ئینستتیۆتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان، راپۆرتێکی لەبارەی دیوانی چاودێری دارایی و کارو چالاکییەکانەوە بڵاوکردۆتەوەو دەڵێت " ماوەی یاسایی سەرۆكی دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی كوردستان بەسەر چووەو شەرعیەتی یاسایی نەماوەو بەنایاسایی كارەكانی رایی دەكات، هەرچەندە بەرێز سەرۆكی دیوان چەند جارێك بە نوسراوی فەرمی سەرۆكایەتی پەرلەمانی لەو گرفتە یاساییە ئاگادار كردۆتەوەو داوای چارەسەریی كردووە بەلام سەرۆكایەتی پەرلەمان هیچ هەنگاوێكی نەناوە".
لەو رپۆرتەدا کە دانەیەکی بۆ ماڵپەڕی " سپی " نێردراوە، ئینستتیۆتی پەی لە بەشی ئەنجامی ئەو راپۆرتە درێژەدا کە هەڵسەنگاندنی لە چەندان گۆشە نیگاوە بۆ دیوانی چاودێری دارایی کردووە، دەڵێت " لاوازی پەرلەمانی كوردستان لە پرۆسەی چاودێری و بەدواداچووندا كاریگەریی نەرێنی و خراپی لەسەر دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی كوردستان دروستكردووەو زۆربەی وەستاوەو وەك پێویست بەڕێوە ناچێت".
دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی كوردستان
لەنێوان پەیوەستبوون بە یاساو پێشێلكاریدا
"راپۆرتی ئینستتیوتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان"
پێشەكی:
دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی كوردستان – عیراق بەپێی یاسای ژمارە (2) ی ساڵی 2008 كار دەكات و یەكێكە لەو دەستە سەربەخۆیانەی پەیوەستە بە پەرلەمانی كوردستانەوە. هەروەك لە مادەكانی (2،3،4)دا هاتووە: دەستەڵاتێكی چاودێری لە هەرێمدا دادەمەزرێت بەناوی(دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی كوردستان - عێراق) كە سایەتییەكی مەعنەوی و سەربەخۆیی دارایی و كارگێری هەیە و بۆی هەیە هەموو رەفتاریكی یاسایی بۆ بە ئاكام گەیاندنی ئەركی سەرشانی خۆی بگرێتە بەرو سەرۆكەكەی یا ئەو كەسەی كە دەستەڵاتی پێ دەدات نوێنەرایەتی دەكات. و دیوان بە پەرلەمانی كوردستانەوە دەبەستریتەوە، و ئامانجی سەرەكی دیوان بریتیە لە پاریزگاری كردن لە موڵك و ماڵی گشتی لە رێگای پیادەكردنی چاودێری كردنێكی كاریگەرانە بەپێی ئەو پسپۆڕایەتی و دەستەڵاتانەی كە ئەم یاسایە پێی دراوە.
سەبارەت بە دیوانی چاودێریكردنی دارایی، ئەگەر بۆ یاسای ژمارە (2) ساڵی 2008 بگەڕێینەوە، لە ماددەی (چوارەم)ی یاساكەدا ئامانجی دیوان دیاریكراوە كە هاتووە: " ئامانجی سەرەكی دیوان بریتیە لە پارێزگاری كردن لە موڵك و ماڵی گشتی لە رێگای پیادەكردنی چاودێری كردنێكی كاریگەرانە بەپێی ئەو پسپۆڕایەتی و دەستەڵاتانەی كە ئەم یاسایە پێی داوە".
هەروەك لە هۆكارە پێویستییەكانی دەرچواندنی یاساكەشدا هاتووە: "لە پێناو پاراستنی دارایی گشتی و بۆ پتەوكردنی پرنسیپی روونی و كارایی دەوری چاودێری ئەنجوومەنی نیشتمانیی كوردستان عێراق و لە پێناوی سەلامەتی سیستەمی دارایی و خەرج كردنی خەرجییەكان لەو لایەنانەی بۆیان تەرخان كراوە، ئەم یاسایە دەرچوێنرا".
