هەر لەسەردەمی ئەفسانەی «قابیل‌و هابیل»وە ترس هەبووەو قۆناخ بەقۆناخ بەپێی سەردەمەکە گۆڕانی بەسەرداهاتووە، ترس لەتووڕەیی سروشت‌و بومەلەرزەو لافاو تادەگاتە ترسی مرۆڤ لەبرای خۆی مرۆڤ‌و لەکن خوای ترس‌و برسێتی وەکو یەکن‌و لەقورئاندا دەڵێت «الذي اطعمهم من جوع و امنهم من خوف».
کاتێک ترس دەبێتە قەدەری مرۆڤ‌و دڵەڕاوکێش دەبێتە سێبەری، ئەوە هەستکردن بەدڵنیایی چارەنووس نامێنێت‌و ژیان دەبێتە دۆزەخ‌و توانای ئەوە لەدەستدەدات کە خەون‌و خۆزگە بەدواڕۆژێکی باش ببینێت، کاتێک نشووستی‌و نائومێدی‌و خەفەت‌و هەستکردن بەترس لەنادیاری ئایندەو پەستانەکانی ژیان کەڵەکە دەبن ژیان دەگاتە بنبەست‌و هەستەکان دەگاتە ترۆپی ئاهوبێزاری، پەنا بۆ داروبەرد دەبات بۆ خۆڕزگارکردن لەو دۆخە بەئازارە کە یەکیان پەنابردنە بۆ کۆچ‌و هەڵاتنە لەو هەڕەشەیەی کە لەبوونی دەکات بۆ دەستەبەرکردنی پاروەنانێک‌و شوێنێکی ئارام‌و ڕێگای مردنێکی غەریب دەگریتەبەر، خۆی بەسارای چۆڵەوانی بێڕێگای سوتێنەرو شاخ‌و داخی بەستەڵەک‌و گەرداوو شەپۆلی دەریای ترسناکدا دەدات کە ڕۆژ نییە ئێمە ئەو شەپۆلە نەبینین کە چۆن جەستەی ئەو گەنجە هەڵاتوان هەڵدەلوشێت، نازانم ئەو گەنجانە چۆن قبوڵی ئەوەدەکەن سواری ئەو کەشتیە شڕوشەقانە ببن؟
تۆ لەسەر ئەو بەلەمانە هەموو ڕەنگ‌و ڕەگەزو زمانێک دەبینیت، کورد، عەرەب، ئەفریقی….هتد، هەریەک لەمانە تەسەوری ئەوەدەکات کە ئەو گەشت بۆ خەونی بەدەوڵەمەندبوون‌و زانست‌و شارستانیەت دەکات‌و کاتێک بەلەمەکەش نقووم دەبێت ڕوخساری دایکی بیر دێتەوە کە دەیبینێت باوکیشی کە لەپشت شەپۆلەکانەوە بزردەبێت.
ئێمە لەبەردەم کێشەی پرسیارێکی گرنگداین: بۆچی گەنجان لەوڵاتانی خۆیانەوە هەڵدێن؟
ئەوان هەڵدێن لەهەژاری‌و نەخۆشی‌و دواکەوتوویی‌و جەنگی ناوخۆو ناڕونی پاشەڕۆژی خۆیی‌و خێزانەکەیی‌و نیشتیمانەکەی…قورسترین شت ئەوەیە کە لەترسان بێدەنگ بیت، چونکە ئێمە دەتوانین مامه‌ڵە لەگەڵ هەموو شتەکان بکەین تەنها ترس نەبێت، چونکە ترس دەبێتە هێزێکی ملهوڕو دادپەروەریەکی لەخاچدراو.
لەدێر زەمانەوە هاوڵاتی کورد لەناو قەڵایەکی ترسدایە، بەجۆرەها ترس دەورەدراوەو کەس نەیتوانیوە ئەم قەڵایە ببڕێت‌و ڕزگاری بکات، بۆیە لەهەموو شتێک دەترسیت، ترس لەکوشتن، لەنەبوونی، نانبڕین، ترس لەترس، لەزوڵم، لەترس ڕۆژانەی منداڵەکانی تادەگاتە ترسی لەهەڕەشەی دوژمنان لەنیشتیمانەکەیی‌و سەدان ترسی دیکە، ئەمە ترس لەترسە وڵات دەلەرزێنێت، «فرانکلین رزفلت»ی سەرۆکی وڵاتەیەکگرتووەکانی ئەمەریکا قسەیەکی هەیە کە دەڵێت، هیچ شتێک ترسناکتر نییە لەترس تەنها خودی ترسەکە نەبێت.
