فیدراڵیەت وەك شێوازیكی حوكمڕانی جیاواز لە شێوازە كانی دیكەی حوكمڕانی هەرچەندە زۆریك لە حوكەمەتەكانی جیهان حوكوماتی فیدراڵی نین بە ڵكو حوكوماتی (وەحدەین)واتە یەكگرتوون واتا دەسەڵاتی سیاسی و شەرعیەتی باڵادەستی لەدەوڵەتی یەكگرتودا خۆی لە حوكومەتی نیشتمانیدا دە بینیتەوە بە تایبەتی لە پەرلەمانی ئەو دەوڵەتە بە گوێرەی دەستور , وە لەدەوڵەتی فیدراڵیدا كارابون و چالاكیە دەستوریەكان ڕانەوەستاوە لەسەر ڕێكخستنی دەزگاكانی دەوڵەت بەگوێرەی ئەو دەستورە بەقەدەر ئەوەی كە پشت بەستوە بەشێوازیكاركردنی ئەم دەزگانە/چونكە دەزگاكان بەگشتی بۆ بەدەستهێنانی ئامانج گە لێكن مەرج نیە ئەوئامانجانەبێت كە لەپێناویدا دامەزراوە چونكەبەتێپەڕبونی كات گوڕانكاری لە ئامانجەكانی كۆمەڵگادا ڕودەدات وەئەمەش دەبێتەهۆی ئەوەی كە ئەم ئامانجەتازانە ڕنگدانەوەی هەبێت بۆ دۆزینەوەی شێوازینوێ بۆئیدارەكردنی ئەودەزگاكۆَنانە.وەدەتوانین بڵێین ناوەڕۆكی فیدراڵی لە پێكهاتەی دەستوردا نیە بەڵكو لە لەناوكۆمەڵگایە .
لێرەداحوكومەتی هەریمەكان شتێك نین جگە لەكۆمەڵە دەزگایەك كەوابەستەی حوكومەتی ناوەندەبن وەتوانای ممارەسە كردنی هیچ دەسەڵاتێكی نیە جگە لەو دەسەڵاتانەی كە حوكومەتیناوەندپێیان دەبەخشێت, ئەم حوكومەتەهەرێممیانە راستەوخۆ لە ژێرچاودێری حوكومەتی ناوەندا دەبن لەڕێگەی نوێنەرانی حوكومەتی ناوەندەوە . ئەگەر دەسەڵاتی هەرێمەكان سنوری دەسەڵاتی ناوەندی تێپەڕان ئەوە حوكومەتی ناوەند توانای (ردع|)ی دە بێت بۆ ڕوبەڕوبونەوە و گرتنەبەریڕێگەو شوینی تایەت بەو مەبە ستە بەتایبەتیلە ڕوی ئیداریەوە وەك بێبەشكردن لەبودجە كەبەیەكێك لەو میكانیزمی (ردع) ە دادەنرێت , لئەم شێوازی حوكم ڕانیە لە ئەزمونی حوكمڕانی عێراقدا بەڕونی بەدەركەوت,بێگومان هۆكارەكەشی دەگەڕێتەوە بۆزاڵبونی عەقلی تاك ڕەوی و هەوڵدان بۆقۆرغكردنی هەموو جومگەكانی دەسەڵات ئەمەش دەرچونە لە وپرینسیبەی كە تەنها سەرۆك وەزیران مافی پاڵاوتنی هەیە بۆ وەرگرتنی كەسانی دیكە بۆپۆستە سیاسی و حوكومیەكان نەك دامەزراندن بێگومان لەم حاڵەدا سەرجەم لایەنەسیاسیەكانی عێراق بەرپرسن لە دروستكردنی ئەم بارودوغەدا. بەتایبەت سیاسەتی پەراوێزخستنی سونەكانی عێراق كەئاراستەی كاریسیاسی ئەوانی والێكرد كەجیاوازیەك لەنێوان بیرینەرم وتوندڕەوی لەنێوو عەرەبی سونە نەما تەنهائامانجێك كەلایان ڕون و دیاربو هەماهەنگیبو بۆڕوبەڕوبونەوەی سیاسەتی نادروستی حوكومەتەكەی مالیكی وە ڕوداوەكانی موصل ئەوەدەەسەلەمێنیكەچ هاوكاریەك لەنێوان هەموولایەنەسونیەكاندا هاتەبوون چ لەئاستی پشتگیری ناوخۆوتەنانەت ولاتانیعەرەبیش. ئەمە سەبارەت بەكوردیش ڕاستە ,گەرسەیری ووتارەكانی مالیكی بكەین لەكاتی ڕوداوەكانی دوایموصل ئەوە دەركەوت كەمالیكیكاریكردوە بۆ لەتكردنی مالڵیكوردیبەڵام سەرەڕۆیمالیكی وسیاسەتی هەڵەی گەشتە ئەوئاستەیبوبەهۆی بڕینی بژێوی( قوت) ی هاوڵااتیانیكوردستان ئەوكات شوێنێك وپاساوێك نەمابۆمامەڵەكردنلەگەڵ مالیكیدا,ئەوەش دەگەڕێتەوەبۆئەوترسەی كەلایەنەكان دەركیانپێكردبو؛كەڕایگشتیكوردستان ڕێگەبەهیچ جۆرەمامەڵەیەك نادات لەگەڵ مالیكدا.
