رۆژی ١١/١٢/٢٠٢٣، لە لایەن ئەنجومەنی گشتی ئیدارەی خۆسەری دیموکراتی باکور و ڕۆژهەڵاتی سوریا (رۆژئاوا) دەنگ درا لەسەر دەستورێک کە لە (١٣٤) ماددە پێکدێت، ئەم دەستورە دوای دەنگدان لەسەری لە رۆژی ١٢/١٢، چووە واری جێبەجێکردنەوە.
لەم نووسینە شیکاریەماندا ئەوە ڕووندەکەینەوە کە چۆن رۆژئاوا بووە خاوەنی دەستور، بەڵام هەرێمی کوردستان ٣١ ساڵە خاوەنی پەرلەمانی کوردستانە ٥ خولی پەرلەمانی بەڕێکردووە، دوو جار لیژنەی نووسینەوەی پرۆژە یاسای دەستوری دامەزراندوە، هەروەها دوو جار پرۆژەکە نووسراوەتەوە و لە پەرلەمان خوێندنەوەی یەکەم بۆ کراوە، کەچی دوای ٣١ ساڵ لە دەسەڵاتی خۆبەڕێوەبەری، هەرێمی کوردستان نەبۆتە خاوەنی دەستور، وا رۆژئاوا پێشی کەوت و دەستوری خۆی دانا و پیرۆزیان بێت.
دەستپێک با بزانین دەستور چییە، بۆچی گرنگە رۆژئاوا و هەرێمی کوردستان خاوەنی دەستوری خۆیان بن؟
دەستور بریتییە لە کۆمەڵە بنەمایەکی سەرەکی کە لە رێگەیانەوە، کاروبارەکانی دەوڵەت و چۆنیەتی پیادەکردنی حوکم رێکدەخرێت. لەلایەکی دیکەوە دەوترێت دەستور بریتییە لە کۆمەڵە یاسایەک، پەیوەندی تاک لە ناو دەوڵەتدا رێکدەخات، ئەرک و مافەکانی تاک بەرامبەر بە دەوڵەت دیاریدەکات و پەیوەندی نێوان تاکەکانی ناو کۆمەڵگاش رێکدەخات. شایانی باسە دەستور بە دایکی هەموو یاساکانیش ناو دەبردرێت.
ئەگەر تەنیا گەڕانەوە بێت بۆ ئەو پڕەنسیپەی لە ناو پێناسەی دەستور هاتووە، واتا رێکخستنی ئەرکەکان و مافی هاوڵاتیان لە کۆمەڵگا ئەوا تێدەگەین کە بوونی دەستور بۆ هەر کۆمەڵگایەک چەندە گرنگە، چونکە بە بێ بوونی دەستور نە دەتوانرێت جۆری حوکمڕانی دیاری بکرێت، نە تاکیش ئەرک و مافەکانی خۆی دەزانێت.
هەڵومەرجی نووسینەوەی دەستوری رۆژئاوا و دەرفەتەکانی بەردەم هەرێمی کوردستان:
ئاشکرایە کە ئەزموونی رۆژئاوای کوردستان کە دوای بە کۆتا هاتنی شەڕی تیرۆرستانی رێکخراوی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام ( داعش)، لە سوریا و رۆژئاوای کوردستان، ئازادکردنی چەند شارێکی سوریا لە لایەن هێزەکانی سوریای دیموکرات، ناوەکەی لە رۆژئاوای کوردستانەوە گۆردرا بۆ "هەرێمی باکور و خۆرهەڵاتی سوریا" ئەم ئەزمونە لە ٢٠١٣ زیاتر وەک ئەزموونی خۆبەڕێوەبەری ڕاگەیندرا.
لە رۆژی ڕاگەیەندراوی ئەزمونەکەوە، تا رۆژی ئەمڕۆمان، ئەم ئەزمونە لەگەڵ چەندین ئاڵنگاری گەورە ڕووبەڕووبۆتەوە. لە نموونەی ( شەڕی داعش، داگیرکاری تورکیا، فشارەکانی رژێمی سوریا، هەروەها کێشە ناوخۆیەکانیان ).
