عێراق (حەویجە) لەلایەن هێزەكانی عێراق و حەشدی شەعبی، ئەوان بەردەوام بوون لە بەكارهێنانی چەكی ئەمریكی بەڵام ئەمجارە دژ بە خەڵكی كوردستان و بە بەرچاوی هاوپەیمانانەوە رویدا. لە 16ی ئۆكتۆبەردا هێزەكانی عێراق و حەشدی شەعبی بە یارمەتی ناوخۆیی هێرشێكی بەر فراوانیان كردە سەر هێزەكانی پێشمەرگە و توانیان كۆنترۆڵی ئەو ناوچانە بكەن كە لەژێر دەستەڵاتی پێشمەرگەدا بوون لە 2014ەوە.
لە دوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە هەرێمی كوردستان ڕوبەڕوی قەیرانی ناوخۆیی و دەرەكی بۆوە، كە دەبوایە بەزووترین كات كارێكی وەها بكرێت تا بەیەكگرتووی لێی دەربچێت. پەرلەمانی كوردستان تەمەنی خۆی و حكومەتی بۆ هەشت مانگی دیكە درێژكردەوە تا هەڵبژاردنی نوێ و ئەمە هەنگاوێكی گرنگ بوو بۆ ئەوەی ئەم قۆناغە هەستیارە بەیەكڕیزی تێپەر ببێت، وە لەپێناو كەمكردنەوەی دارمانی سیاسی و دووركەوتنەوە لە ئاراستەكردنی تۆمەتباری لەلایەن سەركردەكان و گەیشتن بە ئامانجی یەكگرتوویی دەبێ چارەسەری ئەو بابەتانە بكرێن كە پەیوەندیان هەیە بە دەستەی سەرۆكایەتی هەرێم و دەسەڵاتەكانی جێبەجێكردن و یاسادان و دادوەری لە كوردستاندا. ئەمانە ئەو خاڵانەن كەدەبێت رەچاو بكرێن وەك نەخشە ڕێگایەك بۆ ئەوەی ئەم هەرێمە لەو قەیرانە دەربچێت:
یەكەم: دەستەی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان:
سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە 29/10/2017 داوای لە پەرلەمانی كوردستان كرد كە دەسەڵاتەكانی خۆی دابەش بكات بەسەر (لایەنەكان لە دەسەڵاتەكانی جێبەجێكردن و یاسادانان و دادوەری)دا وە یاسای سەرۆكایەتی هەرێم یاری پێنەكرێت هەتا هەڵبژاردنی داهاتوو لە ماوەی هەشت مانگی داهاتووی ساڵی 2018دا.
ئەو پرسیارەی كە دەكرێت ئەوەیە كە ئایا پەرلەمان یاسای سەرۆكایەتی هەرێم دەهێڵێتەوە یان بەتاڵی دەكاتەوە؟ ئەگەر بەتاڵی كردەوە گفتوگۆكان دەوەستن. ئەگەرنا یەكەمجار گفتوگۆكان لەسەر دەسەڵاتی سەرۆكایەتی هەرێمە، ئەگەر لە پەرلەمانی كوردستانەوە ڕێككەوتن كرا لەسەر دەسەڵاتەكانی ئەوا لە گەڵیشیدا سەرۆكی هەرێم بەرپرسیار دەبێت لەبەردەم پەرلەماندا، ئینجا گفتوگۆ لەسەر ئەوە دەبێت كە سەرۆك لەناو خەڵك هەڵدەبژێردرێت یان لەناو پەر لەمان؟ نابێت دەسەڵاتی سەرۆكایەتی تەشریفانی بێت هەروەك لە عێراقدا هەیە.
دووەم: جیاكردنەوە و چاكسازیكردن لە هەر سێ دەسەڵاتەكانی (جێبەجێكردن، دادوەری، یاسادانان) دەبێ بۆ ئەوەی بەتەواوەتی سەربەخۆ بن بەم شێوەیەی خوارەوە:
أـ دەسەڵاتی دادوەری: كۆڵەگەی سەرەكی بۆ ئەوەی متمانەی نێوان حكومەت و میللەت دروست بێت ئەوا دەبێ چاكسازیی لە سیستمی دادوەریدا بكرێت تا بەتەواوەتی سەربەخۆ بێت و كەس نەتوانێت دەسەڵاتی خۆی بەسەر ئەواندا بكێشێت. ئەگەر ئەم هەنگاوە گرنگە بە لە خۆبووردوانەی ڕاستگۆیانە نەكرێت ئەوا هاوواَتیان مافی ئەوەیان هەیە كە هەست بكەن كە مافەكانیان لەژێر هەڕەشەدایە. ئەوەش جارێكی دیكە دەمان گەڕێنێتەوە بۆ چوارگۆشەی یەكەم كە نەبووونی متمانەیە لە نێوان دەسەڵات و میللەتدا.
