كەركوك لە ئاشوبەكەی
1959 دا
موعتەسەم نەجمەدین
لە رۆژانی پێش 14ی تەموزی 1959 دۆخی كەركوك لە بارێكی زۆر نائاسایدا بووە، خەڵكی شار رۆژانێكی پڕ لە ترس و دڵەراوكێان دەگوزەراند. زۆر بە دڵنیایەوە هەستیان بەو پیلان و مەترسیانە دەكرد، كە لە رۆژانی داهاتوودا چاوەروانیان دەكات. نەخشە و پیلانی نەیارنی كورد و حكومەتەكەی قاسم و ركەبەرایتی و ململانێی نێوان دوو رەوتی هزری سیاسی بۆ باڵابونی هەژمون و دەسەڵات و هەوڵی شكاندنی ئەویتر بە تەواوەتی سیمای دەركەوتبوو. ئەجندای حزب و رێكخراوە سیاسیەكان لە هەردوو بەرەی هزری و سیاسی (نەتەوەیەكان و چەپەكان) تێكەڵ بە ئەجندای وڵاتانی هەرێمایەتی و دەزگا سیخوریە دەرەكیەكان ببوون. تارمای خەم و ترس و دڵەراوكێ لە هەموو كوچە و كۆڵان و گەرەكێكی ئەم شارەدا نەقشی خۆی دانابوو. خەڵكی بەگشتی هەستیان بە بوونی پیلانێكی مەترسیدار لە سەر پرۆسەی ئاشتەوای و پێكەوە ژیانی نەتەوەكانی كەركوك دەكرد. نەیارانی عێراق و كورد زۆر بە ووردی و بە بەرنامە كاریان لە سەر تەقاندنەوەی بارودۆخەكە و خوڵقاندنی شەڕ ئاشوبێكی خوێناوی دەكرد.
لەو دەمەدا ململانێ و ناكۆكی نێوان هەردوو رەوتی چەپی نزیك لە سۆڤێتیەكان و رەوتی نەتەوەی نزیك لە ئاراستەی سەرمایەداری جیهانی بە رابەرایەتی ئەمریكا لە تەواوی جیهاندا لە تەشەنەكردن و قوڵبونەوەدا بووە. ئەم دوو ئاراستەیە لە عێراقدا بە تایبەتی لە دوای سەركەوتنی كودەتاكەیزەعیمعبدولكەریم قاسمەوە زۆر بە خێرایی گەشەی دەكرد و ناكۆكی و پێكدادان و ركەبەرایەتیەكانیان توندتر و ئاڵۆزتر دەبوو و كەلەبری نێوانیانی فراوانتر دەبوون.
لە رۆژی 13ی تەموزدا رواڵەتی ئەم دوو ئاراستە سیاسی و هزریە زۆر بە رووونی لە بارودۆخی كەركودا رەنگی دابوەوە. پێكهاتەكان و خەڵكی سڤیلی ئەم شارە بە زۆرینەی رەها لە نێوان ئەم دوو ئاراستە ناكۆك و دژ بەیەكەدا دابەشببون. ئاراستەیەك، كە گروپێك لەعەرەبی شۆفینی و توركمانی موتەتەریف بەرێوەیان دەبرد، ئاراستەیەكیش لە لایەن شیوعیەكانەوە بەرێوە دەبرا، بەوەی واقعی سیاسی ئەو دەمە وابوو زۆرینەی شیوعیەكان لە پێكهاتەی نەتەوەی كورد بوون، بۆیە دواتر زۆر بە ئاسانی دوژمنانی كورد و توركمان توانیان ئەم شەڕە بكەنەشەڕی كورد و توركمان و لاپەرەیەكی رەش لە مێژووی پەیوەندی و پێكەوە ژیانیان تۆمار بكەن. هاوكات لە دوای ئەو رۆڵەی شیوعیەكان لە شكستپێهێنان و كۆتایهێنان بە كودەتا و جوڵانەوەكانی شەواف لە موسڵ بینیان. شیوعیەكان نازێكی زۆریان بە سەر قاسمدا دەكرد، بگرە توشی جۆرێك لە بوغراییسیاسی ببوون. لەو دەمەدا جگە لەئەمانیش سیخورەكانی كۆمپانیای نەوتی باكور و دەزگای هەواڵگری توركیا زۆر بە ووردی كاریان لە سەر هەڵگیرسانی شەڕ و قوڵكردنەوەی ناكۆكیەكان دەكرد. بۆ ئەم مەبەستەش چەندین رێگا‌و ئامڕازیان بۆ ئیستیفزازكردن‌و نانەوەی شەڕ‌و پشێویی‌و ئاشوب.. هتد، گرتەبەر.
كودەتا سەربازیەكەی شەواف لە موسڵ لە مانگی ئازاری 1959 پلانێكی ئەفسەرە نەتەوەیەكانی دژ بە زەعیم عبدولكەریم قاسم ئاشكرا كرد. لە رۆژی كودەتاكەدا شاری كەركوك لە لایەن توركمانە موتەتەریفەكان و عەرەبە شۆفینیەكان شڵژێنرا، خۆپیشاندان و پاڵپشتی بۆ كودەتاكەی شەواف دەستی پێكرد و توركمانەكان دەوروبەری بارەگاكانی حزبی شیوعی و پارتیان لە كەركوك گەمارۆ دابوو. لە ئێوارەی هەمان رۆژدا بە شكستی كودەتاكەی شەواف ئەم خۆپیشاندانانە كۆتایان هات، بەڵام بە دیوێكیتردا نیەتی راستەقینەی توركمانەموتەتەریفەكان و نەتەوەیەشۆفینیەكانیش لە دژایەتیكردنیزەعیم و شیوعیەكان و كورد بەتەواوەتی ئاشكرا ببوو. لەیەكەم كاردانەوەدا زەعیم عبدولكەریم قاسم بریاری گرتنی نازم تەبەقچەلی دەركرد و لە فەرماندەی فیرقەی دووی كەركوك دووری خستەوە.