چونكەئەوەی كەكوردستانیەكان چاوەڕوانیاندەكرد پێكەوژیان و هاوبەشبوون لەعێراقی فیدراڵدا بەوپێیەی لە حوكومەتی فیدراڵیدا هەریەك لەحوكومەتە ناوەندیەكەو حوكومەتە هەرێمایەتیەكان مافی سەربەخویی مانەوەیلن هە یە وە حوكومەتە هەرێمیە كان دەتوانن ممارەسەی دەسەڵاتێكی زۆر بكەن بەڕێكەوتن لە گەڵ حوكومەتی ناوەندا وە هەر یەك لەحوكومەتەكان كۆمەڵێك هۆكاریان لایە بۆ پارێزگاری كردن لە خوێان بەتایبەت لە ڕیگەی بە شداری كردنیان لەبەڕێوەبردن و داڕشتنی ستراتیجیەتی كاركردن وخۆبەڕێوبردن ئەوەش لەڕوبەڕوبونەوەی هەرپێشێلكاریەكی ناوەند بەڕێگەی دیالۆگ ویان دواتر پەنابردن بۆ دادگای ئیتحادی بۆیەكلاكردنەوەی كێشەكان كە(كاریئەم دادگایەش لەعێراقدا لەژێرپرسیاردایە بۆیە بونی دەستورێكی نوسراو وەك پێویستیەك دەزانرێت بۆ بەردەوامی دەولەتی فیدراڵ بەهەمانشێوە حوكومەتی هەرێمەكان پێویستی بەبونیدەستوریتایبەتبەخۆیهەیە بەڵام بەداخەوە نەبونی دەستوری هەرێمیكوردستان هۆكارێك بوەبۆئەوەی كەزۆرێك لەمامەڵەكردن وسیاسەتكردن لەگەڵ ناوەندا. دور لەبنەمای دەزگای و یاسایی بێت بەڵكو تێڕوانین و هەلسوكەوتی كەسی زاڵ بوە لێرەوە بونیدەستورێك وەدەزگایەك وەك پێویستیەك خوی دەسەپێنی بۆدیاری كردنی دەسەڵاتەكانی ناوەند و حوكومەتە هەرێمیە كان وەدەستور سنورە بنەڕەتیە كانی ئەم دەسەلاتانە دیاری دە كات .وەلەدەوڵەتیفیدراڵدا دەسەڵاتی دادوەری گرنگیخۆی هە یەكەئەركی تەفسیركردنی بەندە دەستوریە كان و ئەودەسەڵاتە جیاوازانەیە نێوان هەرێم و حوكومەتی نیشتماندایە نمونە لە ولایەتە یە كگرتوەكانی ئە مریكا( دادگایی باڵای ئەمریكی كە حوكمی ئەم دادگایە وتەی یەك لاكەرەوە یە بەڵام لەعێراقی دەسەڵاتی مالیكیشداتەنانەت ئەم دادگاوكارەكانی لەژێرپرسیاردان وەنەیان توانیوە بێلایەنانە كاریخۆیانبكەن
پێویستە لێرەدا خوێندنەوەیەكی (لورد (برایس ) توێژەری بەناوبانگی بە ریتانی كە پسپۆڕی لەسیستەمی حوكمی ئەمریكادا هەیە لەكۆتای سەدەی 19 ئاماژە بۆئەوە دە كات كە خەسڵەتی جیاكەرەوە و تایبەتمەندیتی دەسەلاتی حوكمەتی ئەمریكا لەوەدایە كە كە هەردوو حوكومەتەكەناوەندوهەریمەكان حوكمی ووڵات دەكەەن هەریەكەیان كاری جیاواز لەوی دیكە بە ڕێوەدە بەن وە ئەم توێژەرە وێنای حوكمی فیدراڵی بەشێوەی كارگەیەكی گەورە دەخاتەڕووكەچۆن دووكۆمەڵەماشین وكەرەستەكاردەكەن لەیەككاتدا بەبی ئەوەی هەریەك لەو ماشێنانە ڕێگەی كارلەوی دیكە بگرێت یان بیەویت زاڵبیت بەسەر ئەوی دیكە دا .