ب ـ دەسەڵاتی یاسادانان: لەم كاتە هەستیارەدا دەبێ پەرلەمان كارا بكرێتەوە بە هەموو دەسەڵاتەكانییەوە بۆ ئەەوەی بتوانێت ئەو یاسایانە دەربچوێنێت كە پێویستن بۆ ئەم قۆناغە هەستیارە مێژووییە. دەبێت گشتگیر وەكو یەك دەستە كاربكات بۆ ئەو یاسایانەی هەڵپەسێردراون و ئامادەكاری بكرێت بۆ هەڵبژاردنەكانی مانگی شەشی ساڵی 2018، ئەگەر ئێمە پێداگیری بكەین بۆ ئەوەی ئەم ماوەیە تێبپەڕێنرێت و پشتگیری حكومەت بكەین بۆ ئەوەی ڕوو بە ڕووی هەموو ئەو پێشهاتانە ببێتەوە لە هەشت مانگی داهاتوودا، دەبێ هەموومان بەیەكەوە بەرپرسیار بین و نابێ كەس لە ناوەوە و دەرەوەی پەرلەمان وەلابنرێت. دەبێ هەموو حزبە سیاسییەكان یەكگرتووبن و پشتی پەرلەمان بگرن بۆ ئەوەی بڕیاری ئازایانە دەربكات بۆ یەكگرتنی میللەتی كورد و ئاراستەكردنیان بۆ دەربازكردنیان لەم پێشهاتانە.
ج ـ دەسەڵاتی جێ بەجێكردن:
هەندێك كەس داوای حكومەتێكی كاتی دەكەن بۆ ئەوەی ببێتە یارمەتیدەرێك بۆ دەربازكردنی حكومەتی هەرێم لەم قەیرانە سیاسی و داراییەدا، ئەوەش زۆر گرانە بۆ گەیشتن بە ئامانج لەم كاتەدا كە ئاڵۆزی سیاسی لە لوتكەدایە و سەقامیگری سیاسی بوونی نییە. لەبەر ئەوە دەبێت هەموومان كار بكەین بۆ پشتگیری ئەم حكومەتە لەم ماوە ڕاگوزەرەدا، گەورەترین رووبەروو بوونەوە لەم حكومەتەدا دەبێ هەڵبژاردنی لیژنەیەكی نوێ بێت بۆ ئەوەی لەماوەی ئەم هەشت مانگەدا نوێنەرایەتی خەڵكی كوردستان بكات لە دانوستانكردن لەگەڵ حكومەتی ناوەندی و گفتوگۆ لەسەر هەموو كێشەكان. بۆ ئەوەی بگەین بەو ئامانجانەش دەبێت حكومەتی هەرێم ئەم هەنگاوانەی لای خوارەوە پیادە بكات وەك نەخشە رێگایەك لە دەربازبونی ئەم قۆناغە:
1ـ دروستكردنی لیژنەیەكی نوێ لە ڕۆشنبیران و ئەكادیمی وەك ڕاوێژكار كە لە دەرەوەی حكومەت و حزبە سیاسییەكان دەستنیشان بكرێن و دەبێ لەنێویاندا كەسانێك هەبن كە فەقیهی دەستوری بن. ئەم دەستە ڕاوێژكارییە لەم كاتە ناسكەدا پێویستە بۆ یارمەتی حكومەت و پەرلەمان لەبەرئەوەی ڕاوێژكارانی ئێستا بەرپرسیارن لەشكستی سێكتەرەكانی دەرەوە و ناوەوەی هەرێم و دەبێت دووربخرێنەوە تاوەكو ڕاوێژكارە نوێیەكان (كە پەیوەست نین بەو ڕیتمە كۆنانەوە) لەم كاتەدا هاوكاری حكومەت و پەرلەمان بن لەم قۆناغە نوێیەو لە رووی لێپێچینەوە و شەفافیەت و بەرپرسیارێتی راوێژی دروست پێشكەشبكەن.
