زۆربەی شرۆڤەكاران و بیرمەندانی سیاسی جیهانی لە سەر ئەوە كۆكن، كە شەڕی ئۆكراینا سەرەتای دەستپێكی شەری جیهانی سێیەمە. یەكێك لە بیرمەندو ئەندازیارانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا (هنری كیسنجەر) لە لێدوانێكیدا دەڵێت: ئەوەی لە ئەمرۆدا روودەدات سەرەتای دەستپێكردنی شەڕی جیهانی سێیەمە. لەم شەڕدا روسیا و چین لە بەریەكدان و ئەمریكایش لە بەرەی بەرمبەردایە.
لە 4ی شوباتی 2022 سەرۆك پوتین بە مەبەستەی ئەنجامدانی رێكەوتنێكی فرەلایەنەی ستراتیجی سەردانێكی بۆ وڵاتی چین ئەنجامدا. لەو سەردانەدا توانیان بۆیەكەمجار رێكەوتنێكی ستراتیجی فرە رەهەند و فەرەلایەن لە سەر ئاستی لوتكەی دەسەڵات لە نێوان هەردوو سەرۆك (فلادیمیر پوتین) و (شی جین بینگ)دا واژو بكەن. جەوهەری ئەم رێكەوتنە راگەیاندنی كۆتایی جیهانی تاك جەمسەری ئەمریكا و سەرەتای دامەزراندنی سیستمێكی فرە جەمسەری جیهانی نوێ بوو، بەواتە كۆتای دەسەڵاتی تاكرەوی جیهانی ئەمریكایان راگەیاند. ئەمریكیەكان بەم رێكەوتنە تەواو نیگەران بوون، ئەم رووداوەیان بە هەرەشەیەكی جدی لە سەر بەرژەوەندی و ئاسایشی نەتەوەی خۆیان بیان كرد. هەر لەو دەمەوە راستەوخۆ كەوتنە خۆیان بۆ رووبەرووبنەوەو بەتاڵكردنەوەی گیانی رێكەوتنەكە، بۆ ئەم مەبەستەیش پێویست بوو ناراستەوخۆ شەڕ لە دژی هەردوو وڵاتی رووسیا و چین راگەیەنن. لە لایەك كەوتنە گێچەڵكردن بە چین لە سەر موڵكایەتی دەریای چینی باكور و هاندانی تایوان بە دوور كەوتنەوە لە چین، كە تا ئەمرۆش چینیەكان بە بەشێك لە وڵاتی خۆیانی دادەنێن. لە لایەكیترەوە هانی ئۆكراینایاندا لە دژی بەرەژوەندیەكانی رووسیا هەڵوێست وەرگرێت، داوای وەرگتنی لە هاوپەیمانی ناتۆ بكات. بەم سیاسەتەی ئەمریكا و كشانی ناتۆ بۆ سنورەكانی رووسیا و داگیركردنی ناوچەكانی هەژمونی رووسیا، سەرۆك پوتین تەواو نیگەران و تورە بوو، لە سەرەتادا بە ئاگاداركردنەوەو هەرەشە لە ئۆكراینا دەستی پێكرد، دواتر سوربونی ئۆكراینیەكان لە سەر داواكردنیان بە چونە ناو هاوپەیمانی ناتۆوە رووسیای ناچاركرد راستەخۆ شەڕ لە دژی ئەم وڵاتە راگەیەنن. سوپای رووسیا لە ماوەیەكی زۆر كورتدا چەندین شارو شارۆچكەی داگیر كرد و بەشێكی زۆر گرنگی لە ژێرخانی ئابووری و سیاسی ئۆكراینیای وێران كرد. هەر لە سەرەتای شەڕەكەوە ئەمریكا و ئەوروپیەكان كەوتنە پێدانی چەك و تەقەمەنی پێشكەوتوو بە ئۆكراینا و پاڵپشتی و یارمەتی لۆجستی زۆر گەورەیان دا بە ئۆكراینیەكان، تا بتوانن بەرگری لە داگیركردنی وڵاتەكەیان لە لایەن سوپای رووسیاوە بكەن. ئەمیارمەتیەی رۆژئاوا كاریگەری بە هێزی هەبوو لە سەر راگرتنی هێرشی رووسەكان.