کاتێک ئەڵمانیا جەنگی جیهانی هەڵگیرساندو هەر دوای کۆتاییهاتنی جەنگ پەیمانی «ڤیرسا»یان پێ ئیمزاکرد، لەو پەیمانە غەدرو زەرەرێکی زۆریان خستەسەر ئەو وڵاتە، ئەو ستەمەی لێیکرا بریتیبوو لە: دابڕانی پارچەیەک لەخاکی ئەو وڵاتە کە هەندێکیان خستەسەر پۆڵەنداو بەشەکەی تریش خستەسەر تشیکۆسلۆڤاکیاو فەرەنساش هەردوو هەرێمی ئیلیزاس‌و لۆرین کە لەسەدەی هەژدەمەوە لەسەری ناکۆکن خستەسەر وڵاتەکەت‌و غەرامەیەکی 860 ملیار دۆلاریشیان خستەسەر ئەڵمانیاو ئەمە هاوکات بوو لەگەڵ برسێتی‌و قاتوقڕی‌و قەیرانی ئابووری جیهانی ساڵی 1928، ئەم هەموو شتە ترسێکی گەورەیدا ئەڵمانیاو لەدۆخێکی سایکۆلۆجی‌و ئابووری خراپدابوو، ئەو ترس‌و ستەمە بوو وای لەو گەلە کرد لەپشت« هیتلەر»وە بوەستن، جەنگی دووەمی جیهان هەڵگیرسێنن‌و ئەم جەنگە ئەڵمانیان دابەشکردو لەترسی یەکبوونەوەی ئەڵمانیا بەدەیان ڕێککەوتنامەو بڕیارو پەیماننامە ئابڵوقەو گەمارۆیاندا تا توانیان لەچواچێوەی وڵاتانی ئەوروپی بەخۆیەوە بگرن.
خەڵک خۆسەویستی یەکیاندەخات، هەندێکجار بێزاری یەکیاندەخات، هەندێکجار ترس یەکیاندەخات، هەندێکجار توڕەیی یەکیان دەخات، ترس‌و توڕەیی‌و خۆشەویستی بیانوی خۆیان هەبێت یان نا، لەهەموو حاڵەتەکاندا خەڵک لەدەوری ئەو هەستانە لەناوخۆیاندا کۆدەکرێنەوەو وایانلێدەکات وەک یەک کوتلە وابن، ستەم بوو ئەڵمانیای یەکخست کە لەپشت هیتلەرەوە بن، ترس بوو هەموو گەلی ڕۆمانیای والێکرد ڕقیان لەتشاوسیشکۆی سەرۆکی ئەو وڵاتە ببێتەوەو لەناوی ببەن، دەڵێن ڕۆژێکیان پێیانگوتبوو، خەڵک ڕقی لەتۆیە، وەڵامیدابووەوە کە ئەمە لەکنەمن شتێک نییە تا ترسی من بەبەردەوامی دڵ‌و دەرونیان پڕدەکات، ئەمە بۆ شای ئێران‌و عێراق‌و لیبیاش هەمان شت.
لەسەرەتای نەوەدەکان لەڕواندا جەنگێکی ناوخۆ لەنێوان دوو هۆز بەرپابوو نزیکەی ملیۆنێک کەس زیاتر کوژران‌و بەهەزارا کۆچیانکرد، باڵام سەرۆک «کاگامی» هات بەدوانزە ساڵ ڕواندای دواکەوتوو جەنگ‌و کاولکاری کردە وڵاتێک کە پێی بڵێن سەنگاپورای ئەفریقیا.
کەمبۆدیا جەنگێکی ناوخۆی بەسەرۆکایەتی پۆلپۆت کە نازناوی «برا ژمارە یەک» بوو بەخۆوەدیت، لەسەردەمی حوکمڕانی پۆلپۆتی کۆمۆنیستی توندڕۆ کە سەرۆکایەتی خەمیرە سورەکانه دەکرد سێ ملیۆن کەس زیاتر کوژران‌و نۆردەم سیهانۆکی پادشای ئەم وڵاتەی ناچار بەهەڵاتن کرد، بەڵام لەشەڕێکی لەگەڵ ڤیەتنامیەکاندا خەمیرەسورەکان شکان پۆلپۆت لەسەر جێگا مرد لەسەرۆک حکومەتی کەمبۆدیایان پرسی بۆ نەتانکوشت؟ وتی لەترسی کەمبۆدیا، ئێستا ئەم وڵاتە لەوڵاتە پێشکەوتووەکانی ناوچەکەیە.
بەداخەوە لەکوردستان خەڵک ترسی لەپەرتەوازەیی نێو ماڵی کوردو نەبوونی یەکگووتاری‌و یەکنەگرتنەوەی دامەزراوەکان‌و باڵادەستی دەستی حزب‌و دابەشبوون هەیە، لەلایەکی دیکە نوخبەی دەسەڵات خۆی بەدوورگرتووە لەهاوڵاتی‌و دابڕانێکی تەواو لەنێوان هەردوولادا هەیە، کۆمەڵگا لەزۆر ئاستدا ئەمانە بەنامۆ لەخۆی دادەنێت، ئەمەش بەکردەیی وای لەتاکی ئەم نیشتیمانە کەردووە بترسێت‌و سەرهەڵگرێت یا ناڕەزایی مەدەنیانە بەبەشدارینەکردن لەهەڵبژاردنەکان دەرببڕێت، تاکە چارەسەر ئەوەیە کە حزبەکان لەگەڵ گەلەکەمان ئاشتببنەوەو بەخۆیاندا بچنەوەو ئامرازی نوێ لەجیاتی کۆنەکان کە لەگەڵ ئەو سەردەمەدا دێتەوە بەکاربهێنن‌و هەڵەکان ڕاستکەنەوە، ئەمە موڕاجەعەبوو چین‌و ڕوانداو کەمبۆدیا ژاپۆن‌و ئەڵمانیاو دەیان گەل‌و وڵاتی دەرباز کرد.