لە دۆخە هەستیار و ئاڵۆزەكاندا دەسەڵات ڕووخسارە ساختەكراوەكەی خۆی فڕێدەدات، ئەو ئەسڵە فاشیستییە پیشاندەدات، كە نەك تەنیا جوڵە توندوتیژەكان بە زەبری هێز دائەمركێنێتەوە، ڕێگەش بە دەنگە ناتوندوتیژ و مەدەنییەكان نادات ئاراستەی جوڵە كۆمەڵایەتییەكە بەرەو ئاقاریی ناتوندوتیژی ببەن. خەمی گەورەیی ئەم سیستەمە لە قووڵاییدا ئەوەیە هیچ جوڵە و ئاراستەیەكی جیاواز دروستنەبێت، كەلتور و شێوازێكی سیاسیی پێكەنەیەت كە لە ئەخلاقیدا دابڕاوبێت لە ئەخلاقی دەسەڵات.

گەورەترین شەڕیی مێژوویی دژیی سیستەمێكی خۆسەپێن و ئایدۆلۆژیست، دامەزراو لەسەر بنچینەی فاشیزمێكی حیزبی و خێڵایەتی و بنەماڵەیی، سەرڕێخستن و خوڵقاندنی جیهانبینییەكی سیاسی، هزریی و ئەخلاقی دیموكراسییانەی ناتوندوتیژە، كە مسۆگەریی دووركەوتنەوە لە بیر و كردەوەیی فاشیستیانەی دەسەڵات بكات، وابكات خەسڵەتە بناغەییەكانی دەسەڵات هیچ كۆپییەكیان لێ نەگیرێتەوە. ئەگەر بتەوێت سبەینێیەكی جیاواز و دابڕاو لە دۆخی ئێستای دونیاكەی خۆت بژیت، ئەگەر بەشوێن ژیانێكی دیكەی خاڵیی لە ڕەگەزە ستەمگەر و نابوتەكانی دونیای ئەمڕۆوە بیت، پێش ئەوەی بیرت لای ئەوەبێت بەرەنگاریی سیستەم و دەسەڵاتێكی خراپ و شایانی لەناوچوون ببیتەوە، پێویستە بیرت لەسەر چییەتی ئەو دونیایەبێت دروستی دەكەیت، مرۆڤ پێویستی بەوەیە تێبگات چیی دەوێت، بێگومان ئەمەش لەسەر ئەوە وەستاوە چەندە بە فزوڵیەتێكی مەعریفییانەی ڕاستەقینەوە خزاویتە ناو نهێنیی دروستبوون و مانەوەی ئەو دونیا ناشیرینەی تیایدا دەژیت.