شەڕی داعش کە بە قوربانیەکی یەکجار زۆرەوە کۆتایی پێهات، وێڕای ئەوەی کە هێشتان لیکەوتەکانی ئەو جەنگە کاریگەریان بەسەر سەقامگیری سیاسی لەم ناوچەیە ماوە، بە تایبەت لە شەڕی پاشماوەکانی داعش، چارەنووسی بە دەیان هەزار دیلی ژێر دەستی هێزەکانی سوریای دیموکراتی "هەسەدە و ئایندەی خێزانی داعشەکان". .
سەبارەت بە فشار و دەستێوەردانەکانی دەوڵەتی تورکیاش بۆ کاروباری رۆژئاوا، وێرای داگیرکردنی سنورێکی بەرفراوان لە ( عەفرین، سەرێ کانیی، گرێ سپی)، بە بەردوامی تورکیا هەڕەشەی تێکدانی ئەم ئەزموونە دەکات و لە ئێستاشدا بە بۆردومانی جۆراو جۆر بۆتە هەڕەشە لەسەر رۆژئاوای کوردستان، لە دوایین پەلاماریشدا ناوەندەکانی ئابوری و مرۆیی رۆژئاوای کوردستانی بە ئامانج گرت.
هەرچی سەبارەت بە فشار و دووژمنایەتی رژێمی سوریایە بەرامبەر بە ئەزمونی رۆژئاوا، کە خۆی دەبینێتەوە لە داننەنان بەو دیفاکتۆیە و فشاری سیاسی و ئابوری و تەنانەت جار جاریش سەربازی بەشێوەیەک لە شێوەکان لە پاڵ ئاڵنگارییەکانی دیکە کێشەیان بۆ رۆژئاوا درووستکردووە، ئەمە وێڕای دۆخی ناوخۆ و دژایەتی چەند گروپێکی کوردی بۆ ئەزموونەکە ، ئەویش بە هاندان و دەست لە پشدانی دەرەکی.
جا ئەگەر بێین دۆخی هەرێمی کوردستان بەراورد بکەین بە رۆژئاوای کوردستان تێدەگەین کە دەبوو هەرێمی کوردستان ساڵانێک بوایە کە خاوەنی دەستوری خۆی با.
شایانی باسە، لە هەرێمی کوردستان ساڵی ٢٠٠٢، یەکەمین هەوڵ بۆ نووسینەوەی دەستور درا، ئەویش بە درووستکردنی لیژنەیەکی (١٠) کەسی لە لایەن پەرلەمانی کوردستان، کە لە ئەندامانی پەرلەمان و کەسانی شارەزای یاسا پێكهاتبوو.
دوای ساڵێک لە پێکهێنانی ئەو لیژنەیە پەرلەمان لە دانیشتنی رۆژی ٧/١١/٢٠٠٢، یاسای ژمارە (٦)ی دەرکرد کە دەنگدان بوو لەسەر پڕۆژە یاسای دەستوری هەرێمی کوردستان کە خۆی دەبینیەوە لە (٧٠) ماددە.
شایانی باسە، ئەم پرۆژە یاسایە رێکاری دیکەی بۆ وەرنەگیرا تا رۆژی ٦/٨/٢٠٠٥، پەرلەمانی کوردستان لیژنەیەکی (١٨) کەسی لە پەرلەمنتار و کەسانی یاسایی پێکهێنا بۆ هەمورای پرۆژە یاسایی پێشووی دەستور، ئەوەبوو لە لایەن لیژنەی ڕاسپێردراو پڕۆژەیەکی تازە ئامادەکرا، بەڵام ئەمجارەیان پڕۆژەکە بریتی بوو لە (١٢٢) ماددە.
ساڵی ٢٠٠٨، پەرلەمانی کوردستان بە پێی یاسای ژمارە (١٦) پڕۆژەی یاسای دەستوری هەرێمی کوردستانی دەرکرد، پرۆژەکە ئامادەکرابوو کە لە ڕێگەی ڕاپرسیەوە دەنگی لەسەر بدرێت. هەر هەمان پرۆژە لە ساڵی ٢٠٠٩ دوو جار هەمورکرایەوە.
شایانی باسە، بڕیار بوو کە ئەم پرۆژەیە لەگەڵ هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی هەرێم و پەرلەمانی کوردساتن کە لە رۆژی ٢٥/٩/٢٠٠٩، ئەنجامدرا، ڕاپرسی لەسەر بکرێت، بەڵام بە هۆکاری ئەوەی کۆمسیۆن بۆ ئەم کارە ئامادە نیە ئەم هەوڵەش بۆ تێپەڕاندنی ڕێکارەکانی دەرکردنی دەستوری هەرێم لەباربردرا.