لە ئەمرۆدا، دوو مانگ بەسەر دەستپێكردنی هێرشەكانی رووسیا تێپەریوە، شەڕەكە چوەتە قۆناغێكی ترەوە. نەك هەر بوەتە هەرەشەیەكی گەورە بۆ سەر تەواوی ئەوروپا، بەڵكو بوەتە هۆی خوڵقانی مەترسی لە سەر هەموو جیهان و ئایندەی كۆی مرۆڤایەتی. توندبونەوەی شەڕەكە و فەراوانبوی مەودا و جوگرافیای شەڕ بوەتە هۆی ئەوەی، وڵاتانی جیهان بە گشتی لە نێوان هەردوو بەرەی رووسیاو چین لە لایەك و ئەمریكا و ئەوروپا لە لەیەكیتر دابەش بن. رۆژ بە رۆژ وڵاتان خۆیان لە نێوانیەكێك لەو دوو بەرەیەدا ساغدەكەنەوە، هەریەكە بە پێی جیۆپۆلیتكی وڵاتەكەی و بەرژەوندی سیاسی و ئابووری و ستراتیجی و ئاسایشی نەتەوەی خۆی بریار لە سەر هەڵبژاردنی بەرەیەك دەدات. لەم دۆخەدا كارەسات و ماڵووێرانی بۆ ئەو میللەت و وڵاتانەیە، كە دەكەونە نێوان هەژمونی هەردوو بەرەیان ئەو وڵاتانەی، كە دەكەونە ناو ناوچەی هەژمەنی بەریەكەوە، بەڵام سەركردەكانیان بە نەزانی بریار لە سەر چون بۆ بەرەی بەرامەبەر دەدەن، هاوشێوەی حكومەتەكەی ئۆكراینا. لەم دۆخەدا كوردستان و عێراق لە رووی جیۆپۆلیتیكەوە بەوەی دەكەونە نێوان هەردوو بەرەكەوە، بۆیە ئەگەری گەیشتنی ئەو شەڕە بەم ناوچەیە زۆر نزیكە.
دەنگی دەهۆڵی شەڕ
ئەلئەسكەندەر نازاروف شرۆڤەكاری سیاسی ناوداری رووسیا دەڵێت: پێویست بە سەر سورمان ناكات شەڕی جیهانی سێیەم دەستی پێكردوە،یەكیەك وڵاتە بێلایەنەكان پەیوەندی بە بەرەكانی شەڕەوە دەكەن و خۆیان لە نێوان ئەو دوو بەرەیەدا ساغدەكەنەوە. ئەمریكا و ئەوروپا بەردەوامن لە پڕكردنی ئۆكراینا لە چەك و تەقەمەنی پێشكەوتوو، رووسەكان سورن لە سەر گەیشتن بە سەركەوتن لەو شەڕە و ناچاركردنی ئۆكراینیەكان بە پاشگەزبونەوە لە هەڵبژاردنی هاوپەیمانی لە گەڵ ئەمریكا و ئەوروپادا.
ئەوروپیەكان ئاسمانی خۆیان لە رووی فرۆكەكانی رووسیا داخستوە.
ئەمریكا و رۆژئاوا گەمارۆ ئابووریەكانی سەر رووسیا رۆژ بە رۆژ توندتر دەكەن. بەردەوامن لە بلۆكرردنی ماڵ و موڵكی رووسەكان. بە دابرینی بانكە رووسیەكان لە سیستمی(سۆیفت) گورزێكی جەرگبر لە كەرتی بانكی رووسی دەدەن. رێگاكرتن لە كۆمپانیا رۆژئاوایەكان بە ئەنجامدانی مامەڵەی بازرگانی و خزمەتگوزاری لە گەڵ رووسیادا.
جێشتخانە و بازاری رووسەكان لە تەواوەی وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریكا كەوتونەتە بەر هێرش و پەلاماری راسیزم و نازیە نوێكان. (نازارۆڤ) دەڵێت: شەڕ دژی هەموو شتێكی رووسی دەستی پێكردوە، كار لە سەر سرینەوەی مێژوو و كەلتور و شارستانیەتی رووسیا دەكرێت. بێژەرێكی ئەمریكی كتێبی (شەڕ و ئاشتی) تۆلستۆی لە كتێبخانەكەی فرێدەدات. مامۆستایەكی زانكۆ رێگای لێدەگیرێت، وانەكانی لە سەر دیستۆفكی لە تەواوی زانكۆكانی ئەوروپادا بڵێتەوە. دەركردنی خوێندكارانی رووسیا لە زانكۆكانی رۆژئاوە. ئەمانە و چەندین هەڵوێستی دژایەتیكردنی هەموو رووسیبونێك بە واقعی دەبێتە خاڵی دابرانی تەواو و یەكەم قۆناغی دەستپێكردنی شەڕێكی جیهانیە.