سەرنج:
لەئەنجامی بەدواداچوون بۆ كارەكانی دیوانی چاودێری لەرووی پراكتیكەوەو بەراوردكردنی بە دەقە یاساییەكان ئەم چەند تێبینییەمان لا دروست بوو:
یەكەم: لە ماددەی دووەمی یاسای ژمارە (2)ی ساڵی 2008 ی دیوانی چاودێریدا هاتووە: "دیوانی چاودێری دارایی كەسایەتییەكی مەعنەوی و سەربەخۆی دارایی و كارگێڕی هەیەو بۆی هەیە هەموو رەفتارێكی یاسایی بۆ بەئاكام گەیاندنی ئەركی سەرشانی خۆی بگرێتەبەر".
واتە بودجەی دیوان لەڕێگەی پەرلەمانەوە وەك یەكەیەكی سەربەخۆ دیاری بكرێت، بەڵام لەراستیدا ئەم ماددەیە لەمەیدانی واقیعدا رەنگدانەوەی نەبووە، چونكە چەند ساڵێكە دیوانی چاودێریی دارایی سەربەخۆیی دارایی نیەو چاوی لەدەستی حكومەت و وەزارەتی داراییە تا بڕێك بودجەی بۆ دابین بكات، بەمەش دیوانی چاودێری سەربەخۆیی لەدەستدەدات و ناتوانێت وەك پێویست بەئەركەكانی خۆی هەڵسێت!
دووەم: لەماددەی چوارەمی هەمان یاسادا هاتووە: "ئامانجی سەرەكی دیوان بریتییە لەپارێزگاریكردن لە مولك و ماڵی گشتی لەرێگەی پیادەكردنی چاودێری كردنێكی كاریگەرانە بەپێی ئەو پسپۆرایەتی و دەسەڵاتانەی كە ئەم یاسایە پێی داوە".
پرسیار ئەوەیە ئاخۆ دیوانی چاودێری توانیویەتی ئەم ئامانجە بپێكێت كە بۆی دامەزراوەو لەیاساكەدا هاتووە؟ ئایا توانیویەتی پارێزگاری لەمالی گشتیدا بكات؟ لەكاتێكدا بەهەدەردانێكی لەڕادەبەدەر لەداهاتی گشتیدا بینراوەو دەبینرێت؟
سێیەم: لەمادەی پێنجەمی یاساكەدا سەبارەت بە سەرۆكی دیوان هاتووە: "ماوەی سەرۆكایەتی سەرۆكی دیوان (4) ساڵەو شایانی دووبارە بوونەوەیە بۆ یەك جار بە رەزامەندی زۆرینەی دەنگی ئەندامانی پەرلەمان...".
ئەمە لەكاتێكدا بەڕێز سەرۆكی ئێستای (دیوانی چاودێریی دارایی)، دوای هەڵبژاردنی لە لایەن ئەندامانی پەرلەمان و سوێندخواردنی لە پەرلەمان، رۆژی 11/5/2014 لە دیوان دەستبەكار بوو، بەپێی ئەم یاسایە لە رۆژی (10/5/2018)ەوە كە ماوەی دوو ساڵ و حەوت مانگە ماوەی یاسایی بەسەرچووە و بەنایاسایی لەپۆستەكەیدا ماوەتەوە. پەرلەمان لە خولی چوارەمدا دەبوایە بەپێی یاسا چارەسەری بكات بەڵام نەیكرد، خولی پێنجەمی پەرلەمانیش لەسەر هەمان پێشێل بەردەوام بوو، لەكاتێكدا پێویست بوو یا خولێكی تری بۆ دووبارە بكاتەوە یا كەسێكی تر لە شوێنەكەی بۆ ئەم ئەركە رابسپێرێت، سەرباری ئەوەی سەرۆكی دیوان ئەم راستیە یاساییەی بەنوسراوێك ئاراستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان كردووە، بەڵام پەرلەمان هیچ رێگەو شوێنێكی نەگرتۆتە بەر و ئەمەش پێشێلێكی زەقی یاسایە كە پەرلەمان كردوویەتی.