لە دوای سەركەوتنی كودەتاكەی زەعیمعبدولكەریم قاسم بە سەر دەسەڵاتی پاشایەتی لە عێراق، زەعیمتەبەقچەلی دەنێرێتە كەركوك و وەك فەرماندەی فیرقەی دوو دەست بە كار دەبێت. بە درێژای ئەو ماوەیەی لە كەركوك باڵادەست بووە كاری لە سەر دژایەتیكردنی شیوعیەكان و كورد كردوەو كێشەو ناكۆكیەكانی نێوان كورد و توركمان و عەرەبی قوڵتر دەكردەوە. تەبەقچەلی بەوەی پیاوێكی شۆفینی عەرەبی بووە، زۆر رق و كینەی لە شیوعیەكان و كورد و قاسم بووە، لە دوای شكستی كودەتاكەی شەوافەوە دەستی كەشف بووە. تێوەگلانی لە كودەتاكەی شەواف دەبێتە هۆی ئەوەی بریاری گرتن و لە سێدارادانی لە لایەن زەعیم عبدولكەریم قاسمەوە بۆ دەرچێت. ئەو دەم لە بەرامبەر رۆڵی شیوعیەكان لە كۆتایهێنان بە كودەتاكەی شەواف و هاوكات وەك سیاسەتێك بۆ گۆشەگیركردنی بەرەی نەتەوەی دژ بە حكومەتەكەی زەعیم عبدولكەریم قاسم، زەعیم داوود سلمان ئەلجنابی لە جێگای تەبەقچەلی دەكاتە فەرماندەی فیرقەی دوو لە كەركوك. جەنابی كەسایەتیەكی نزیك لە شیوعیەكان بووە، بۆیە بەم هۆیەوە هەژمنی جەماوەر و سیاسی شیوعیەكان لە كەركوك بەردەوام لە زیادبوون و فەراوانبووندا بووە، ئەم گەورەبوونە نەك هەر لە رووی جەماوەریەوە زۆر زیادیان كرد، بەڵكو توانیان كۆنتڕۆڵی بەشێكی زۆری سوپایش بكەن. لەو دەمەدا دام و دەزگا ئەمنیەكانی كەركوك و پۆلیس، كە لە ژێر كۆنترۆڵی دەسەڵاتی توركمانە موتەتەریف و عەرەبە شۆفینیەكاندا بوون، زۆر نیگەران دەبن لەم گۆڕانكاریە، بە بەردەوامی كاریان بۆ نانەوەی ئاشوب و كێشە و قوڵكردنەوەی ناكۆكیەكان و هەڵگیرسانی شەڕێكی ناوخۆی دەكرد. توركمانە مەتەتەریفەكان خۆیان ئامادە دەكرد بۆ رووبەڕووبوونەوەی هەر ناكۆكیی‌و شەڕێك. لایەنگرانی قاسم‌و شیوعییەكان وەك تەحەدایەك زیاتر خۆیان بۆ مەراسیم‌و جەژنییادكردنەوەی 14ی تەمووز ئامادە دەكرد، بەمەش لایەنگرانی هەردوو لا رۆژ بە رۆژ زیاتر نیگەران و تورە دەبوون. بەرەی شۆفینزمە نەتەوەیەكان بە پاڵپشتی و یارمەتی دەزگا هەواڵگریەكانی توركیا و سیخورەكانی كۆمپانیای نەوتی باكور كاریان بۆ تێكدانی خۆپیشاندانەكە و شكست پێهێنانییادەكردنەوەكە دەكرد. لەو دەمەدا هەڵەیەكی ستراتیجی شیوعیەكان بووە هۆی ئەوەی زەعیم عبدولكەریم قاسم هەڵوێستی لە سەر شیوعیەكان بگۆرێت. شیوعیەكان بە زیادبوونی هەژمونی جەماوەری و سیاسیان لە سەرانسەری عێراقدا كەوتنە داواكردنی بەش لە دەسەڵات و خۆیان بە هاوبەشی قاسم بەیان دەكرد. بەمە عبدولكەریم قاسم هەست بە مەترسی شیوعیەكان لە سەر ئایندەی دەسەڵاتەكەی دەكات، هەر بۆیە راستەوخۆ دەكەوێتە كار بۆ گۆشەگیركردن و سنورداركردنەوەی دەسەڵات و هەژمونی جەماوەری و سیاسی شیوعیەكان. بە دوو هەفتە پێش ئاشوبەكەی كەركوك بریار دەدات بە لابردنی داود سەلمان جەنابی لە فەرماندەی فیرقەی دوو و لە جیگایدا ئەفسەرێكی نزیك لە خۆی بە ناوی مەحمود عبدولرەزاق دادەنا. لەو دەمەدا توركمانەكان زۆر دڵخۆش دەبن بە لادانی جەنابی هاوكات وەك تێكچونی پەوەندی نێوان زەعیمعبدولكەریمقاسم و شیوعیەكان شرۆڤەی بۆ دەكەن. هەر ئەم بۆچونە هانیان دەدات لە بەرامبەر شیوعیەكان و كوردا زۆر توندتر و شەڕانگێزتر بن.
لە رۆژی 14ی تەمووزدا مەراسیمییادكردنەوەكەدەستیپدەكات. سەرەتا بە شێوەی خۆپیشاندانی ئاشتییانە بە كۆبوونەوەیەكی جەماوەریدەستیپدەكات و روو دەكاتەپردی كۆن، لە كۆتایی بازاڕی گەورەوە، بۆ شەقامی ئەتڵەس‌و روو لە گەڕەكی قۆریەدەكات، لە هەمان كاتدا خۆپیشاندانێكی جەماوەری‌تر بەرەو كۆتایی شەقامی مەجیدیە بەرێدەكەون و بە دەوری بینایەی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسدا دەسورێنەوە بۆ شەقامی ئەتڵەس. لەو كاتدا لەسەر گازیۆنی 14ی تەمووزەوەو لە چەند سەرچاوەیەكی نادیارەوە چەند تەقەیەك لە لایەن توركمانە موتەتەریفەكانەوە دەكرێتە سەر خۆپیشاندەران. دواتر تەقەكان بەرە بەرە زیاد دەكات و بارودۆخەكە بە تەواوی گرژی تێدەكەوت. خۆپیشاندەران بۆیان دەردەكەوێت، كە ئەو تەقانە لە لایەن عوسمان خدری خاوەنی گازینۆنەكەوە بووە، كە پیاوێكی تۆڕانی بووە، بۆیە هەر لەوێ دەیكوژن. ئەمە سەرەتای ئەو كارەساتە بووە، كە دواتر هەردوو گەلی توركمان‌و كورد زۆر بە قورسی تا ئەمرۆش باجەكەی دەدەن. ئەمیادە وەك كارەساتێك رۆژ بە رۆژ و ساڵبە ساڵ گەورەتر كراوە و وەك تاوانێكی دژ بە توركمان لە لایەن كوردەوە لە مێشكی نەوە لە دواینەوەی توركمانەكاندابە بەرنامە دەچەسپێنرێت. ئەم باسە بە بەردەوامی وەك كارتێكی بەهێز بۆ خوڵقاندنی ناكۆكی نوێ و هێشتنەوەی رق و كینە و ناكۆكیە كۆنەكە لە لایەن نەیارانی هەردوو گەلەوە بەكار دەهێندرێت.
لە دوای رووداوەكە، بڕیاری قەدەغەكردنی هاتووچۆ بۆ ماوەی سێ رۆژ رادەگەیەنرێت‌و سوپا‌و شیوعییەكان‌و هێزە چەكدارەكەیان (المقاومە الشعبیە) دەستدەگرن بە سەر بارودۆخەكەدا. شیوعییەكان بە مەبەستی تۆڵەكردنەوە لە توركمانەكان‌و هاوكات بە مەبەستی دووبارەكردنەوەی هەمان سیناریۆی موسڵ، بە ئامانجی بە دەستهێنانی چەند دەستكەوتێكی سیاسی نوێ، هەروەها بۆ زیاتر رازیكردنی قاسم‌و رژێمەكەی، كە تا ئەو دەمەیش هەر بە رژێمێكی نیمچە شیوعی ناودەبرا، زۆر بە فراوانی و چڕی كار بۆ ئەنجامدانییادەكە و تێكشكانی توركمانە مەتەتریفەكان و عەرەبە شۆفینیەكان دەكرد. لەم رووداوەدا شیوعیەكان، كە بەزۆری لە نەتەوەی كوردبوون كەوتنە هێرش كردنە سەر توركمانە تۆڕانییەكان، بە تایبەتی لە هەردوو سینەمای ئەتڵەس‌و عەلەمەین. چەندین كەس كەوتنەبەر لێشاوی شیوعییەكان‌و هەندێك لە ئەفسەر‌و سەربازانی سەربە قاسم. لەو رۆژەدا چەندین كەس كوژران. زۆربەی هەرە زۆریان توركمان بوون. هەندێك سەرچاوە دەڵێن: ژمارەی كوژراوەكان بیست‌و پێنج كەس‌و بریندارەكانیش سەدوسی كەس بوون، ئەمانە هەموویان توركمان بوونە.(26) هەندێكی‌تر پێیانوایە ژمارەی كوژراوەكان سی كەس بوون‌و بە دەیان برینداریش هەبووەو لە نێو ئەمانەدا عەرەب‌و كوردیش هەبوون.
