شەوی یەڵدا (درێژترین شەوی ساڵ) دەكەوێـتە كۆتا رۆژی وەرزی پایز و چوونە نێو كورت ترین رۆژی ساڵ، كە یەكەم رۆژی زستانە، بەپێی بەراورد بە ساڵی زایینی دەكەوێتە شەوی٢٠ لەسەر ٢١ی ١٢، ئەو میللەتانەی مەراسیمی شەوی یەڵدا ئەنجام دەدەن پشت بە ئەفسانەی لەدایك بوون یان نوێ بوونەوەی خۆر دەبەستن، بەپێی ئەو ئەفسانەیە خۆر لە ماوەی ئەو ساڵەدا بڕستی لێبڕاوە و تیشك و توانای وزە بەخشینی كەمبۆەتەوە.
شەوی یەڵدا یان شەوی یەكێكە لە جەژن و بۆنە مێژوویی و كۆنەكانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هاوبەشە لە نێوان نەتەوەكانی هیند و ئاری و نەتەوەكانی تری میزۆپۆتامیا، دوایین شەوی پاییز یان مانگی سەرماوەز، لە نیوەی باكوری گۆی زەوی بە درێژترین شەوی ساڵ دادەنرێت، لە شەوی یەڵدا بە دواوە درێژایی شەو كەم دەبێت و ڕۆژەكان درێژتر دەبنەوە.
وشەی یەڵدا ریشەیەكی سریانییە هەیە بە واتای (لەدایكبوون) و (هاتنە دنیا)یە، ئەوەش ئاماژەیەكە بۆ لە دایكبوونی خۆر و ڕووناكی یان میترا. رۆمییەكان ئەو ڕۆژە بە (ناتالیس ئانایكتوس) یان (ڕۆژی لەدایكبوونی ڕوناكی) ناودەبەن. ئەبورەیحان بیرونی زانای بەناوبانگی ئێران وەك جەژنی (لەدایكبوونی مەزن) یان (میلاد اكبر) باسی لەو جەژنە كردووە ئەوەش هێمایەكە بۆ لەدایكبوونی خۆر و ڕوناكی.
شەوی یەڵدا وەك جەژنەكانی دیكەی ئاری رەگەزەكان كە كوردیش سەرچڵیانە، نەورۆز، چوارشەممەسووری و هتد.. نەریتێكی كۆنە و لە ناو كولتوور و ئەدەبی كوردییشدا رەنگی داوەتەوە، هەروەها بەشێکی زۆری هاوڵاتییان بە تایبەتی لە رۆژهەڵاتی کوردستان وەک نەریتێکی کۆن ئەو شەوە لە دەوری یەک کۆدەبنەوە و بەڕازاندنەوەی سفرە و خوانیان شەوی یەڵدا بەڕێ دەکەن.
هاوکات ئەم شەوە ئەوەندە گرنگ بووە کە ڕێگا و جێگای خۆی لەناو شیعر و ئەدەبیاتیش کردووەتەوە و شاعیرانی کورد و فارس و نەتەوەکانی دیکە لەسەر ئەو شەوە شیعریان وتووە، لێرەدا شیعریکی شاعیری ناودار و ناسک هەستی کورد (نالی) وەک نمونە دێنینەوە:
شەوی یەڵدایە یا دەیجوورە ئەمشەو کە دیدەم دوور لە تۆ بێ نوورە ئەمشەو
دڵم وەک حاکمی مەعزوولە قوربان خەڵاتی وەسڵی تۆی مەنزوورە ئەمشەو
دڵیش مایل بە دیدەی تۆیە بۆیە لە من وەحشی و ڕەمیدە و دوورە ئەمشە