چوارەم: لەبڕگەی یەكەمی مادەی (9)دا هاتووە: " دیوان راپۆرتێكی ساڵانە بەسەرۆكایەتی هەرێم و پەرلەمان و ئەنجومەنی وەزیران پێشكەش دەكات و تێیدا تێبینەكانی خۆی لەسەر بارودۆخی دارایی و كارگێڕی و ئابووری لە بواری چاودێری دارایی لەسەر وەزارەت و ئەو لایەنانە روون دەكاتەوە كە دەكەونە ژێر حوكمی چاودێرییەوە، هەروەها راپۆرتەكە كورتەیەك لەكار وچالاكییەكانی دیوان لەماوەی ئەو ساڵەدا لەخۆ دەگرێت". ئەوەی تێبینی دەكرێت دیوانی چاودێری راپۆرتەكانی وەك پێویست بەپێی یاساكە بۆ پەرلەمان نەناردووەو پەرلەمانیش بەدواداچوونی نەكردووە.
پرسیار ئەوەیە ئاخۆ دیوان بەم ئەركەی خۆی هەڵساوە؟ دوو ئەگەر هەیە: یا دیوان ئەم راپۆرتەی نەنوسیوەو پێشكەشی ئەو سێ سەرۆكایەتییەی نەكردووە، یا ئەوەتا دیوان بەئەركی خۆی هەڵساوە بەڵام ئەو سێ سەرۆكایەتییە گوێیان لە دیوانی چاودێری نەگرتووەو راپۆرتەكانی دیوانیان پشتگوێ خستووە. چونكە واقیعی دارایی و كارگێڕی هەرێمی كوردستان ئەو راستییە دەسەلمێنێ!
پێنجەم: لە بڕگەی دووەمی ماددەی (9) دا هاتووە: "دیوان بۆی هەیە راپۆرت بە سەرۆكایەتی پەرلەمان و ئەنجومەنی وەزیران لەسەر هەر بابەتێكی گرنگ پێشكەش بكات كە لەبواری چاودێری و هەلسەنگاندنی كار و چالاكی دارایی و كارگێڕی و ئابوری دێتە پێشەوە".
پرسیار ئەوەیە: لەماوەی حەوت ساڵی رابردوودا دیوانی چاودێری چەند راپۆرتی لەوبوارانەدا پێشكەشی ئەم دوو لایەنە كردووە؟ لەسەر ئابوری سەربەخۆ، دۆسیەی نەوت، بڕینی موچەی فەرمانبەران، پێنەدانی موچە، سیستەمی بەناو پاشەكەوت، یاسای چاكسازی، بەخشینەوەی پلەو پۆستەكان لەدەرەوەی یاساو دەیان بابەتی تر. ئەگەر راپۆرتی پێشكەش نەكردووە كە كێشەگەلێكی زۆر بەرۆكی هەرێمی گرتووە ئەوە كارێكی نایاساییەو دیوان بەئەركی خۆی هەڵنەستاوەو دەبێت لێپێچینەوەی لەگەڵ بكرێت، خۆ ئەگەر راپۆرتەكانیشی نوسیوە بەڵام گوێی پێنەدراوە ئەی كێ لێپێچینەوە لەگەڵ حكومەت و پەرلەمان بكات!؟ ئەی ئەوكاتە هەڵوێستی دیوان و سەرۆك و ئەنجومەنەكەی چیبووەو چیە!؟
شەشەم: ئەم دەستەیە نەیتوانیوە وەك پێویست بە ئەركی یاسایی خۆی هەڵسێت، هۆكارەكەشی ئەوەیە لەلایەن دامودەزگا پەیوەندیدارەكانەوە زانیاری پێویست نەخراوەتە بەردەست، هەرچەندە لە مادەی (11)ی یاساكەیاندا هاتووە:" دیوان مافی بینیی هەموو ئەو بەڵگەنامەو دۆسیەی مامەڵە ئاشكراو نهێنیانەی هەیە كە پەیوەندیان بە كاری داراییەوە هەبێ، جگە لەو بەڵگەنامانەی كە سەرۆكی هەرێم بە هەماهەنگی لەگەڵ سەرۆكی پەرلەمان و سەرۆك وەزیران بەدەریان دەكات، بە مەرجێك سەرۆكی دیوان ئاگادار بكری بۆ زانینی زانیاریی و دەربڕینی رای خۆی لە بارەیەوە". بەڵام ئەم كارە نەكراوە. پرسیار ئەوەیە تا چەند دیوانی چاودێری ئاگاداری گرێبەستی پەنجا ساڵەی نەوتی هەرێمەو تا چەند بەلگەنامەكانی گرێبەستەكەیان بینیوەو بەدواداچونیان بۆی كردووە؟
حەوتەم: لە ماددەی (12) دا هاتووە: " یەكەم : دیوان دەسەڵاتی هەڵسەنگاندنی دارایی بۆ كاروباری گرێبەستی گشتی و هەروەها یارمەتی و بەخشش و قەرز و ئاسانكارییەكانی حكومەت هەیە بۆ دڵنیابوون لە چۆنیەتی خەرج كردنیان بۆ ئەو مەبەستانەی كە بۆی تەرخانكراوە. دووەم: پێویستە دەزگاكانی هەرێم هەموو گرێبەست و بەیاننامەی قەرز و بەخششەكانی كەچنگی دەكەون لەماوەی مانگێك دا بۆ دیوانی بنێرێت بە مەبەستی بەدواداچوون و دەربڕینی تێبینی پێویست لەم بارەیانەوە".