بۆ بەرگرتن لەم كارەساتە فەرماندەی فیرقەی دوو پەیوەندی بە كۆمپانیای نەوتەوەدەكات بۆ ئەوەییارمەتی سوپا بدەن لە كۆنتڕۆڵكردنی بارودۆخەكەدا، بەڵام سەرانی كۆمپانیاكە بە دەنگ داواكەی فەرماندەی فیرقەوە نایەن و ئامادە نابن بەشداری بكەن لە كۆنترۆڵكردنی دۆخەكە. دواتر پەیوەندی بە نەخۆشخانەی كۆمارییەوەدەكات، بەڵكو فریای بریندارەكان بكەون‌و لاشەی كوژراوەكان لە شەقام‌و بازاڕەكان هەڵگرن، بەڵام بارودۆخەكە زۆر لەوە ئاڵۆزتر بووە، كە كەس بوێری ئەوەی تیادا بێت بێتە ناو رووداوەكەوەویارمەتی لێقەوماوان بدات. هەر كەسێك،یان لایەنێك بهاتایەتە ئەو وەزعەوە ئەوەندی بەس بوو، كەیەكێك بڵێت: ئەمە تۆڕانییە،یان دوژمنی دەسەڵاتیزەعیمەیەكسەر دەكەوتە بەر لێدان‌و ئەشكەنجەدان‌و كوشتن. لەو خۆپیشاندانەدا رێكخراوەكانی (شەبیبەی دیموكراتی و شیوعییەكان)و بەرەی نیشتیمانی بە هەڵگرتنی ئاڵای روسیا‌و بە وتنەوەی شیعاری (الجبهە جبهە وگنیە، صداقە سوفیتیە ــ عراقیە، الجبهە جبهە وگنیە، لا إنحراف، لارجعیە)و (خلی ولی گبقجلی)كەوتنە ئیستیفزازكردنی توركمانەكان. هاوكات توركمانەكانیش هاوارو پیاهەڵدانی سەركردە عوسمانییەكان‌و ئەتاتوركیان دەكردو داوای گەڕاندنەوەی ویلایەتی موسڵیان بۆ نیشتیمانی دایك، توركیا دەكرد. لە راستیدا ئەم داوای توركمانەكان ئەوەندە نالۆجیك و تێكەڵ بە خواستی نەیارانی عێراق دەبوو، وایكردبوو دەسەڵات و شیوعیەكان وەك سیخوری حكومەتی ئەتاتۆرك مامەڵەیان لە گەڵدا بكەن. لەو رۆژەدا توركمانە تۆڕانییەكان چەندین دارلاستیك و قۆچەقانی و چەندین ئامرازیتری شەركردنی شەقامیان ئامادەكردبوو،بەردێكی زۆریان لە چەندین جێگا و سەربانەكانەدا بۆ شەڕ و لێدانی خۆپیشاندەرەكان كۆكردبوەوە. بە راستی ئەوە حەقیقەتێكی تاڵە، كە ئەو سێ رۆژە (14،15، 16)ی تەمووز بە گرانی لە سەر توركمان بەڕێوەچوو. شیوعییەكان‌و سوپا كەوتنە كوشتن‌و هەڵواسینی چەندین توركمان. لە راستیدا دیاردەی هەڵواسین و كوشتن و راكێشانی تەرمی كوژراوەكانی نەیاری هێزی باڵادەست لە عێراقدا دیاردەیەكی نوێی نەبوو، بەڵام لە كودەتاكەی قاسمەوە ئەم كردەوەیە ببوو بە دیاردە و دواتریش بووە كەلتورێكی دەسەڵاتە دیكتاتۆریەكانی دوای قاسمیش، جگە لە كودەتاچیەكان لە دوای ئەوانەوە هەموو هێزە سیاسیەكان لە كاتی باڵادەستبونیاندا بۆ ترساندن و شكاندنی ئیرادەی نەیارەكانیان پەیرەویان دەكرد.
سەر لە بەیانیی 14 تەموز شار خرۆشا‌و ئاپۆڕەی خۆپیشاندان لە چاوگەكانی ناكۆكییە نەتەوایەتییەكانەوە دەستیپێكرد. كورد لە گەڕەك‌و كۆڵانە كوردییەكانەوە بە دروشمی كوردایەتی (پێشڕەوەی كورد پارتییە سەرۆكمان بەرزانییە) زۆربەی شەقام‌و شۆستەكانیان داگیركرد، توركمانەكان بە دروشمی دژایەتیكردنیكورد و شیوعییەكان بە كەواو چاكەت‌و جامەدانی لە سەر شان وەكو عورفێكی توركمان لە كەركوك كەوتنە بەرامبەر شیوعیەكان. لەودەمەدا شیوعییەكانیش هەردوو بیری نەتەوایەتییان بە بیری شۆفینزم و رەجعیەت و دوژمنی سەرسەختی خۆیان دەزانی، بەڵام هەرچی توركمانەكان بوون لە ژێر كاریگەری بیر و دنیابینی كەمالیزمدا بوون و لەسەر هەمان دنیابینی توركیای كەمالیزم بیروباوەری شیوعی و جوڵانەوەی رزگاریخوازی كوردیان بە دوژمن و نەیاری سەرەكی خۆیان دادەنا. هەرچی بەرەی عەرەبە شۆفینیەكانیش بوو بەوەی هەم دژی دەسەڵاتەكەی قاسم و هەمیش دژی جوڵانەوەی رزگاریخوازی كورد بوون، دەیاندا بە پشت توركمانە موتەتەریفەكان و كاریان لە سەر قوڵكردنەوەی شەڕ و ناكۆكیەكان دەكرد. ئەو رۆژە شەڕ لە نێوان شیوعییەكان، كە بە زۆری بەرگی كوردیان لەبەركردبوو لەگەڵ توركمانەكاندا قەوما، هەر هەموو تێكەڵ بە یەك كەوتنەو وێزەییەكتر. كورد و شیوعیەكان لە توركمان، توركمان و عەرەب لە كورد و شیوعیەكان، لەو رۆژانەداتەرمیچەندین توركمان دەبەسترا بە دوای ئۆتۆمبیل‌و لە جادە‌و شۆستەكان رادەكێشران، ئەو ئۆتۆمبێلانە بە زۆری سەیارەی ئاسایش‌و حكومەت بوون.(27)
ئەم رووداوە زۆر لە سەر شیوعییەكان كەوت‌و بە خاڵی وەرچەرخان دادەنرێت لە ژیانی سیاسییاندا، بەڵام نەك بەرەوبەرزبوونەوە، بەڵكو بەرەو نەهامەتی‌و دامێن‌و كەوتنە بەر هێرش‌و لێدانی سیاسیی‌و سەربازیی قاسم، هۆی ئەم لێدانەیش ئەو تاوان و كوشتوبرە نەبوو، كە لەكەركوكدا ئەنجامیان دابوو، بەڵكو بەهۆی ئەوەوە بوو، كە لە دوای رووداوەكەی شەوافەوە راستەخۆ شیوعیەكان كەوتنە داواكردنی بەش لە دەسەڵاتەكەی قاسم، خۆیان وەك هاوبەشێكی حكومەتەكەی بەیان دەكرد. بەمەیش قاسم زۆر تورە دەبێت، بۆیە ئەو رووداوە بە هەلێكدەزانی بۆ لێدانی شیوعیەكان. لە سیاسەتەكانی زەعیم عبدولكەریم قاسم بۆ لاوازكردنی شیوعیەكان و شكاندنی شكۆ و ئیرادەیان راستەوخۆ كەوتە هێرشكردنە سەریان، هاوكات لە رێگای داماڵینی هێزەكانی (مقاومەی شەعبی) لە چەك و دەسەڵات، نینۆكی هێز و دەسەڵاتی شیوعیەكان بەتەواوەتیدەكات.
لە چەند هێرشێكیراگەیاندنەدا زۆر بە توندی لێدوانلە دژی شیوعیەكان دەدا، جارێكلە مەراسیمی كردنەوەی كەنیسەی (مار یوسف)دا، كە دەچێتە سەر مینبەرەكە، جگە لەوەی كردارەكانی شیوعیەكان لە كەركوك وەك تاوان دەناسێنێت، هاوكات پەیمانی ئەوە دەدات هەموو تێوەگلانی ئەو تاوانانە، واتا كوشتنی توركمانەكان بە توندی سزا بدات. لە جارێكی‌تردا لە كۆنفرانسێكی رۆژنامەنووسیدا، كە لە 29ی تەمووزی 1959دا ئەنجامیدەدا ئەو رووداوە بە تاوانێكی زۆر ناڕەوا‌و نائینسانی باس دەكات‌و هێرش دەكاتە سەر شیوعییەكان‌و تانەی ئەوەیان لێدەدا، كە شیوعییەكان لە هەموو كەس زیاتر قسە لە سەر دیموكراسی‌و مافی مرۆڤ و چەوساوەكان دەكەن، كەچی خۆیان بوون بە سەرچاوەی زوڵم‌و كوشتنی خەڵكی مەدەنی‌و دەڵێت: ئایا ئەم كردەوە دەكرێت لە لایەن رێكخراو و كەسانی دیموكراتییەوە ئەنجام بدرێت. بەواتە ناراستەخۆ دەڵێت: شیوعیەكان رێكخراوێكی نادیموكراسی و فاشین و پێویستە سزا بدرێن و دەسەڵات و هەژمونیان سنوردار بكرێت.