بەڵام (مورتن غرودزلز) زانای بواری سیاسەت تێبینی لە سە ر ئەم لێكدانەوەی برایس هە یەكەلای ئەم ناوەڕۆكی پەیوەندی نێوان حوكومەتی نیشتمانی و حوكومەتی ویلایەتەكان بریتی نیە لە سەربەخویی بە ڵكو لەپشت بە ستنی هەریەك لەو دوو دە سەڵاتە یە بە یەكتری بەواتایەكی دی ئەم دوو دەسەڵاتە بەردەوام لە لە هاوكاری و لەزۆرجاریش لە پێكدادانیشان .
غرودزلر بەشیوەی پەلكەزێرینە وینای حوكومەت و دسەلاتی فیدراڵی دە كات كە هەموو ڕەنگەكان پێكەوە گونجاون و بە شیوەیەك بە یەكەوە چنراون ئاستەمەجیاكردنەویان , .چونكە تێك ئاڵاندنەكە بە شێوەی ئاسۆی و ستونی و بازنە یە واتە هەمەلایەنە بۆیە پێی وایە كاركردن لە سیستەمی قیدراڵیدا بەشێوەی ئەو پەلكەزێرینە یە لێرەوە حوكومەتی ویلایەتە كان بەشێك دەبن لە سیستەمی فیدراڵیدا كە بەشداردەبن لە هەڵبژاردنی ئەندامانی حوكومەتی نیشتمانیدا لێرەوە هەماهەنگی لەنێوان حوكومەتی نیشتمانی و هەریمە كاندا دێتە بون لەسنوردانان بۆ تاوان و دابینكردنی چاودێری بۆ هەژاران و بەشداری لە پەرە پێدانی ئابوریی هەرەوەها بابەتی بەرگری كردن كە بەشێوەی سە رەكی ئەركی حوكومەتی ناوەندایە بەڵام حوكومەتی نیشتمانی یان ناوەند هاوكاری حوكومەتی هەرێمەكان دەكات بو پێكهێنانی (میلیشا)هێزی تایبەت بەناوی پاسەوانی نیشتمانی .
ئایاگەلانیعێراق لەكوێی هەنگاوناندان بۆبنیاتنانیسیستەمیفیدراڵی ؟ئایاعێراقێك كە لە ساڵی 1921 لەئەنجامی ڕێككەوتنێك هاتبێتەبوون دورلەئیرادەی گەلانی عێراق بەتایبەتیش میلەتی كورد وە عێراقێك كەهەمان سیناروێی پێكهێنانی دووبارەبونەوەی بەخۆوەبینی لە ساڵی 2003 وە عێراقێكینوێ لەژێركاریگەری سیاسەتی ئەمریكیەكاندا جارێكیدیكە دروستبوو بەهەمان شێوە ئەوەتا حوكومەتەكەی عەبادیش بە لەدایك بونێكی ناسروشتی هاتەبوون ئایندەی ئەم ولاتە بەەرەو كوێ هەنگاو دەنێت لە غیابی ڕوشنبیری سیاسی و فەلسەفەی كاری پێكەوەی و قبولكردنی یەكدی ؟