بەبێ سەرنجدان لەسەر ئەوەی چیماندەوێت لە سبەینێیەكی زوو یان درەنگدا لەدایكبێت، دەچینە سەر پرۆسەی دووبارەكردنەوەی هەڵەی نەوەكانی ڕابردوو. وەك نمونەیەك تەماشای مێژووی ڕووبەڕووبونەوەی بەعس بكەین. بەعس سیستەمێكی زاڵمی فاشیست، تەنیا بەهۆی تاوانی وەحشیگەرانەی ئەنفال و هەڵەبجەوە نەك هەر بەرەنگاربوونەوەی ڕەوابووە، بەڵكو هەتاهەتایەش نەفرەتكردن لەو ڕژێمە پێویست و ڕەوایە؛ بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە، ئایا هەر هێزێك چووە شەڕیی بەعسەوە دەتوانیت جیاواز لە بەعس لە ڕووە ئایدۆلۆژی و سیاسیی و ئەخلاقییەكەوە بیبینیت؟ ڕەنگە هەر كەسێك مێژووی بەعسیی سوریی و بەعەسیی عێراقی بزانێت، لەو ناكۆكی و بەریەككەوتنە تێگەیشتبێت لە نێوانیاندا لەئارادابووە، تا ئەو ڕادەیەی بەعسیی سوریی داڵدە و یارمەتیی زۆریشی بە جوڵانەوەی كوردیی باشوریی كوردستان پێشكەشكردووە بۆ بەرەنگاربوونەوەی سیستەمی بەعسیی عێراقی. ئایا دەتوانین بە بەعسیی سوریی بڵێن باش و مرۆڤدۆست و دژی فاشیزم، كە تەنانەت ئامادەنەبووە جنسییەی سوریی بە ژمارەیەكی زۆریی مرۆڤی كوردی وڵاتەكەی ڕەواببینێت؟ بێگومان نەخێر. دەمویست ئەم پرسیار و جیاوازیكردنە بكەینە بنچینە بۆ ئەوەی جەخبكەینەوە لەسەر شتێك، ناكرێت دژایەتیكردنی دەسەڵاتی ستەمگەر ببێتە هۆی تەسلیمبوونی مرۆڤ بە هەموو هێزێكی سیاسی و كۆمەڵایەتی، تەنیا لەبەرئەوەی لە چركەساتێكی هەستیاریی خراپەكاریی و شكستی ئاشكرای فەرمانڕەوایی سیاسیدا، ئەیەوێت كردەوەی توندوتیژانە، یان هەر چەشنێكی كردەی شۆرشگێڕانە دژی سیستەمی باڵادەست بەرپابكات، یان بەرپایكردبێت.

ئەگەر بەرەنگاربوونەوەی ستەمكاریی و شەڕكردن دژیی بەعس پێوەریی باشە و جیاوازبوون بوایە لەباری تێڕوانینەوە بۆ ئازادیی ئینسان و دامەزراندنی سیستەمێكی سیاسی دیموكرات و نیشتمانی، دەبوایە ئەو دەسەڵاتە سیاسییە شلۆقەی پارتی و یەكێتی لەپاش ڕاپەڕینەوە دروستیانكردووە لە تێڕوانین و بەرخورد لەتەك ئازادییەكان و مافی مرۆڤ و دەسەڵاتی حیزب و ژیانی خەڵك دا بەگشتی، گۆڕانكارییەكی بەرچاویی بەخۆوە ببینیایە. بەڵام ئەو ئەنجامەی پێیگەیشتوین پێچەوانەی ئەو چاوەڕوانییانەیە نەوەی سەردەمی شۆڕش و ڕاپەڕین لەكۆمەڵگەی ئێمەدا لەبارەی ئایندەیانەوە خەیاڵ و بیری خۆیان پێ جۆشدابوو.