لە دوای 16ی تەمووز زەعیم عبدولكەریم قاسم هێزێكی سەربازیی لە بەغدادەوە رەوانەی كەركوك دەكات، بە گەیشتنیان بەم شارە ژمارەیەكی زۆر هاووڵاتی سڤیل و كەسایەتیە دیارەكانی شیوعییەكان تاوانبار و بێتاوان، بە رەشبگیریی دەستگیر دەكرێن. توركمانەكان لە كەركوكدەكەونە خۆیان بۆ تۆڵەكردنەوە لە كورد‌و شیوعییەكان. لە رۆژی سێیەمدابارودۆخەكە تەواو پێچەوانە دەبێتەوە، رووداوەكان ئاڕاستەیەكی‌تروەردەگرێت. لە رۆژانی پێشوودا، كە دەسەڵاتی شار بە دەست شوعییەكانەوە بوو، كەوتبوونە وێزەی توركمان‌و كوشت‌و بڕو و ئیهانەكردنیان، لەو رۆژانەدا جل‌و بەرگی كوردی پاسپۆرتی هاتووچۆ بوو، لە دوای سێ رۆژ بارودۆخەكە بە تەواوەتی پێچەوانە بوەوە، كورد‌و جل وبەرگی كوردی بوون بە قاچاغ‌و شاڵاوی گرتن‌و كوشتن‌و ئیهانەكردنی كورد دەستیپێكرد، لە پاڵ كوشتن‌و گرتنی تاوانباران، توركمانەكان بە پاڵپشتی سوپا كەوتنە ئازاردان‌و لێدانی خەڵكانی هەژار. تێزابیان بە چاوی چەندین كەسدا دەكرد‌وچەندینكەسی بێتاوان‌و بێ گوناهیان شەهید كرد، ئەم رۆژانە بۆ كورد رۆژێكی زۆر رەش و دژوار بووە. چەندین كەسایەتی كۆمەڵایەتی‌و پیاو ماقووڵ‌و دوكاندار‌و كاسب رۆژانە لە سەر كار‌و دوكانەكانیان دەكەوتنە بەر لێدان‌و ئازاردانی توركمانەكان، بێ ئەوەی هیچ كەسێك بتوانێت لە سەریان هەڵبدات. لە كاتی شكاتكردنیشدا ئەگەر توركمان غەدری لە كوردێك بكردایە ئەوە لە پۆلیسخانەهەر كوردەكەیان دەگرت‌و ئازاریان دەدا، بۆیە كوردەكان نەیاندەوێرا بچنە گرتووخانە‌و پۆلیسخانەكانیش. دوكاندارەكوردەكان بە گشتی (ئەوانەی دوكانەكانیان دەكەوتە ناوچەی قۆریە‌و بازاڕی گەورە و قەیسەریەوە) لە ترسی توركمانەكان‌و لە ترسی ئەوەی تێزاب نەكرێتە چاویان، كە ئەو كات پیشەیەكی نوێی توركمانە مەتەتەریفەكان بووە، رایاندەكردو دوكانەكانیان دەگواستەوە ناوچە كوردییەكان،یان هەر دوكانەكانیان دادەخست. لەوانە سەرجەم دوكانەكانی بازاڕی قەیسەری گەورە كوردبوون، دوكانەكانیان بەجێهێشت‌و بەشێك لەو دوكانانە و ماڵە كوردەكان بە تاڵان دەبران‌و خاوەنەكانیشیان نەیاندەوێرا لە سەری هەڵبدەن‌و شكایەت بكەن، هەندێك لەو كەسانەی ئەو رۆژە تێزابیان كرایە چاو ئەحمەد رەزا و فەتحوڵای محەی نازەی جەباری‌و چەندانی‌تر. لە دوای دادگایكردن‌و سەپاندنیتاوانەكە بە سەر كورد‌و شیوعییەكاندا لێشاوی دەركردن و نەفیكردنی هاوڵاتیانی كورد دەستیپێكرد، ئەم نەفیكردنەبە سەدان كەس، نەك بە تەنیا ئەوانەی فەرمانبەر‌و كارمەند‌و ئەفسەریحكومەت بوون، بەڵكو خەڵكی مەدەنیشی گرتەوە.
لەو دەمەدا هەندێك پیاوی كورد‌و توركمان هەبوون، دووربینانە دەیانڕوانییە كێشەو گرفتەكان‌و ئەم رووداوەیان نەدەویست،یان ئەم كارەساتەیان پێخۆش نەبوو، لەوانە سەرەتا عەلە بەستێ و چەند كوردێكی‌تر بە دەیان توركمانیان لە كوشتن‌و ئازاردان رزگاركردو دواتریشخەلیل ئاغا چەندین كوردی لە كوشتن‌و مردن رزگاردەكرد. (ئەگەرچی خەلیل ئاغا موختار بوو، هاوكات بە پارە‌و بەرتیلیارمەتی كوردەكانی دەدا، بەڵام كوردێكی زۆری لە مردن رزگار كردوە)، ئەو كوردانەی، كە لە بەغداد‌و لە دادگا بێتاوان دەردەچوون‌و بە تەسفیرات دەگەڕێنرانەوە بۆ كەركوك. لە كەركوك كیتاب و فایلەكانیان وندەكرا، بە تایبەتی لە مەركەزی سەرای عام، یان دەیانكوشتن،یان جارێكی‌تر دەیانگەڕاننەوە بۆ بەغداد بە تومەتێكی نوێوە. ئەوەی جیگای نیگەرانیە دواتر كورێكی عەلە بەستێ لەلایەن بەرەی توركمانە مەتەتریفەكانەوە دەكوژرێت.
هەندێك لەو توركمانانەی ئاگری شەرەكەیان گەرم دەكرد و ببونە دوژمنی سەرسەختی كورد، بە رەچەڵەك خۆیان كوردبوون و هەندێكیان لە كۆتای چلەكانی سەدەی بیستەمدا لە ئێرانەوە بۆ كەسابەت هاتبوونە كەركوك. لە ساڵی 1948دا ژمارەیەكی زۆر لە كوردانی خۆرهەڵات لە بەر برسێتی و هەژاری روویان كردبووە كوردستان، بەشێك لەو كوردانە روویان كردە شاری كەركوك. لەو كوردانە هەندێكیان بۆ خۆ گونجاندن لە گەڵ بارودۆخەكەدا خۆیان كردبووە توركمان، چونكە ئەو دەمە زۆربەی خانەكانی كار و كەسابەت بە دەست توركمانەكانەوە بووە، ئەو خانانە وەك خانە سپی‌و خان گاورەكان‌و خان چاڵەكە.. هتد. بە گشتی موڵكی توركمانەكان بوون. ئەو كوردانەی لەو خانانەدا مانەوەو كاریان دەكرد فێری زمانی توركمانی ببوون‌و بۆ خۆپاراستن لە دەركردنیان لە عێراق و خۆگونجاندن لە گەڵ بارودۆخی ئەو دەمەی كەركوكدا و لە پێناو نان و بژێویدا، دوای ساڵی 1958 زۆربەیان خۆیان بە توركمان ناونوس دەكرد. یەكێك لەو كەسانەی، كە دەیان كوردی كوشت ناوی (س. ت) بوو، بە رەچەڵەك خەڵكی شاری سنە بوو، ئەو كات ماڵی لە گەڕەكی بڵاخی كەركوك بووە. ئەم پیاوە هەر لە سەر كورد كوشتن دواتر لە گەراجی حەویجە، نزیك بازاڕیگەورە لێدەدرێت‌و دەكوژرێت. هەندێك لە توركمانەكان بەمەشەوە ناوەستن‌و دواتر بە دوای بەندكراوەكاندا دەچنە بەغداد‌و لە دادگا شایەتی درۆیان لە سەر دەدەن‌و تۆمەتی شیوعییەتیان دەخستەپاڵیان و سوێندی درۆیان لە سەر دەخوارد تا سزای توندیان بە سەردا بسەپێت. توركمانەكان دەڵێن: لە سێ رۆژی پێشوودا كوردەكان نەك تەنها لە شاردا، بەڵكو لە گوندەكانیشەوە دەهاتن بۆ شەڕ‌و لێدانی توركمان، بەڵام لە راستیدا لە رۆژی 15 تەمووزدا واتا رۆژی دووەم بە فەرمانی سەربازیی فەرماندەی فیرقە رێگەیان