گەیشتنی دۆخەكە بەو ئاستەی لە بواری گشتی و مەدەنی و كەلتوریشدا كار لە سەر خنكاندنی هەموو رووسیەك بكەن، دژایەتیكردنی رووسیا لە بوارەكانی مادی و مەعنەوی و كەلتوری و مەعریفە و زانست، هتد، بە ئامانجی جینۆسایدكردنی روح و جەستەی رووسی بوون بە گشتی دەسەڵات و گەلی رووسیای گەیاندوەتە باوەرێك، كە لە پێناو مانەوەیاندا دەبێت دەست لە بەكارهێنانی هەر چەك و هێزێكی سەربازی و ئابوری هەیانە نەپارێزن.
لە مەر ئەم هەڵوێستەی رووسیەكان (نازارۆڤ) راشكاوانە دەڵێت: لە كاتێكدا ئەگەری هەڵگیرسانی شەڕ بوەتەیەقین، پێویستە روسیا دەستپێشخەر بێت و گورزی كوشندەی خۆی بوەشێنێت. ئێمە پێویستمان بە جیهانێك نیە، روسیای تیادا نەبێت.
وەزیری دەرەوەی روسیا (سیرگی لافرۆڤ) دەڵێت: شەڕی جیهانی سێیەم شەڕێكی ئەتۆمی و وێرانكەر دەبێت.
پێش چەند رۆژێك سەرۆك پوتین بە بریارێك تەواوی هێزە ستراتیجیە ئەتۆمیەكانی دەخاتە دۆخی ئامادەباشی پلەیەكەوە.
پەرلەمانتارێكی رووس بە ئاشكرا رەخنە لە پوتین دەگرێت و بەوە تومتباری دەكات، كە وەك پێویست شەڕەكە ئەنجام نادات. راشكاوانە دەڵێت: پێویستە زۆر بە خێرایی و بە هەموو هێزێك و بە پێشكەوتووترین چەك لەكیفی پایتەختی ئۆكراینا بدات و شەڕكە زۆر بە خێرایی كۆتای پێبێنێت، چی روو دەدات دوای ئەوە با رووبدات.
ئایا كۆی ئەم ئاماژانە ئەو راستیە ناسەلمێنن، كەشەڕی جیهانی سێیەم دەستی پێكردوەو و بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمیش ئەگەرێكی زۆر نزیكە.
بەراوردێكی خێرا لە نێوان چۆنێتی هەڵگیرسانی شەڕی جیهانی دووەم و شەڕی ئەمرۆی جیهان. هەردوو شەڕەكە بە دەستپێشخەری هێزێكی سەركەوتوی نوێ خوڵقاوە، كە سیستمی پێشوی رەتكردوەتەوە. لە دوای شەری جیهانییەكەم، كاتێك ئەڵمانیەكان لە شەڕی جیانییەكەم دەدۆرێن و كۆمەڵێك سزا و باجی زۆر گەورە دەخنە سەریان، توشی جۆرێك لە بێزاری و تورەی دەبن. لەو ماوەیەدا ئەڵمانیا زۆر بە خێرایی پێش دەكەوێت و بە ماوەیەكی پێوەری دەبێتەوە بە هێزێكی گەورەی جیهانی. لە ناوەراستی سییەكانی سەدەی بیستەمەوە ئەڵمانیەكان بە ئاشكرا سیستمی نێودەوڵەتی ئەو دەمە و سەپاندنی ئەو سزا و باجانەی لە دەرئەنجامی دۆرانیان لە شەڕی جیهانییەكەم بە سەریاندا سەپابوو رەتدەكەنەوە. لە رووی هەموو بریارە نێودەوڵەتیەكان دەوەستنەوە، سەرەتا لەیەكەم هەنگاودا هێرشێكی سەربازی بۆ سەر وڵاتی پۆڵەندا دەستپێدەكەن، لە سبتەمبەری 1939 ئەو وڵاتە بە تەواوەتی داگیر دەكەن، لە دوای چەند رۆژێك راستەوخۆ بەریتانیا و فەرەنسا شەڕ لە دژی ئەڵمانیا رادەگەیەنن. لە ئەبریلی 1940 ئەڵمانیەكان هێرشە بۆ سەر وڵاتانی نەرویج و دانیمارك دەستپێدەكەن، بەم شێوەیە بازنەی شەڕ بەردەوام لە فراوانبووندا دەبێت تا زۆرینەی وڵاتانی جیهان لەو شەرە تێوەدەگلێن. لە ئەمرۆدا شەڕ و پەلامارەكانی رووسیا بۆ سەر ئۆكراینا، دووبارەبوونەوەی هەمان سیناریۆیە. لە دوای هەڵوەشاندنەوەییەكێتی سۆڤیەت و زەلیلكردنی رووسیا دۆخێك لە نیگەرانی و تورەی تەواوی گەلانی رووسیای گرتەوە، هەستانەوەی رووسیا و گەرانەوەی بۆ ئاستی وڵاتە زلهێزەكان هۆی رەتكردنەوەی ئەو پێگە و سەنگەیە، كە ئەمریكا و ئەوروپا بۆ رووسیایان وێناكردبوو. دەركردنەدەرەوەی ئەمریكا لە ناوچەی هەژمونی رووسەكان سەرەتاكەی لە شكستپێهێنانی پرۆژەی نابۆكۆی ئەمریكا لە ئاسیای ناوەندەوە دەستی پێكرد.