ئەوەی تێبینی دەكرێت حكومەت باسی قەرزێكی زۆر دەكات كە لەسەری كەڵەكە بووە، ئەوەتا بەڕێز (مەسرور بارزانی) سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران باس لەوە دەكات كە حكومەت (27) ملیار دۆلار قەرزارە، كەچی دیوانی چاودێری لێ ئاگادار نەكراوەتەوە و هیچ گرێبەستێكی دەرەكی و ناوەخۆش نەخراوەتە بەردەست دیوانی چاودێرییەوە. لەم بارەیەوە سەرۆكی دیوانی چاودێری دەڵێت: "لاوازی سیستەمی دارایی و فەرامۆشكردنی سیستەمی بانكی حكومی كە لە دەرەنجامدا هەرێمی كوردستانی گەیاندە قۆناغێك كە متمانە و پشت ببەستن بەم سیستەمە نەمێنێت و ناچاری بكات كە پارەی حكومەت لە رێگەی بانكە ئەهلیەكان هەناردەو مامەڵەی پێ بكرێت و ئەمەش سەرپێچی یاساییەو ئەم پارە گشتیانە دەبوایە لە دەزگایەكی وابێت كە لە ژێر ركێفی دیوانی چاودێری بێت و بتوانێت وردبینی بۆ بكات".
هەشتەم: بەپێی یاساكە دیوان بۆی هەیە وردبینی لەگەڵ ئەو دامودەزگا ئەهلیانەش بكات ئەگەر مامەلەیان لەگەڵ حكومەتدا هەبێت.
پرسیار ئەوەیە: تا ئێستا دیوانی چاودێری چەند جار وردبینی لە لەگەڵ دەزگایەكی وەك بانكی كوردستانی نێودەولەتیدا كردووە؟ چەند جار وردبینی لەگەڵ رێكخراوە بەناو خێرخوازییەكاندا كردووە كە ئەو بودجەیەیان لە كوێ هێناوە كە دەیبەخشنەوە بۆ مەرامی تایبەت؟ تا چەند وردبینی لەگەڵ ئەو كەناڵانەی راگەیاندن كردووە كە بەملیۆنان دۆلار خەرجی و تێچونیانە ئایا لەكوێی دەهێنن؟ تا چەند وردبینی لەگەڵ كۆمپانیا زەبەلاحەكانی هەرێمدا كردووە؟
نۆیەم: یاساكە كەلەبەری تیادایەو لەچەند مادەیەكدا هاودژیی هەیە و ئەمەش بۆتە مایەی ئەوەی دیوانی چاودێری وەك پێویست نەتوانێ بە ئەركی خۆی هەڵسێت.
دەیەم: پێویست بوو حكومەت ژمێرەی كۆتایی بنێرێت بۆ دیوانی چاودێری بەمەبەستی وردبینی كردن و دیوانیش راپۆرتی خۆی بنێرێت بۆ پەرلەمان بەمەبەستی گفتوگۆ و پەسەندكردنی، بەڵام لە ساڵی 2013 وە تا ئێستا هیچ سالێك حكومەت نە ژمێرەی كۆتایی و نەبەیاننامەی دارایی نەبووە، ئەمەش لەگەڵ یاسادا ناگونجێت، هەر بۆیە دیوان وردبینی نەكردووە.