لە هاتنی گوندنشینە كوردییەكان گرت بێنە كەركوكەوە. لەم پیلانەدا عەرەبە شۆڤێنیستەكانیش كەوتنە پشت توركمانە تۆڕانییەكان‌و وڵاتانی دەرەوە وەك ئێران‌و توركیا‌و كۆماری عەرەبییەكگرتوو هەریەك بە رێگایەك‌و هەریەك بە مەرامێك ئاگری ئەو شەڕەیان خۆشدەكرد. بەڕێوەبەری ئەمنی كەركوك، كە پیاوێكی شۆفینی عەرەبی بوو رۆڵێكی زۆر خراپی لە خۆشكردنی ئاگرەكە‌و هاندان و پاڵپشتی توركمانەكانی لە دژی كورد دەدا. رۆژانە راپۆرت، زانیاری ناراست و درۆی هەواڵەی بەڕێوەبەرایەتی گشتی ئەمنی بەغدا دەكرد. جەغتی لە سەر ئەوە دەكردەوە، كە كورد‌و شیوعییەكان سەرەتا بە تەقەكردن لە خەڵك‌و سەربازەكان دەستیان كردووە بە شەڕوئاژاوەنانەوە، ئەمەش زۆر ناڕاست‌و دروست بوو، چونكە بە راستی شەڕ لە بەرژەوەندی كورد و شیوعییەكان نەبووە، بەڵام دەزگا هەواڵگری و پۆلیسیەكانی ئەو دەمەی كەركوك بە مەبەستی لێدانی كورد‌و شیوعییەكان هەموو ئەو تومەتانەیان بە مەرامی نانەوەی پشێوی و قوڵكردنەوەی ناكۆكیەكان دەهۆنیەوە. لە راپۆرتێكی‌تردا باس لەوە دەكات ئەفسەری خانەنشین فاتیح مەلا داودی جەباری لە بەرەی نیشتیمانی‌و جەبار محەمەد پیرۆزخان لە (إتحاد الشبیبە)و چەند كەسێكی‌تر لە ئەفسەر‌و پۆلیسەكان لە 15ی تەمووزدا پلانی ئەوە دادەنێن هەموو ئەو كەسانە كوشت‌و بڕ بكەن، كە لە دژی ئەوان دەوەستنەوە. لە راستیدا ئەم پیاوانە نەیاندەویست شەڕ دروست بێت، چونكە بە هیچ شێوەیەك شەڕ لە بەرژەوەندیی خۆیان‌و حیزبەكەشیاندا نەبووە. بە تایبەتی فاتح مەلا داودی جەباری، كە پیاوێكی زۆر نزیك بووە لە قاسم‌و ئەو خۆی بۆ ئەوە هێنابوویە كەركوك بۆ ئەوەی نەهێڵێت شەڕ‌و پێكدادان لە نێوان كورد‌و توركماندا دروست بێت، چونكە عبدولكەریم قاسم بۆ خۆیشی هەستی بەوەكردبوو، كە زەمینەسازی بۆ هەڵگیرسانی شەڕ و نانەوەی پشێویی‌و تێكدانی باری ئەمنی كەركوك دەكرێت‌و سیخورانی كۆمپانیای نەوت‌و ئاغا‌و دەرەبەگەكان‌و خاوەن موڵك‌و دەوڵەمەندەكان، كە قاسم بە توندی لە بەرژەوەندییەكانی دابوون لەگەڵ سیخوڕانی كۆماری عەرەبی‌و ئەتاتوركییەكان لە هەموو لایەكەوە هەوڵی نانەوەی شەڕ‌و ئاشوبیان دەدا. ئەم رووداوەی كەركوك لە لایەكی‌ترەوە رەنگدانەوەی ئەو فەوزا سیاسییە بوو، كە عێراق پێیدا تێدەپەڕی، رۆژی 14ی تەمووزی ساڵی 1959 نەك هەر ساڵیادی كودەتاكەی زەعیم عبدولكەریم قاسم و ئەفسەرە ئازادەكان بوو، بگرە وا رێككەوتبوو ساڵیادی جەژنی عاشورای شیعەكانیش بوو. بۆیە ئەمیادە لە باشوور‌و ناوەڕاستیش چەندین شەڕ‌و پێكدادانیخوێناویی لێكەوتەوە‌و بەدەیان كەس لەوێش بوونە قوربانی. روودانی ئەم كارەساتە لەو دەمەدا لەلایەن زۆر كەسەوە هەستی پێدەكرا. خەڵكی كەركوك بە گشتی لە ترس و دڵەراوكێدابوون، زۆرێك لە خەڵك داوای ئەوەیان دەكرد، كەیادی سەركەوتنی كودەتاكەی قاسم لە كەركوك نەكرێتەوە، بۆ ئەوەی بیانوی هەڵگیرسانی شەڕ و ناكۆكی نەدرێت بە دەست شۆفینیەكان و دەزگا هەواڵگریە بیانیەكان و سیخورانی كۆمپانیای نەوتی باكور. لەو دەمەدا چەندین كەسایەتی كۆمەڵایەتی و رناكبیر هەوڵیان دەدا، رێگری لەو كارەساتەبگرن،یەكێك لەو كەسایەتیانە مەلا جەمیلی رۆژبەیانی بووە، كە بۆ ئەو مەبەستە سەردانی بەغدایش دەكات، بەڵام هەوڵەكانی بێ سود دەمێنێتەوە، چونكە پیلانگێڕان‌و دوژمنانی كورد‌و توركمان زۆر لە خێرخوازان زیاتر‌و بەهێزتربوون، بۆیە توانیان ئەویادەوەرییە تاڵە بخەنە مێژووی پەیوەندی كورد‌و توركمانەوە. مەلا جەمیل پێش رووداوەكە دەچێتە كەركوك‌و دەبینێت بارودخەكە زۆر خراپە‌و وەك خۆی دەڵێت: (هەندێك هەرزەكاری كورد‌و توركمان چەقۆ لەیەك دەسوون‌و خۆیان بۆ گیانیەكتر گیڤدەكەنەوە‌و هەڕەشەییەكتر كوشتن دەكەن). بۆیە رۆژی 11ی تەمموز دەچێتە لای وكیلی فەرماندەی فیرقە مەحمود عەبدولرەزاق‌‌و پێی دەڵێت: من بارودۆخی ئێرەم بە دڵ نییە. وا دیارە لەم جەژنەدا هەرایەك دەقەومێت لە دژی كورد‌و توركمان تەنها بۆ ئەوەی بكرێن بە دوژمنییەكتر. هاوكات سەردانی چەند كەسێكی‌تری نزیك لە حكومەت و چەند كەسێكی ناوداری كورد‌و توركمان دەكات‌و لەو بارودۆخە ئاگادرایان دەكاتەوە.
لە دوای رووداوەكەش زانیارییەكان وا دەگاتە زەعیم 480 كەس كوژراون‌و بە هەزاران كەسیش بریندارن. بۆیە زەعیم فەرمان دەدات‌و سوپا رەوانەی كەركوك دەكات. مەلا جەمیل بۆ بەدرۆخستنەوەی ئەم قسەوباسە دەگەڕێتەوە كەركوك‌و ناوی سەرجەم كوژراوەكان‌و بریندارەكان دەباتەوە بۆ بەغداد، كە بە راستی لە 28 كوژراو زیاتر نابێت لەوانە تەنها دوانیان كوردن، ئەوانی‌تریش هەندێكیان عەرەبن‌و هەندێكیشیان كۆنە كوردن‌و خۆیان كردووە بە توركمان. مەلا جەمیل رۆژبەیانی لە سەر ئەم رووداوە وتارێك دەنووسێت بە ناونیشانی (سیدی الزعیم، حسبتك ساهرا، فنمت) هەموو رووداوەكانی تیادا دەنووسێت‌‌و ئەو ژمارەیەی رۆژنامەكە بە دزییەوە دەگەیەنێتە بەشیر موشیر ئەویش دەیشارێتەوە‌و دواتر یەكی بە دینارێك دەیفرۆشێت. ئەو كات لە سەر ئەم وتارە رۆژنامەی (صوت الاكراد) دادەخرێت. دوای رووداوەكە رۆژبەیانی كۆمەڵێك لە رۆشنبیرانی كورد رێكدەخات‌و سەردانی ماڵە توركمانەكان دەكەن بۆ دڵنەوایكردن‌و پێیان دەڵێن: كورد‌و توركمان 500 ساڵە لە كەركوكدا پێكەوە دەژین‌و هیچ گرفت‌و كێشەیەك نەكەوتووەتە نێوانیانەوە‌و ئەم كارەساتە كاری نۆكەرانی بێگانەیە.