ئایا پێویستە، یان دروستتر وایە بپرسین، ئەقڵانییە دەرگا بەڕوویی دۆزەخیی تردا بكەینەوە و توندوتیژی ناسنامەی سەبەینێی دوور و نزیكی ئێمە دەستنیشان بكات، لەكاتێكدا توندوتیژی بناغەی خودی ئەو دەسەڵاتە گەندەڵ و فاشیستە سیاسی و بنەماڵەییەیە تەحەكوم بە ژیانی كۆمەڵگەی ئێمەوە دەكات لە ئێستادا؟ ڕووداوێكی نوێ نییە دەسەڵات دەموچاوە ڕاستەقینە ئەمنی و سەربازییەكەی پیشاندەدات، تازەنییە نوخبەی فاسیدی فەرمانڕەوا لە حیزب و حكومەیندانیكردن و ڕاوەدونان و زۆربۆهێنان و چەندین ڕێگە و هۆیی تر خەسڵەتی سیستەمە دیكتاتۆریی و تۆتالیتارییە ئایدۆلۆژیستییە فاشیستییەكانە. متەوە ڕووە فاشیستییە بكوژەكەی خۆیی بەسەر گیان و خوێن و ڕۆحی هاونیشتمانیی خۆیەوە تاقیدەكاتەوە. كوشتن، گرتن و زلملانێی لە پێناویی ئایندەیەكی جیاوازدا، دامەزراو لەسەر دابڕانی فیكریی سیاسی، فەرهەنگی و ئەخلاقی دیموكراسییانە بە جولانەوەیەكی كۆمەڵایەتی و سیاسی و فەرهەنگی بناغەداڕێژراو بە دیموكراسی و ئایدیای ناتوندوتیژی دێتەدی، ئەمە سەرباریی ئەوەیی مێژوو نەیتوانیوە، یان بەچەشنێكی تر بڵێین، مرۆڤایەتی نەیتوانیوە ڕێی ئاشتی و ناتوندوتیژی فراوانتر لە شەڕ و تونوتیژی لە چارەسەر و لە بەدیهێنانی ئامانجەكانیدا، بەكاربهێنێت. بێگومان مێژوو، یان مرۆڤایەتی لێرەدا دوو گوزارەی خاڵیی نین، سیخناخ و پڕكراون بە ئایدۆلۆژیا و بیروباوەڕیی جۆراوجۆر، ئەمانەش سەرچاوەیی ڕەوایەتی توندوتیژین و، تەنانەت توندوتیژی بە مامانی مێژوو دادەنێن، یان توندوتیژی وەك فۆرمێكی پیرۆز و پێویستی بەرخوردكردن لەگەل نەیاردا پێناسەدەكەن. واقیعی مێژووی مرۆڤ ڕێگەی ئەوەنادات بخزێمە ناو وەهمی كۆتایی توندوتیژییەوە، وەهمی كۆتایی توندوتیژی فریومان نادات.

مرۆڤ بە كاریگەریی هەر هۆكارێكی ژینگەی كۆمەڵایەتی، سروشتی، یان ئازادیی و ئیرادەی خۆیەوە دابمەزرێ و فۆرمولەببێت، دواجار بانگەشە و پەروەردەی ئایدۆلۆژیستەكان بۆ توندوتیژی و لەسەر بنچینەی توندوتیژی كاریگەرییەكی ترسناكی بەسەر مرۆڤەوە جێهێشتووە و، بەبەردەوامیش ڕەوایەتی بۆ توندوتیژی بەرهەمدەهێنێتەوە.

هەمیشە ڕەوایەتی توندوتیژی دەرفەتی ئەوەی واڵاكردۆتەوە سیستەم و بەرهەڵستكارانیشی وەك یەك بتوانن بەكاریبهێنن، كە شانۆیەكی مێژوویی ململانێ و شەڕیی دوو دژی وەك یەكی خوڵقاندۆتەوە. ڕەتكردنەوەی بەكارهێنانی جۆرەكانی توندوتیژی ڕەنگە وابكات ببینە جێی سەرسامی، لەكاتێكدا دۆخی مرۆڤ لەگرێژنە دەرچووە و دەربازبوون بەرەو ژیانێكی ناتوندوتیژانە مەحاڵ دەردەكەوێت، بۆیە لەژێر ئەم بارە دژوارەی داكەوتی مێژووی مرۆڤدا، لەوانەیە گرینگترین شتێك لەم دۆزەخی توندئاژۆیی و گەندەڵی و ستەمگەرییەدا بیڵێین ئەوەبێت: توندوتیژی بە قووڵی خزاوەتە ڕۆح و دەرون و ئەخلاقی مرۆڤەوە و، پێویستی بە زەمەنێكی تولانی ئیشی ڕۆحی هەیە، ئەمەش كێشەیەكە بە نائومێدییەوە تەماشایی ئەكەم، بەڵام گرینگە ئایدۆلۆژیكردن و موقەدەسكردنی توندوتیژی ڕەتبكرێتەوە، ئەو ڕەوایەتییە ئایدۆلۆژیی و باوەڕییە لەقبكرێت، كە بەبەردەوامی بازاڕی توندوتیژی گەرمدەكات.