یانزەهەم: هەروەك لە مادەی دەیەمدا هاتووە: " ئەو لایەنانەی خوارەوە بەر چاودێری دارایی دەكەون:
یەكەم: وەزارەت و كارگێڕییە حكومیەكان و ئەو دەستە سەربەخۆیانەی كە بەوەزارەتەكان نەلكاون لەگەڵ ئەو لایەنانەی كە بودجەی سەربەخۆ و پاشبەندیان هەیە.
دووەم: هەموو ئەو سەندیكا و كۆمەڵەو یەكێتی و رێكخراوانەی كە حكومەت مۆڵەتی پی داون .
سێیەم: هەر لایەنێكی دی كە پەرلەمانی كوردستان بڕیار دەدات بخرێنە ژێر حوكمی چاودێریەكەی لەلایەن چاودێری داراییەوە یاخود ئەوەی كە لە یاساكانی دامەزراندنیدا هاتبێ".
بەڵام بەپێی ئەوە ئەنجومەنی وەزیران و ئەنجومەنی هەرێمی بۆ كاروباری نەوت و گاز و ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێم كە زۆرترین بڕی بودجەیان لەبەردەستە لە چاودێریكردن خۆیان دەدزنەوەو كەلكی خراپیان لەو یاسایەو ئەو كەلەبەرە وەرگرتووە. هەروەها لەبارەی چاودێریكردنی ئەنجومەنی هەرێمی بۆ نەوت‌و گاز كە لەسەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیرانی سامانە سروشتیەكان، دارایی‌و پلاندانان پێكدێن‌و سەرپەرشتی مەلەفی نەوت‌و گازی هەرێم دەكەن، سەرۆكی دیوان دەڵێت"نەشمانتوانیوە چاودێریی ئەنجومەنی نەوت‌و گاز بكەن، چونكە رێمان پێنەدراوە".
دووانزەهەم: زۆرترین تێبینی لەسەر وەزارەتی سامانە سروشتیەكان هەیە، هەم داتا ناخرێتە بەردەم دیوانی چاودێری و هەم مامەڵەی وەزارەتیش لەگەڵ كۆمەلێك كۆمپانیای ئەهلیە كە ئەمەش كارەكە قورس دەكات و تا ئێستاش ئەو كۆمپانیایانەی لە یاسای نەوت و گازدا ناویان هاتبوو دابمەزرێن، دانەمەزراون، رێگە بە دیوانیش نادرێت وردبینی لەگەڵ كۆمپانیای ئەهلیدا بكات. لەم بارەیەوە سەرۆكی دیوانی چاودێری دارایی هەرێم رایگەیاندوە: "رێگامان نادەن گرێبەستەكانی نەوت كە وەزارەتی سامانە سروشتیەكان لەگەڵ كۆمپانیاكاندا كردوویانە ببینین و رێگامان نادەن چاودیڕی پرۆسەی نەوت و غاز بكەین". و دەڵێت: "چەندجارێك داوای گرێبەستەكانی نەوتمان كردووەو نەماندراوەتێ".
سەرۆكی دیوان ئاماژە بۆ ئەوە دەكات بەپێی ماددەی (یانزەیەم) لەیاسای دیوانی چاودێری دارایی ژمارە(2)ی ساڵی 2008، دیوان مافی بینینی هەموو ئەو بەڵگەنامەو دۆسیەی مامەڵە ئاشكراو نهێنییانەی هەیە كە پەیوەندییان بەكاری داراییەوە هەیە، جگە لەو بەڵگەنامانەی سەرۆكی هەرێم بەهەماهەنگی لەگەڵ سەرۆكی پەرلەمان‌و سەرۆكی حكومەت بەدەریان دەكات، بەمەرجێك سەرۆكی دیوان ئاگاداربكرێت بۆ زانینی‌و دەربڕینی رای خۆی لەوبارەیەوە.