2ـ دەبێ حكومەت و پەرلەمان لیژنەیەكی نوێی كاتی دروست بكەن كە بەرپرسیارێتیەكانی دەستنیشان بكرێن بۆ چارەسەركردنی قەیرانەكانی ئەم ماوەیە. ئەمەش بە یاسایەك كە دەسەڵات و پلە و ئەركەكانی ئەم لیژنەیە دەستنیشان بكرێت تا هەڵبژاردنەكانی داهاتوو. وە ئەم لیژنەیە دەكرێ ناوی بنرێت لیژنەی قەیرانەكان و ئاشتی، یان هەر ناوێكی دیكە كە ڕێككەوتنی لەسەر بكرێت.
3ـ ئەم لیژنە نوێیە بە سەرۆكایەتی سەرۆكی حكومەتی هەرێم و جێگرەكەی ئەركی بەشداریكردن لە هەموو دانوستانێك لە نێوان حكومەتی ناوەندی و هەرێمدا جێبەجێ بكات. وە هەروەها ئەو لیژنەیە بەشێك دەبێت لە هەموو گفتوگۆیەكی هەرێمی و نێودەوڵەتی كە پەیوەندیان هەیە بەسەرجەم كارەكانی حكومەت و مافەكانی خەڵكی كوردستان، وە ئەم لیژنەیە كارا دەبێت تا هەشت مانگی داهاتوو تا ئەنجامدانی هەڵبژاردنی داهاتوو لە 2018دا.
4ـ پێویستە لە سەر حكومەت بەشێوەیەكی كاراو ڕاستگۆیانە لەگەڵ پەرلەمان كاربكات بۆ جێبەجێكردنی هەموو یاسا نوێیەكان.
5ـ وەكو پێشتر ئاماژەمان پێكرد حكومەت دەبێ بە جدی چاكسازی لە سیستمی دادوەریدا بكات بۆ ئەوەی پشتیوانی خەڵك بەدەست بهێنێتەوە. بوونی سیستمێكی دادوەری سەربەخۆ كە بتوانێت یاسا بە ئازادی جێیەجێ بكات، پشتگیری حكومەت دەكات كە لەسەر ڕێگایەكی ڕاست بڕوات بۆ بنیادنانی دەوڵەتێكی دیموكراتی بەهێز كە گەرەنتی یەكسانی بۆ هەمووان دەستەبەر بكات لەژێر سەروەری یاسادا، ئەم چاكسازییە بنەڕەتییە یارمەتیمان دەدات بۆ دەستپێكی دروستكردنی- سیستیمێ نەتەوایەتی بۆ حوكمرانی دیموكراسی كە هیچ كەسێك لە سەروی یاساوە نەبێت.
6ـ پایەی بنەرەتی بۆ دروستبوونی متمانە لە نێوان حكومەت و میللەتدا ئەوەیە كە شەفافییەتی تەواو لەگەڵ لێپێچینەوە و بەرپرسیارێتی بوونی هەبێت، بۆ ئەوەی بگەین بەو ئەنجامە دەبێ حكومەت هەرچی داهات و خەرجی هەیە بە روون و ئاشكرا بڵاوی بكاتەوە. تا خەڵك بزانێت حكومەت چی لەو داهاتانە دەكات كە دەچێتە خەزێنەكانیەوە. لەم ڕێگایەوە حكومەت دەست دەكات بە كردارێكی هێواش بۆ گێڕانەوەی متمانە لە نێوان خۆی و هاوڵاتیانیدا. ئەو ڕاپۆرتانەی كە بڵاودەكرێنەوە دەبێ لە لایەن دەستەیەكی نێودەوڵەتی و پەرلەمانەوە پشتیوانی لێبكرێت. وەهەروەها دەبێت لێپێچینەوەی وورد بكرێت لەو كەسانەی كە دەستیان لە تاڵاًنبردنی ماڵی دەوڵەتدا هەیە و دەبێت بەبێ هیچ مەرج و چاوپۆشینێك گەندەڵكاران سزا بدرێن.
7ـ ڕێكخستنەوەی هێزەكانی پێشمەرگە بە شێوازی مۆدێرن و پرۆفیشناڵ لە ژێر چاودێری ڕاوێژكاران و راهێنەرانی سەربازی ئەمریكا و فەرەنسا و ئەڵمانیا. بۆ چەسپاندنی ئەو تایبەتمەندییەی سەرەوە و نەهێشتنی بەرگی حزبیە پێیانەوە، دەبێت هێزەكانی پێشمەرگە یەكبخرێن و لە ژێر دەسەڵاتی حزبەكان و لایەنگر و موڵكی حزب دەربچن. لەو كاتەدا كە هێزەكانی پێشمەرگە دەبنە پرۆفیشناڵ و مۆدرێن، دەبێت ئەوانەی كە لێهاتوییان لاوازە و یان بە پێی پێویست نین ڕاهێنانی زیاتر یان خانەنشین بكرێن بێ رەچاوكردن لە پلە یان لایەنگری حیزبی. دەبێ ئەو هێزە متمانەیەكی دادوەرانە بەدەست بێنێت تا ئەركی پارێزگاریكردن لە خاك و میللەت بگرێتە ئەستۆ.