شەڕی ئۆكراینایەكەم قۆناغی رووبەرووبونەوەی راستەوخۆی ئەمریكا و رووسیایە، هاوكات دەستپێك و هەڵگیرسانی ئاگرەكە دوور نیە مرۆڤایەتی بە گشتی پێوە نەسوتێت. ئەم شەڕە زۆر بە خێرایی تەشنە دەكات. لە ئێستادا چەندین ناوچەیتری جیهان لە دۆخێكی ناجێگیر دان و چاوەراوانی گەیشتنی پریشكی شەرەكەن پێیان. چەندین ناوچەیتری جیهان لە دۆخی هەڵگیرسانی شەردان لەوانە شەڕی نێوان تایوان و چین، شەڕی نێوان هەردوو بەشەكەی كۆریا.. هتد. یەكێك لە هۆیە سەرەكیەكانی هەڵگیرسانی ئەم شەڕە ئەوەیە چین و روسیا، سیستمی تاك جەمسەری جیهانی ئەمریكا رەتدەكەنەوەو لە ئەمرۆشدا هەردوو وڵات لە رووی هێزی سەربازی و ئابووریەوە گەیشتونەتە ئاستێك توانای رووبەرووبونەوەی ئەمریكا و ئەوروپایان هەیە، بۆیە ئەم زەمینەیە بە شێوەیەك لە شێوەكان هاوشێوەی دۆخی هەڵگیرسانی شەڕی جیهانی دووەمە.
لەم سەردەمەدا بەهۆی پێشكەوتنی تەكنۆلۆجیای چەكسازی، بە تایبەتی لە بواری چەكی ئەتۆمیدا مەترسیەكان لە سەر گەیشتنی شەڕ بە دۆخێك، هەرەشە و مەترسی لە ناوچون لە سەر كۆی مرۆڤایەتی دروست دەكات.
سیناریۆكانی شەڕ جیهانی سێیەم
لە ئەمرۆدا چەندین سیناریۆو پیشبینی بۆ چۆنێتی هەڵگیرسانی شەڕێكی نوێی جیهانی و دەرهاویشتە و ئەنجامەكەی لە ئارادایە. ئەم سیناریۆیانە لە واقعدا رەنگدانەوەی بیرو دنیابینی جیاوازن، هەربۆیەش سیناریۆكان هەڵگری جۆرێك لەپارادۆكس و لۆجیكی جیاوازن. بە شێوەیەكی گشتی سێ لەم سیناریۆیانە زۆرترین قسەوباس و تووێژی لە سەرە:
سیناریۆییەكەم: شەڕ لە كۆنترۆڵ دەردەچێت و بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمی بە شێوەیەكی فەراوان دەبێت. هیچ گومانی تیادا نیە، لەم دۆخەدا ئەم شەڕە دەبێتە هۆی كۆتایهاتنی تەواوی ژیان. بە دیوێكیتردا ئەم چارەنوسە و مەترسی لە كۆتایهاتن بە كۆی ژیان زۆر نزیكە لەوەی ببێتە هۆیەك بۆ ئەوەی وڵاتە مەزنەكان ئەم سیناریۆیە بە لاوە بنێن و دووركەونەوە لە بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمی بە شێوەیەكی زۆر بەرفراوان و بەكارهێنانی راستەوخۆ لە دژ بەیەكتر. بە لۆجیكی مرۆڤ ئەگەر نزمترین ئاستی عەقڵی تیادا مابێت دەست بۆ ئەم شەڕە نابات، بە واتە تەنیا لە قۆناغی شێتبووندا روو دەدات. ئەم شەڕە تەنیا لەو دەمەدا دەخوڵقێت، كە (رووسیا و ئەمریكا و چین) راستەوخۆ دەستبەرن بۆ لێدانییەكتر بە چەكی ئەتۆمی. ئەم سیناریۆیە هەرچەندێك بۆ ئەمرۆ نالۆجیكی و دوور بێت لە واقعەوە، بەڵام ئەگەرێكە بوونی هەیە.