سەرۆكی دیوانی چاودێری دارایی دەلێت " تەنها چەند گرێبەستێكی رۆتینی‌و ئیجرائیمان بۆ نێردراوە، هیچ گرێبەستێكی گرنگ لەكەرتی موساتەحەو وەبەرهێنان‌و گرێبەستی نەوت‌و گازو پارە گۆڕینەوە، هیچیان بۆ نەناردوین".( )
سیانزەهەم: بە گوێرەی برگەكانی (دوو، سێ) لە ماددەی (11) لە یاسای ژمارە (2)ی ساڵی 2020 ی یاسای چاكسازی لە موچەو دەرماڵەو بەخشین و ئیمتیازاتەكان و خانەنشینی لەهەرێمی كوردستان، ئەركی چاودێری و جێبەجێ كردنی ئەو یاسایە بە دەستەی دەستپاكی و دیوانی چاودێری دارایی سپێردراوە، لە كاتێكدا ئەم دوو دەستەیە ماوەی یاسایان بەسەر چووەو بەنایاسایی كارەكانیان رایی دەكەن. بەمەش پەرلەمان لە بری دارێژەر و پارێزەری یاساو چاودێری دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە رۆڵی پێشێلكەری یاسا دەگێڕێت.
چواردەهەم: لە مادەی (حەڤدەهەم)ی یاسای دیوانی چاودێریدا هاتووە: "ئەگەر ناكۆكییەك كەوتە نێوان دیوان و یەكێك لەو لایەنانەی سەر بە چاودێرین و راستەوخۆ لەنێوانیاندا یەكلا نەكرایەوە، سەرۆكی دیوان بۆی هەیە بابەتەكە بخاتە بەردەم سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە".
پرسیار ئەوەیە: لەكاتێكدا زۆرترین پێشێلكاری كراوە، تا ئێستا دیوانی چاودێری چەند راپۆرتی لەبارەیانەوە خستۆتە بەردەم سەرۆكایەتی پەرلەمان و سەرۆكایەتی پەرلەمان چی بڕیارێكی لەبارەیانەوە داوە؟
پانزەهەم: لەمادەی (هەژدەهەم)ی یاساكەدا دەقی سوێندی سەرۆكی دیوان هاتووە كە لەبەردەم پەرلەماندا دەیخوات: "سوێند بەخوای مەزن دەخۆم كار و فرمانەكەم بەڕاستی و بە ئەمانەت و دڵسۆزییەوە ئەنجام بدەم و یاساو پێڕەو و رێنماییەكان بە ئەمانەت و بە دەست پاكی و بێ لایەنی پیادە بكەم و سەربەخۆیی دیوان و بێ لایەنی و شكۆمەندییەكەی بپارێزم و نهێنییەكانی كار بپارێزم و رێز لە بنچینە رەوشتییەكان و پیشەییەكان بگرم كە كاروباری فرمان و پیشەكە رێك دەخەن و پێیانەوە بەندبم و خوا لەسەر ئەوەی دەیلێم شاهیدە".
پرسیار ئەوەیە: ئایا مانەوەی سەرۆكی دیوان لەدەرەوەی یاسا شكاندنی ئەم سوێندە یاساییە نیە؟ لەكاتێكدا بەپێی بەدواداچوونی ئێمە تا ئێستا بەڕێز سەرۆكی دیوان چەند نوسراوێكی جەخت كردنەوەی بۆ پەرلەمانی كوردستان ناردووە سەبارەت بە تەواو بوونی وادەی یاسایی لە سەرۆكایەتی دیوان، بەلام لەلایەن پەرلەمانەوە هیچ هەنگاوێك بۆ چارەسەری ئەو گرفتە یاساییە نەنراوە.
شانزەهەم: ئەوەی تێبینی دەكرێت كێشەكانی دیوانی چاودێری كە پەیوەندیدارن بە پەرلەمان و كەمتەرخەمییەكانیەوە، لەم خاڵانەدا خۆی دەبینێتەوە:
1-پرۆسەی دامەزراندنی جێگری سەرۆكی دیوان و پڕكردنەوەی پۆستە بەتاڵەكانی تری وەك: (سەرۆكی فەرمانگەكان، مەڵبەندی یەك و دوو، هونەری، هەڵەبجە و دهۆك) راگیراوە.
2-بێدەنگی و بێ هەڵوێستی پەرلەمان كاریگەریی نەرێنی لەسەر پرۆسەی وردبینی و چاودێری هەیە، بەهۆی دەرنەكردنی یاسای بودجەوە، ئەمەش دەبێتە هۆیەك بۆ نەبوونی دەرفەتی هەلاوێركردنی دەرەنجامی ژمێرەی كۆتایی حكومەتی هەرێم لەگەڵ ئەو بودجەیە.