پاش چەند رۆژێك مەلا جەمیل لە رۆژنامەی (ندا‌و الاهالی) وتارێكك ئەنووسێت بە ناونیشانی (كورد‌و توركمان 500 ساڵە لەم شارەدان تا ئێستا ناكۆكی لە نێوانیاندا نەبووە، ئەم كارەساتە روویداوە دەستی دوژمنانی هەردوو لایە) ئەو كات مودیری ئەمنی كەركوك بانگی دەكات‌و پێی دەڵێت: ئەم وتارە هی تۆیە؟ مەلا جەمیل دەڵێت: بەڵێ من ئەم وتارەم بۆیە نووسیوە بۆ ئەوەی ناكۆكی نەكەوێتە نێوان كورد‌و توركمانەوە. پاش چەند رۆژێك پۆلیس دێن لە مزگەوتەوە دەستگیری دەكەن‌و رەوانەی دادگای دەكەن، لە بەغداد لەوێ كاتێك دادەوەر رۆژنامەكە دەخوێنێـتەوە‌و دەڵێت: زۆر سەیرە بابەتی ناو ئەم رۆژنامەیە داوای دۆستایەتی‌و رێكی دەكات، نازانم تۆیان بۆچی هێناوە بۆ ئێرە؟ مەلا جەمیل رۆژبەیانی دەڵێت: هەراو پشێوی كەركوك هەمووی ئەم مودیر ئەمنە دروستیكردووە، كە منی ناردووەتە ئێرە، دادوەرەكەش دەڵێت: تۆ لای من بێتاوانی، بەڵام بڕیاری گواستنەوەی تۆی تێدایە بۆ ناسریە، دوای ئەوەی دەینێرنە ناسریە لەوێش دوای دوو هەفتە دەستگیری دەكەن‌و بۆ ماوەی 15مانگ لە بەندیخانە دەیهێڵنەوە.(28)
ئاشوبەكەی ساڵی 1959 پیلانێكی دەرەكی بوو، ئامانج لێیدا جگە لە لێدانی حكومەتەكەی زەعیم عبدولكەریم قاسم، هاوكات بۆ دروستكردنی ئاشوب و فیتنەیەكیش بووە لە نێوان كورد و توركمان بە مەبەستی بەكارهێنانیان وەك ئامرازێك بۆ سەپاندنی ئەجندای دەرەكی دوژمانی كورد بە تایبەتی و عێراق بە گشتی.
سەرچاوەكان:
26- ارشد هرمزی- التركمان و الوگن العراقی – مۆسسە وقف كركوك. ل70.
27- عەلەبەستێ – حەسەن جاف - كورتە رۆمان -2006- كۆمەڵەی رووناكبیری كەركوك.
28- مەلا جەمیل رۆژبەیانی. چەپكێ رەخنە لە كتێبی ئوستاد – كەركوك – 2005 لە بڵاوكراوەكانی دەزگای (هەواڵ) بۆ راگەیاندن و رۆژنامەوانی.
\
لە چەند هێرشێكیراگەیاندنەدا زۆر بە توندی لێدوانلە دژی شیوعیەكان دەدا، جارێكلە مەراسیمی كردنەوەی كەنیسەی (مار یوسف)دا، كە دەچێتە سەر مینبەرەكە، جگە لەوەی كردارەكانی شیوعیەكان لە كەركوك وەك تاوان دەناسێنێت، هاوكات پەیمانی ئەوە دەدات هەموو تێوەگلانی ئەو تاوانانە، واتا كوشتنی توركمانەكان بە توندی سزا بدات. لە جارێكی‌تردا لە كۆنفرانسێكی رۆژنامەنووسیدا، كە لە 29ی تەمووزی 1959دا ئەنجامیدەدا ئەو رووداوە بە تاوانێكی زۆر ناڕەوا‌و نائینسانی باس دەكات‌و هێرش دەكاتە سەر شیوعییەكان‌و تانەی ئەوەیان لێدەدا، كە شیوعییەكان لە هەموو كەس زیاتر قسە لە سەر دیموكراسی‌و مافی مرۆڤ و چەوساوەكان دەكەن، كەچی خۆیان بوون بە سەرچاوەی زوڵم‌و كوشتنی خەڵكی مەدەنی‌و دەڵێت: ئایا ئەم كردەوە دەكرێت لە لایەن رێكخراو و كەسانی دیموكراتییەوە ئەنجام بدرێت. بەواتە ناراستەخۆ دەڵێت: شیوعیەكان رێكخراوێكی نادیموكراسی و فاشین و پێویستە سزا بدرێن و دەسەڵات و هەژمونیان سنوردار بكرێت.
لە دوای 16ی تەمووز زەعیم عبدولكەریم قاسم هێزێكی سەربازیی لە بەغدادەوە رەوانەی كەركوك دەكات، بە گەیشتنیان بەم شارە ژمارەیەكی زۆر هاووڵاتی سڤیل و كەسایەتیە دیارەكانی شیوعییەكان تاوانبار و بێتاوان، بە رەشبگیریی دەستگیر دەكرێن. توركمانەكان لە كەركوكدەكەونە خۆیان بۆ تۆڵەكردنەوە لە كورد‌و شیوعییەكان. لە رۆژی سێیەمدابارودۆخەكە تەواو پێچەوانە دەبێتەوە، رووداوەكان ئاڕاستەیەكی‌تروەردەگرێت. لە رۆژانی پێشوودا، كە دەسەڵاتی شار بە دەست شوعییەكانەوە بوو، كەوتبوونە وێزەی توركمان‌و كوشت‌و بڕو و ئیهانەكردنیان، لەو رۆژانەدا جل‌و بەرگی كوردی پاسپۆرتی هاتووچۆ بوو، لە دوای سێ رۆژ بارودۆخەكە بە تەواوەتی پێچەوانە بوەوە، كورد‌و جل وبەرگی كوردی بوون بە قاچاغ‌و شاڵاوی گرتن‌و كوشتن‌و ئیهانەكردنی كورد دەستیپێكرد، لە پاڵ كوشتن‌و گرتنی تاوانباران، توركمانەكان بە پاڵپشتی سوپا كەوتنە ئازاردان‌و لێدانی خەڵكانی هەژار. تێزابیان بە چاوی چەندین كەسدا دەكرد‌وچەندینكەسی بێتاوان‌و بێ گوناهیان شەهید كرد، ئەم رۆژانە بۆ كورد رۆژێكی زۆر رەش و دژوار بووە. چەندین كەسایەتی كۆمەڵایەتی‌و پیاو ماقووڵ‌و دوكاندار‌و كاسب رۆژانە لە سەر كار‌و دوكانەكانیان دەكەوتنە بەر لێدان‌و ئازاردانی توركمانەكان، بێ ئەوەی هیچ كەسێك بتوانێت لە سەریان هەڵبدات. لە كاتی شكاتكردنیشدا ئەگەر توركمان غەدری لە كوردێك بكردایە ئەوە لە پۆلیسخانەهەر كوردەكەیان دەگرت‌و ئازاریان دەدا، بۆیە كوردەكان نەیاندەوێرا بچنە گرتووخانە‌و پۆلیسخانەكانیش. دوكاندارەكوردەكان بە گشتی (ئەوانەی دوكانەكانیان دەكەوتە ناوچەی قۆریە‌و بازاڕی گەورە و قەیسەریەوە) لە ترسی توركمانەكان‌و لە ترسی ئەوەی تێزاب نەكرێتە چاویان، كە ئەو كات پیشەیەكی نوێی توركمانە مەتەتەریفەكان بووە، رایاندەكردو دوكانەكانیان دەگواستەوە ناوچە كوردییەكان،یان هەر دوكانەكانیان دادەخست. لەوانە سەرجەم دوكانەكانی بازاڕی قەیسەری گەورە كوردبوون، دوكانەكانیان بەجێهێشت‌و بەشێك لەو دوكانانە و ماڵە كوردەكان بە تاڵان دەبران‌و خاوەنەكانیشیان نەیاندەوێرا لە سەری هەڵبدەن‌و شكایەت بكەن، هەندێك لەو كەسانەی ئەو رۆژە تێزابیان كرایە چاو ئەحمەد رەزا و فەتحوڵای محەی نازەی جەباری‌و چەندانی‌تر. لە دوای دادگایكردن‌و سەپاندنیتاوانەكە بە سەر كورد‌و شیوعییەكاندا لێشاوی دەركردن و نەفیكردنی هاوڵاتیانی كورد دەستیپێكرد، ئەم نەفیكردنەبە سەدان كەس، نەك بە تەنیا ئەوانەی فەرمانبەر‌و كارمەند‌و ئەفسەریحكومەت بوون، بەڵكو خەڵكی مەدەنیشی گرتەوە.