ساڵی ٢٠١٥، پەرلەمانی کوردستان لیژەنەیەکی (٢٠) کەسی پێکهێنا، تا لە ماوەی ٩٠ رۆژ پڕۆژە یاسای دەستور ئامادە بکات، لەو ماوە زەمەنیە لیژنەکە نەیتوانی کارەکانی تەواو بکات، پەرلەمانیش تەمەنی لیژنەکەی تازە نەکردەوە.
پێویستە بووترێت، هیج یەک لە خولەکانی یەکەم تا چوارەمی پەرلەمانی کوردستان سەرکەوتونەبوون بۆ نووسینەوەی دەستوری هەرێمی کوردستان، بۆیە لە کارنامەی خولی پێنجەمی پەرلەمان هاتبوو، کە یەکیک لە ئەرکەکانیان نووسینەوەی دەستوری هەرێمی کوردستان دەبێت، ئەم خولەش تەواو بوو دەستور هەر دەرنەچوو.
لێرەدا دەگەینە ئەو ڕاستیەی کە جیاوزای نێوان هەرێمی کوردستان و رۆژئاوای کوردستان کە یەکەمیان دەستوری نیە و دووەمیان بووە خاوەنی دەستور، خۆی لە چەند خاڵێک دەبینێتەوە کە لە خوارەوە ئاماژەیان پێدەدەین:-
-بە گەڕانەوە بۆ هەموو ئەو هەوڵانەی لە هەرێمی کوردستان دراون بۆ نووسینەوەی دەستور، تێدەگەین کە لە هەرێمی کوردستان ئیرادەیەکی سیاسی یەکگرتوو نەبووە بۆیە دوای ٣٢ ساڵ، لە حوکمی کوردی، هەرێمی کوردستان تا ئێستا دەستوری نیە، لە رۆژئاوای کوردستان ئەو ئیرادە سیاسیە هەیە و ڕووبەڕووی هەموو ئاڵانگارییەکانیش بۆتەوە کە لە بەردەمیان هەیە، بۆیە بە دەرکردنی دەستور ئەزمونەکەیان زیاتر دەچەسپێنن.
-فشاری دەرەکی بۆ سەر هەرێمی کوردستان لە رێگری لە نووسینەوەی دەستور هەبووە، بەلام زۆر زەق نەبووە، بەڵام لە رۆژئاوا نەک هەر فشاری دەرکیان لەسەر بووە وەک پێشووتر ئاماژەمان پێداوە، بەلکوو بوونیان وەک ئەزموون هەمیشە لە ژێر فشاری دەولی وئیقلیمی و تەنانەت ناوخۆیشدا بووە.
-فرەیی نەتەوەیی و ئیتنیکی و سیاسی لەوێ خرایە خزمەتی هەناگاوەکانی نووسینەوەی دەستور، لە هەرێمی کوردستان ناکۆکی حزبی و ڕازیکردنی ئیسلامیەکان و پێکهاتەکان بوونە ئاستەنگی بەردەم نووسینەوەی دەستور.
سەرەنجام رۆژئاوا بووە خاوەنی دەستورێک کە خۆی دبینێتەوە لە ١٣٤ ماددە، ئەوان توانیان گوێ بە فشارەکان نەدەن و سنوری هەرێمەکەیان لە دەستور دیاری بکەن، کە خۆی دەبینێەوە لە ٧ پارێزگای (جەزیرە، دێرەزۆر، ڕەققە، فورات، منبج، عەفرین، ئەلشەهبا، تەبق). هەرێمی کوردستان نەک هەر نەیتوانیوە کەرکوک و ناوچە کوردستانیەکانی دیکە بخانتەوە سەر هەرێمی کوردستان، بگرە بەهۆی ناکۆکیە حزبیەکان خەریکە هەرێمیش دەکەنە قوربانی ململانێکانیان.
لەوێ دەستور دەرکرا و چووە بوارێ جێبەجیکردنەوە، لە هەرێمی کوردستان نەک پڕۆژەکە تەواو نەکرا بگرە پەرلەمانی کوردستانیش بە دەردێک بردرا وەک مردووێک وایە زیندووکردنەوەی هەوڵی دڵسۆزانەی دەوێ.