3-بوونی كۆمەڵێك كەلێن و لاوازی لە یاسای ژمارە (2)ی ساڵی 2008ی دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی كوردستان، كە دووبارە پێویستی بە یاسایەكی نوێیە لە پەرلەمان پەسەند بكرێت. لە ئێستادا پرۆژەی هەموارەكە لەلایەن دیوانی چاودێرییەوە ئامادەكراوە، بەڵام پەرلەمان كاری لەسەر نەكردووە.
4-كارابوون و هەلسانی پەرلەمان بە ئەركەكانی خۆی دەبێتە هۆیەك بۆ دەسەڵاتەكان بە شێوەیەكی یاسایی. ئەمەش پشتیوانی و هێزێك بۆ كارەكانی دیوانی چاودێری دابین دەكات لەرووی دامەزراوەیی و یاساییەوە.
5-بەشێك لە پێداویستیەكانی پرۆسەی چاكسازی كە ئامادەكراوە لەلایەن دیوانی چاودێری پێویستیان بە هەمواركردنی چەند یاسایەك یا دەركردنی چەند یاسایەكی نوێ هەیە.
6-بوونی پەرلەمان و لێپرسینەوە پشتیوانییەكە بۆ دامودەزگا سەربەخۆكان و هتد.
ئەنجام
1-لاوازی پەرلەمانی كوردستان لە پرۆسەی چاودێری و بەدواداچووندا كاریگەریی نەرێنی و خراپی لەسەر دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی كوردستان دروستكردووەو زۆربەی وەستاوەو وەك پێویست بەڕێوە ناچێت.
2-خودی پەرلەمان كە لایەنی یاسادانەر و چاودێریشە بەسەر جێبەجێكردنی یاساوە، كەچی خۆی پێشێلی یاسای دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی كوردستانی كردووە.
3- بەرپرسانی دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی كوردستان پێیان وایە یاساكەیان نەگونجاوەو پێویستی بە گۆڕین و هەمواركردنەوە هەیە، پرۆژەشیان ئامادەكردووە بەلام پەرلەمان هەنگاوی بۆ نەناوە.
4-لە دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی كوردستاندا چەند پۆستێك هەیە بەپێی یاسا بۆیان دەستنیشانكراوە بەلام پڕنەكراونەتەوە.
5- دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی كوردستان گرفتی كەمیی میلاكی فەرمانبەریان هەیەو پێویستە بۆیان دابمەزرێت.
6-ماوەی یاسایی سەرۆكی دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی كوردستان بەسەر چووەو شەرعیەتی یاسایی نەماوەو بەنایاسایی كارەكانی رایی دەكات، هەرچەندە بەرێز سەرۆكی دیوان چەند جارێك بە نوسراوی فەرمی سەرۆكایەتی پەرلەمانی لەو گرفتە یاساییە ئاگادار كردۆتەوەو داوای چارەسەریی كردووە بەلام سەرۆكایەتی پەرلەمان هیچ هەنگاوێكی نەناوە.
7- دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی كوردستان بەپێی یاسا لەرووی داراییەوە سەربەخۆیە، بەڵام لە پراكتیكدا هیچ سەربەخۆییەكی دارایی نیە، چاوی لە دەستی وەزارەتی داراییە تا موچەیان پێبدات، یاخود بڕێكی كەم بودجەیان بۆ دیاری بكات.
8- دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی كوردستان بەحیساب لەرووی كارگێڕییەوە سەربەخۆیە، كەچی سەربەخۆیی لێ زەوت كراوە، لەلایەن هێزە سیاسیەكانەوە دەستێخستنی بەردەوام لەكاروباریاندا هەیەو پۆستەكانی بەپێی پشكپشكێنەو بەبێ رەزامەندی حزبە سیاسیەكان دانانرێن.
9-پێشێلكاری لە یاساكەیدا كراوە، لەكاتێكدا خۆیان دامەزراوەیەكن بۆ چاودێری و رێگری لە پێشێلكاری دامەزراون، ئەمەش خەوشێكی گەورەیە بۆ دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی كوردستان و پەرلەمان و سیستەمی حوكمرانیی هەرێمی كوردستان.