لەو دەمەدا هەندێك پیاوی كورد‌و توركمان هەبوون، دووربینانە دەیانڕوانییە كێشەو گرفتەكان‌و ئەم رووداوەیان نەدەویست،یان ئەم كارەساتەیان پێخۆش نەبوو، لەوانە سەرەتا عەلە بەستێ و چەند كوردێكی‌تر بە دەیان توركمانیان لە كوشتن‌و ئازاردان رزگاركردو دواتریشخەلیل ئاغا چەندین كوردی لە كوشتن‌و مردن رزگاردەكرد. (ئەگەرچی خەلیل ئاغا موختار بوو، هاوكات بە پارە‌و بەرتیلیارمەتی كوردەكانی دەدا، بەڵام كوردێكی زۆری لە مردن رزگار كردوە)، ئەو كوردانەی، كە لە بەغداد‌و لە دادگا بێتاوان دەردەچوون‌و بە تەسفیرات دەگەڕێنرانەوە بۆ كەركوك. لە كەركوك كیتاب و فایلەكانیان وندەكرا، بە تایبەتی لە مەركەزی سەرای عام، یان دەیانكوشتن،یان جارێكی‌تر دەیانگەڕاننەوە بۆ بەغداد بە تومەتێكی نوێوە. ئەوەی جیگای نیگەرانیە دواتر كورێكی عەلە بەستێ لەلایەن بەرەی توركمانە مەتەتریفەكانەوە دەكوژرێت.
هەندێك لەو توركمانانەی ئاگری شەرەكەیان گەرم دەكرد و ببونە دوژمنی سەرسەختی كورد، بە رەچەڵەك خۆیان كوردبوون و هەندێكیان لە كۆتای چلەكانی سەدەی بیستەمدا لە ئێرانەوە بۆ كەسابەت هاتبوونە كەركوك. لە ساڵی 1948دا ژمارەیەكی زۆر لە كوردانی خۆرهەڵات لە بەر برسێتی و هەژاری روویان كردبووە كوردستان، بەشێك لەو كوردانە روویان كردە شاری كەركوك. لەو كوردانە هەندێكیان بۆ خۆ گونجاندن لە گەڵ بارودۆخەكەدا خۆیان كردبووە توركمان، چونكە ئەو دەمە زۆربەی خانەكانی كار و كەسابەت بە دەست توركمانەكانەوە بووە، ئەو خانانە وەك خانە سپی‌و خان گاورەكان‌و خان چاڵەكە.. هتد. بە گشتی موڵكی توركمانەكان بوون. ئەو كوردانەی لەو خانانەدا مانەوەو كاریان دەكرد فێری زمانی توركمانی ببوون‌و بۆ خۆپاراستن لە دەركردنیان لە عێراق و خۆگونجاندن لە گەڵ بارودۆخی ئەو دەمەی كەركوكدا و لە پێناو نان و بژێویدا، دوای ساڵی 1958 زۆربەیان خۆیان بە توركمان ناونوس دەكرد. یەكێك لەو كەسانەی، كە دەیان كوردی كوشت ناوی (س. ت) بوو، بە رەچەڵەك خەڵكی شاری سنە بوو، ئەو كات ماڵی لە گەڕەكی بڵاخی كەركوك بووە. ئەم پیاوە هەر لە سەر كورد كوشتن دواتر لە گەراجی حەویجە، نزیك بازاڕیگەورە لێدەدرێت‌و دەكوژرێت. هەندێك لە توركمانەكان بەمەشەوە ناوەستن‌و دواتر بە دوای بەندكراوەكاندا دەچنە بەغداد‌و لە دادگا شایەتی درۆیان لە سەر دەدەن‌و تۆمەتی شیوعییەتیان دەخستەپاڵیان و سوێندی درۆیان لە سەر دەخوارد تا سزای توندیان بە سەردا بسەپێت. توركمانەكان دەڵێن: لە سێ رۆژی پێشوودا كوردەكان نەك تەنها لە شاردا، بەڵكو لە گوندەكانیشەوە دەهاتن بۆ شەڕ‌و لێدانی توركمان، بەڵام لە راستیدا لە رۆژی 15 تەمووزدا واتا رۆژی دووەم بە فەرمانی سەربازیی فەرماندەی فیرقە رێگەیان لە هاتنی گوندنشینە كوردییەكان گرت بێنە كەركوكەوە. لەم پیلانەدا عەرەبە شۆڤێنیستەكانیش كەوتنە پشت توركمانە تۆڕانییەكان‌و وڵاتانی دەرەوە وەك ئێران‌و توركیا‌و كۆماری عەرەبییەكگرتوو هەریەك بە رێگایەك‌و هەریەك بە مەرامێك ئاگری ئەو شەڕەیان خۆشدەكرد. بەڕێوەبەری ئەمنی كەركوك، كە پیاوێكی شۆفینی عەرەبی بوو رۆڵێكی زۆر خراپی لە خۆشكردنی ئاگرەكە‌و هاندان و پاڵپشتی توركمانەكانی لە دژی كورد دەدا. رۆژانە راپۆرت، زانیاری ناراست و درۆی هەواڵەی بەڕێوەبەرایەتی گشتی ئەمنی بەغدا دەكرد. جەغتی لە سەر ئەوە دەكردەوە، كە كورد‌و شیوعییەكان سەرەتا بە تەقەكردن لە خەڵك‌و سەربازەكان دەستیان كردووە بە شەڕوئاژاوەنانەوە، ئەمەش زۆر ناڕاست‌و دروست بوو، چونكە بە راستی شەڕ لە بەرژەوەندی كورد و شیوعییەكان نەبووە، بەڵام دەزگا هەواڵگری و پۆلیسیەكانی ئەو دەمەی كەركوك بە مەبەستی لێدانی كورد‌و شیوعییەكان هەموو ئەو تومەتانەیان بە مەرامی نانەوەی پشێوی و قوڵكردنەوەی ناكۆكیەكان دەهۆنیەوە. لە راپۆرتێكی‌تردا باس لەوە دەكات ئەفسەری خانەنشین فاتیح مەلا داودی جەباری لە بەرەی نیشتیمانی‌و جەبار محەمەد پیرۆزخان لە (إتحاد الشبیبە)و چەند كەسێكی‌تر لە ئەفسەر‌و پۆلیسەكان لە 15ی تەمووزدا پلانی ئەوە دادەنێن هەموو ئەو كەسانە كوشت‌و بڕ بكەن، كە لە دژی ئەوان دەوەستنەوە. لە راستیدا ئەم پیاوانە نەیاندەویست شەڕ دروست بێت، چونكە بە هیچ شێوەیەك شەڕ لە بەرژەوەندیی خۆیان‌و حیزبەكەشیاندا نەبووە. بە تایبەتی فاتح مەلا داودی جەباری، كە پیاوێكی زۆر نزیك بووە لە قاسم‌و ئەو خۆی بۆ ئەوە هێنابوویە كەركوك بۆ ئەوەی نەهێڵێت شەڕ‌و پێكدادان لە نێوان كورد‌و توركماندا دروست بێت، چونكە عبدولكەریم قاسم بۆ خۆیشی هەستی بەوەكردبوو، كە زەمینەسازی بۆ هەڵگیرسانی شەڕ و نانەوەی پشێویی‌و تێكدانی باری ئەمنی كەركوك دەكرێت‌و سیخورانی كۆمپانیای نەوت‌و ئاغا‌و دەرەبەگەكان‌و خاوەن موڵك‌و دەوڵەمەندەكان، كە قاسم بە توندی لە بەرژەوەندییەكانی دابوون لەگەڵ سیخوڕانی كۆماری عەرەبی‌و ئەتاتوركییەكان لە هەموو لایەكەوە هەوڵی نانەوەی شەڕ‌و ئاشوبیان دەدا. ئەم رووداوەی كەركوك لە