8ـ پەیوەندییەكانی دەرەوە: لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی دەبێ بەدواداچوون و پێداچوونەوە بكرێت بۆ نوێنەرانی حكومەتی هەرێم لە دەرەوەدا. كە دەبێت كەسانی لێهاتوو بن بەپێی تایبەتمەندیی و پسپۆڕێتیەكانیان نەك بە پێی خزمایەتی و نزیكی یان بە پێی لایەنگری حزبی. بۆ ئەوەی لۆبیەكی بەهێز دروست بكرێت دەبێت ئەو نوێنەرانە بتوانن پەیوەندی بەهێز لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەدا دروستبكەن كە كاریان تێدا دەكەن و سوود لە ئەزموونی رۆشنبیرانی كورد وەربگرێت لەو وڵاتانەدا.
9ـ داوا لە لیژنەیەكی سەربەخۆ بكرێت بۆ ئەوەی لێكۆڵینەوەیەكی گشتی بكات لە ئەنجامەكانی ڕیفراندۆم و ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر، بۆ ئەوەی هۆكار و ئەنجامەكانی ئاشكراببن و ڕێگای چارەسەریان دیاری بكرێن و دەربازبووزن لە ئاسەوارە نەگەتیڤەكانیان. دەبێ لێكۆڵینەوەیەكی وورد بكرێت، كە تێڕوانینێكی ڕاستەقینەمان بداتێ و شیكارێكی گونجاو بكات و ئەنجامی ئەو پێشهاتە بە هۆكارە ناوخۆیی و دەرەكییەكانیەوە ئاشكرا بكات. وە ڕاپۆرتێكی تێرو تەسەل پێشكەش بە حكومەت و پەرلەمان و حزبە سیاسییەكانی كوردستان بكرێت بۆ ئەوەی هەڵوێستی لەسەر ن و لە داهاتوودا دووبارە نەبێتەوە.
ئەنجومەنی سەركردایەتی سیاسی:
ئەم ئەنجومەنە بوو بە جێگرەوەی ئەنجومەنی ڕیفراندۆم بێ ئەوەی هیچ دەسەڵاتێكی یاسایی هەبێت، چونكە بە هیچ یاسایەك ڕێكنەخراوە و دەسەڵاتەكانی دیار نییە. هیچ كەس نازانێت دەسەڵاتی ئەم ئەنجوومەنە چییە و نوێنەرایەتی كێ دەكات بەتەواوەتی! بەڵام ئەم ئەنجوومەنە دەتوانێت ناوەندێكی گرنگ بێت بۆ حزبە سیاسییەكان بۆ ئەوەی گفتوگۆ بكەن لەسەر هەموو پرسە نیشتمانیەكان كە پەیوەستن بە داهاتووی گەلی كوردستانەوە. وە ئەم ئەنجوومەنە دەتوانێت كاربكات وەك دەستەیەكی ڕاوێژكاری لەگەڵ حكومەت لەم قۆناغەدا و دەتوانرێت گرنگی هەبێت لە پشتگیریكردنی پەرلەمان و حكومەت لەرێی بەشداریكردنی بابەتە چارەنووسسازەكانی خەڵكی كوردستان.
دانوستان لەگەڵ حكومەتی عێراق:
ئەنجامدانی دانوستان لەگەڵ حكومەتی ناوەند دەبێت بە ئامادەبونی لایەنێكی بێلایەنی وەكو: نەتەوەیەكگرتوەكان، ئەمەریكا، فەرەنسا یان ئەڵمانیا بكرێت، لەبەرئەوەی جیاوازیەكی ریشەیی هەیە لە خوێندنەوەی دەستوری عێراقی لە لایەن حكومەتی عێراق و هەرێمەوە.
لە كۆتاییدا ئەوەی كە روون و ئاشكرایە ئەوەیە كە ئێمە هیوامان بە سەربەخۆیی هەرگیز نامرێت.
د.سامان شاڵی: سەرۆكی پێشووی كۆنگرەی نەتەوەیی كورد لە ئەمریكای باكوور