سیناریۆی دووەم: هاوشێوەی شەڕی جیهانی دووەم بە لێدانی چەكی ئەتۆمی لە وڵاتە هاوبەشەكانی هێزە سەرەكیەكان كۆتای بە شەڕەكە دێنن، بەواتە وڵاتانی هاوبەشی (ئەمریكا، روسیا، چین) دەكرێنە ئامانج و ئەگەری لێدانیان بە چەكی ئەتۆمی هەیە. ئەم سیناریۆیە هاوشێوەی شەڕی جیهانی دووەمە. وەك ئەوەی ئەمریكیەكان بە لێدانی ژاپۆن بە چەكی ئەتۆمی كۆتاییان بە شەڕی جیهانی دووەم هێنا.
ئەو وڵاتانەی لە ئەمرۆدا ئەگەری لێدانیان زیاترە لەلایەن زلهێزەكانەوە، هاوكات لێدانیان دەرئەنجامی دیار و یەكلاكەرەوەی دەبێت، بە نمونە:
لێدانییەریتانیا لە لایەن رووسیاوە بە چەكی ئەتۆمی كۆتایی بە وجودی ئەمریكا لە ئەوروپا دێنێت.
لێدانی ئێران لە لایەن ئەمریكاوە كۆتای بە رۆڵ و هەژمونی رووسیا و چین لە خۆرهەڵاتی ناوەراست دێنێت.
لێدانی ئەفریقیای باشور كۆتای بە هەژمونی بەرەی رووسیا چین لە ئەفریقیا دێنێت.
لێدانی ئۆسترالیا كۆتای بە رۆڵ و هەژمونی ئەمریكا بە سەر دەریا جیهانیەكان و رێرەوی ئاوی جیهانی دێنێت.
لێدانی توركیا لە لایەن رووسیاوە كۆتای بە رۆڵ و هەژمونی ناتۆ لە جیهاندا دێنێت.
لە دوای ئەم جۆرە بەكارهێنانەی چەكی ئەتۆمی شەڕ رادەوەستێت و (ئەمریكا و چین و روسیا) لە سەر مێزی گفتوگۆ و دانوستان دادەنیشن و كێكەكە دابەش دەكەن.
سیناریۆی سێیەم: لەم بارەدا عەقڵ باڵا دەست دەبێت و دۆخەكە ناگاتە شەڕی ئەتۆمی، وڵاتە جەمسەریەكان (ئەمریكا و رووسیا و چین) لە دانوستانێكی مێژوویدا لە سەر دارشتنەوەی سیستمی نوێی جیهان رێكدەكەون و تەواوی وڵاتانی جیهان لە نێوان خۆیاندا دابەش دەكەن. لە قۆناغەكانی دواتردا ئەم رێكەوتنە سەردەكێشێت بۆ دارشتنەوەی سیستمێكی ئابووری و سیتمێكی كۆمەڵایەتی نوێ. هاوكات بە هۆی گەشەی ئابووری ئەم جەمسەرانەوە، زۆرێك لە وڵاتە ناوەندیەكان(سەركەوتوەكان) هاوشێوەی توركیا، ئێران و سعودیە لە خۆرهەڵاتی ناوەراست و چەندین وڵاتی جیهانیتر دەخرێنە ناو بازنەی وڵاتە لاوازەكانەوەو رۆڵی جیهانی و كاریگەری هەرێمایەتیان نامێنێت.