لایەكی‌ترەوە رەنگدانەوەی ئەو فەوزا سیاسییە بوو، كە عێراق پێیدا تێدەپەڕی، رۆژی 14ی تەمووزی ساڵی 1959 نەك هەر ساڵیادی كودەتاكەی زەعیم عبدولكەریم قاسم و ئەفسەرە ئازادەكان بوو، بگرە وا رێككەوتبوو ساڵیادی جەژنی عاشورای شیعەكانیش بوو. بۆیە ئەمیادە لە باشوور‌و ناوەڕاستیش چەندین شەڕ‌و پێكدادانیخوێناویی لێكەوتەوە‌و بەدەیان كەس لەوێش بوونە قوربانی. روودانی ئەم كارەساتە لەو دەمەدا لەلایەن زۆر كەسەوە هەستی پێدەكرا. خەڵكی كەركوك بە گشتی لە ترس و دڵەراوكێدابوون، زۆرێك لە خەڵك داوای ئەوەیان دەكرد، كەیادی سەركەوتنی كودەتاكەی قاسم لە كەركوك نەكرێتەوە، بۆ ئەوەی بیانوی هەڵگیرسانی شەڕ و ناكۆكی نەدرێت بە دەست شۆفینیەكان و دەزگا هەواڵگریە بیانیەكان و سیخورانی كۆمپانیای نەوتی باكور. لەو دەمەدا چەندین كەسایەتی كۆمەڵایەتی و رناكبیر هەوڵیان دەدا، رێگری لەو كارەساتەبگرن،یەكێك لەو كەسایەتیانە مەلا جەمیلی رۆژبەیانی بووە، كە بۆ ئەو مەبەستە سەردانی بەغدایش دەكات، بەڵام هەوڵەكانی بێ سود دەمێنێتەوە، چونكە پیلانگێڕان‌و دوژمنانی كورد‌و توركمان زۆر لە خێرخوازان زیاتر‌و بەهێزتربوون، بۆیە توانیان ئەویادەوەرییە تاڵە بخەنە مێژووی پەیوەندی كورد‌و توركمانەوە. مەلا جەمیل پێش رووداوەكە دەچێتە كەركوك‌و دەبینێت بارودخەكە زۆر خراپە‌و وەك خۆی دەڵێت: (هەندێك هەرزەكاری كورد‌و توركمان چەقۆ لەیەك دەسوون‌و خۆیان بۆ گیانیەكتر گیڤدەكەنەوە‌و هەڕەشەییەكتر كوشتن دەكەن). بۆیە رۆژی 11ی تەمموز دەچێتە لای وكیلی فەرماندەی فیرقە مەحمود عەبدولرەزاق‌‌و پێی دەڵێت: من بارودۆخی ئێرەم بە دڵ نییە. وا دیارە لەم جەژنەدا هەرایەك دەقەومێت لە دژی كورد‌و توركمان تەنها بۆ ئەوەی بكرێن بە دوژمنییەكتر. هاوكات سەردانی چەند كەسێكی‌تری نزیك لە حكومەت و چەند كەسێكی ناوداری كورد‌و توركمان دەكات‌و لەو بارودۆخە ئاگادرایان دەكاتەوە.
لە دوای رووداوەكەش زانیارییەكان وا دەگاتە زەعیم 480 كەس كوژراون‌و بە هەزاران كەسیش بریندارن. بۆیە زەعیم فەرمان دەدات‌و سوپا رەوانەی كەركوك دەكات. مەلا جەمیل بۆ بەدرۆخستنەوەی ئەم قسەوباسە دەگەڕێتەوە كەركوك‌و ناوی سەرجەم كوژراوەكان‌و بریندارەكان دەباتەوە بۆ بەغداد، كە بە راستی لە 28 كوژراو زیاتر نابێت لەوانە تەنها دوانیان كوردن، ئەوانی‌تریش هەندێكیان عەرەبن‌و هەندێكیشیان كۆنە كوردن‌و خۆیان كردووە بە توركمان. مەلا جەمیل رۆژبەیانی لە سەر ئەم رووداوە وتارێك دەنووسێت بە ناونیشانی (سیدی الزعیم، حسبتك ساهرا، فنمت) هەموو رووداوەكانی تیادا دەنووسێت‌‌و ئەو ژمارەیەی رۆژنامەكە بە دزییەوە دەگەیەنێتە بەشیر موشیر ئەویش دەیشارێتەوە‌و دواتر یەكی بە دینارێك دەیفرۆشێت. ئەو كات لە سەر ئەم وتارە رۆژنامەی (صوت الاكراد) دادەخرێت. دوای رووداوەكە رۆژبەیانی كۆمەڵێك لە رۆشنبیرانی كورد رێكدەخات‌و سەردانی ماڵە توركمانەكان دەكەن بۆ دڵنەوایكردن‌و پێیان دەڵێن: كورد‌و توركمان 500 ساڵە لە كەركوكدا پێكەوە دەژین‌و هیچ گرفت‌و كێشەیەك نەكەوتووەتە نێوانیانەوە‌و ئەم كارەساتە كاری نۆكەرانی بێگانەیە.
پاش چەند رۆژێك مەلا جەمیل لە رۆژنامەی (ندا‌و الاهالی) وتارێكك ئەنووسێت بە ناونیشانی (كورد‌و توركمان 500 ساڵە لەم شارەدان تا ئێستا ناكۆكی لە نێوانیاندا نەبووە، ئەم كارەساتە روویداوە دەستی دوژمنانی هەردوو لایە) ئەو كات مودیری ئەمنی كەركوك بانگی دەكات‌و پێی دەڵێت: ئەم وتارە هی تۆیە؟ مەلا جەمیل دەڵێت: بەڵێ من ئەم وتارەم بۆیە نووسیوە بۆ ئەوەی ناكۆكی نەكەوێتە نێوان كورد‌و توركمانەوە. پاش چەند رۆژێك پۆلیس دێن لە مزگەوتەوە دەستگیری دەكەن‌و رەوانەی دادگای دەكەن، لە بەغداد لەوێ كاتێك دادەوەر رۆژنامەكە دەخوێنێـتەوە‌و دەڵێت: زۆر سەیرە بابەتی ناو ئەم رۆژنامەیە داوای دۆستایەتی‌و رێكی دەكات، نازانم تۆیان بۆچی هێناوە بۆ ئێرە؟ مەلا جەمیل رۆژبەیانی دەڵێت: هەراو پشێوی كەركوك هەمووی ئەم مودیر ئەمنە دروستیكردووە، كە منی ناردووەتە ئێرە، دادوەرەكەش دەڵێت: تۆ لای من بێتاوانی، بەڵام بڕیاری گواستنەوەی تۆی تێدایە بۆ ناسریە، دوای ئەوەی دەینێرنە ناسریە لەوێش دوای دوو هەفتە دەستگیری دەكەن‌و بۆ ماوەی 15مانگ لە بەندیخانە دەیهێڵنەوە.(28)
ئاشوبەكەی ساڵی 1959 پیلانێكی دەرەكی بوو، ئامانج لێیدا جگە لە لێدانی حكومەتەكەی زەعیم عبدولكەریم قاسم، هاوكات بۆ دروستكردنی ئاشوب و فیتنەیەكیش بووە لە نێوان كورد و توركمان بە مەبەستی بەكارهێنانیان وەك ئامرازێك بۆ سەپاندنی ئەجندای دەرەكی دوژمانی كورد بە تایبەتی و عێراق بە گشتی.
سەرچاوەكان:
26- ارشد هرمزی- التركمان و الوگن العراقی – مۆسسە وقف كركوك. ل70.
27- عەلەبەستێ – حەسەن جاف - كورتە رۆمان -2006- كۆمەڵەی رووناكبیری كەركوك.
28- مەلا جەمیل رۆژبەیانی. چەپكێ رەخنە لە كتێبی ئوستاد – كەركوك – 2005 لە بڵاوكراوەكانی دەزگای (هەواڵ) بۆ راگەیاندن و رۆژنامەوانی.