10-دەسەڵاتی جێبەجێكردن یا متمانەی بەو دامەزراوە نیە، یاخود نایەوێت نهێنیی كار و گرێبەستەكانی بكەوێتە ژێر چاودێریییەوە، نمونەش هێنانی كۆمپانیای (دیلۆت)ی بیانیە كە پرۆسەی نەوتی خستۆتە ژێر چاودێری لە بری دیوانی چاودێری دارایی هەرێم.
11-یەكێك لە كارە هەرە سەرەكییەكانی دیوانی چاودێری دارایی، بەدواداچوونی رێنماییەكانی جێبەجێكردنی بودجەیە كە ساڵانە دوای پەسەندكردنی لەلایەن پەرلەمانەوە، بەلام لەساڵی 2013 ەوە تا ئێستا بودجە پەسەند نەكراوە، ئەمەش كاریگەری نەرێنی كردۆتە سەر كاروبارەكانی دیوانی چاودێری.
راسپاردەكان
1-لە زوترین كاتدا پەرلەمانی كوردستان یاسای ژمارە (2)ی ساڵی 2008 ی دیوانی چاودێری لە هەرێمی كوردستان-عیراق هەموار بكاتەوە. بەجۆرێك كە دەستیان كراوە بێت لەچاودێریكردن، بەتایبەتی ماددەی (10)ی یاساكە. بەجۆرێك رێگرییان لێنەكرێت لە راپەڕاندنی كارەكانیان، هەروەها مەودای كاركردنیان زیاتر بكرێت.
2-پەرلەمان بە گشتی و لیژنەی تایبەتمەند بەتایبەتی چاودێری وردی ئیش و كارەكانی دیوانی چاودێری دارایی بكات و چاوپۆشی لە كەموكوڕییەكانی نەكات.
3-بودجەی دیوانی چاودێری بە جیا و بەپێی پێویست دەستنیشان بكرێت تا بۆ رایی كردنی ئیش و كارەكانیان پەكیان نەكەوێت یا پەكیان نەخرێت.
4-كەموكوڕییەكانی دیوانی چاودێری دارایی لە پڕكردنەوەی میلاكاتی پلە وەزیفیەكانیدا پڕ بكرێنەوە.
5-راپۆرتەكانی چاودێریی دارایی كاریان پێ بكرێت و لەلایەن دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە پشتگوێ نەخرێن و لێپێچینەوە لە كەمتەرخەمان و یاسا لادەران بكرێت.
6-دیوانی چاودێری بتوانێت چاودێری و وردبینی لەسەرجەم دامەزراوە حكومی و ئەهلیەكان بكات وەك لە یاساكەدا هاتووەو رێگریی لێ نەكرێت.
7-پرۆسەی گرێبەستە نەوتیەكان شەفافانە بخرێتە ژێر چاودێریی دیوانی چاودێریی داراییەوە.
8-لە زووترین كاتدا پەرلەمانی كوردستان گرفتی یاسایی سەرۆكی (دیوانی چاودێری دارایی) چارەسەر بكات، بەپێچەوانەوە سپاردنی جێبەجێكردنی یاسایەك بەناوی چاكسازییەوە بەم دامەزراوە كە خۆی نایاسایی كارەكانی رایی دەكات نەنگییەكی گەورەیە بۆ دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەریش. بەپێی ئەو پرەنسیپە یاساییەش كە دەلێت (المبنی علی الباگل فهو باگل)، (ئەوەی لەسەر پوچ بنیاد نرابێت هەر مایە پوچە)ی بەسەردا جێبەجێ دەبێت.
تێبینی: ئەم راپۆرتە بەشێكە لە پرۆژەی چاودێریی و هەڵسەنگاندنی كارەكانی پـەرلەمانـی كــوردستان، كە (ئینستتیوتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان) بە پاڵپشتی رێكخراوی (NED)ی ئەمەریكی ئەنجامی دەدات. لە بنچینەدا راپۆرتێكی درێژترە بە ناونیشانی (دەستە سەربەخۆكانی هەرێمی كوردستان لەنێوان پەیوەستبوون بە یاساو پێشێلكاریدا) كە سەبارەت بە هەرچوار دەستە سەربەخۆكانی (مافی مرۆڤ، دەسپاكی، دیوانی چاودێری دارایی، كۆمسیۆنی بالای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی) ئامادەكراوە.
ئینستتیوتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان
نیسانی 2021