راپۆرتی شیکاریی- محەمەد رەئوف

ناوچە دابڕاوە کوردستانیەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستان کە نزیکەی (51%)ی خاکی باشوری کوردستان پێکدێنێت، بە درێژایی سەد ساڵی خەباتو قوربانیدانی گەلی کورد، چ بە خەباتی چەکداریی و چ لە رێی گفتوگۆو دانووسانی دیبلۆماسی نەتوانراوە بگەڕێنرێتەوە سەر هەرێمی کوردستان، بۆیە لە ئێستادا کە بارودۆخێکی تایبەت لەو ناوچانە هاتۆتە ئاراوەو ئەو ناوچانە بەتەواوی کەوتۆتە ژێر دەسەڵاتی هێزی پێشمەرگەی کوردستانو دۆخی سیاسیو ئەمنی عێراقیش بەرەو خراپی دەچێت، بۆیە هیچ کات هێندەی ئێستا هەلی زێڕین لەبەردەم کورددا نەبووە بۆ گەڕاندنەوەی ئەو ناوچانە بۆسەر هەرێمی کوردستان، چونکە لە رووی ئەمنیو سیاسیشەوە ئەو ناوچانە پێویستیان بەوەیە بخرێنە سەر هەرێمی کوردستان، بەو پێیەی لە رووی ئەمنیەوە جگە لە هێزی پێشمەرگە هیچ هێزێکی دیکە توانای پاراستنی ئەو ناوچانەی نیەو تەواوی پێکهاتەکانی ئەو ناوچانەش داوای هێزی پێشمەرگە دەکەن بۆ پاراستنیانو لە رووی سیاسیشەوە ئەو ناوچانە لەلایەن حکومەتی ناوەندیی بەغدادوە پشتگوێخراونو ئاوڕیان لێناداتەوە، بۆیە گەڕانەوەی ئەوناوچانە بۆ سەر هەرێمی کوردستان لە ئێستادا باشترین هەلو دەرفەتە هەروەک ئەو پەندە عەرەبیەی دەڵێت (الفرێە سریعە المرور بگیئە العودە) واتا هەلو دەرفەتەکان بە خێرایی تێدەپەڕێتو درەنگ دەگەڕێتەوە.

هەمیشە کورد لە شەڕی رووبەرووبوونەوەو بەرەنگاریدا جدی ترو سورتر بووە لەسەر سەندنەوەی خاکەکەی وەک لەسەر مێزی گفتوگۆو دانوستان، ئەوەی کورد لەسەنگەری رووبەڕووبونەوەدا بەدەستیهێناوە لەسەر مێزی گفتوگۆ سیاسیەکانی نەیانتوانیوە بەدەستی بێنن، بە درێژایی زیاتر لە 80 ساڵی شۆرشی کورد بۆ سەندنەوەی خاکە داگیرکراوەکەی لە هیچ قۆناغێکی مێژووی شۆڕشیدا کورد  هێندەی ئەمڕۆ  لەبەردەم هەلی زێریندا نەبووە، بۆ گەراندنەوەی ئەوناوچانە.


کوردستانی دابڕێنراو
کورد لە سێ قۆناغی مێژوویدا هەلی گەڕاندنەوەی ئەو ناوچانەی بۆ رەخساوە، بەڵام نەیتوانیوە سودیان لێببینێتو دواتر هەوڵەکانی شکستی هێناوە، بەڵام لەمڕۆدا فاکتەری نێودەوڵەتیو عێراقیو هەرێمیو ناوخۆیی لەبارە بۆ گەڕاندنەوەی ئەو ناوچانە. لە مێژووی کورددا  لە رێکەوتنو گفتوگۆکانی  ساڵی 1970 کە عێراق لە لاوازیدا بوو بەهۆی کودەتا سەربازیەکانەوە، کورد رەزامەندی نواند بەشێک لە خاکەکەی بخاتە دەنگدانەوەو دواتر بە شکستی شۆڕشی کورد کۆتایی هات. لە راپەرینی بەهاری 1991دا ئەگەرچی ئەو ناوچانەی کەوتەوە دەست، بەڵام هەرزوو لەدەستیدا، لە دوای ساڵی 2003شەوە کە عێراق لەوپەڕی لاوازیدا بوو، کورد جارێکی تر رازی بوو بەشێک لە خاکەکەی بخاتە دەنگدانەوە کە لە مادەی 58ی دەستوری کاتیو دواتریش بووە مادەی 140ی دەستوری هەمیشەیی عێراق ئەو مادە دەستوریانە لە ئاستی گەڕاندنەوەو چارەسەری کێشەی ئەو ناوچانەدا نەبووە.

خاکی کوردستانی باشور بۆتە دووبەش لە ئێستادا بەشێکی لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمو بەشێکیشی سەرکردایەتی کورد لە دەستوری هەمیشەیی عێراقدا قبوڵی کرد کە بە ناوچەی جێناکۆک ناوببرێت سنوری ئیداری هەرێمیش تا ئەو شوێنەیە کە لە 19/ئازاری 2003دا لەژێر دەسەڵاتی ئیدارەی سلێمانیو هەولێردا بووە، واتا لە ماوەی 11 ساڵو لە دوای پرۆسەی ئازادی عێراقەوە یەک بست لە خاکەکەی نەگەڕاوەتەوە سەر هەرێمی کوردستان، کە رێژەی ناوچەی دابڕاو لە هەرێمی کوردستان (51%) ی خاکی باشوری کوردستان (کوردستانی عێراق)ە بەو پێیەی پارێزگای سلێمانی (17023)کم2 واتا (19.73%)ی  خاکی هەرێم پێکدێنێتو هەولێر (14471) کم2 واتا لە (16.77%) خاکی هەرێمو دهۆک (6553) کم2 واتا لە (7.6%)و کەرکوک (9659)کم2و موسڵ (14696) کم2 واتا (17.35%)و دیالە (13884)کم2 واتا (16.9%)و سەڵاحەدین (4019)کم2 واتا (4.66%)و کوت (3740) کم2 واتا (4.33%)و میسان (2224)کم2 واتا (2.58%)، بەو پێیەش سەرجەمی خاکی باشوری کوردستان دەکاتە (86269)کم2 .

بەڵام ئەو خاکەی باشوری کوردستان بە ناوچەی جێناکۆک ناودەبرێت (44330) کم2 واتا (51.4%)ی خاکی باشوری کوردستان لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێم نیە. بەو پێیەی لە پارێزگای دیالە (1184) کم2و موسڵ (10789) کم2و کەرکوک (9659)کم2و کوت (3740)کم2و سەڵاحەدین (3050)کم2و هەولێر (2738)کم2و میسان(2224)کم2و دهۆک (281)کم2 خاکی تەعریبکراوەو لەژێر دەسەڵاتی ئیدارەی کوردیدا نیە.

بەڵام خاکی هەرێمی کوردستان ئەو خاکەی کە لەدوای راپەڕینی 1991دا ئازادکراو لە 19/3/2003 سنورەکەی جێگیرکرا، (44%)ی سەرجەمی خاکی کوردستانی باشور پێکدێنێت، بەو پێیەش بەپێی دابەشکردنی ئیداری عێراق لە ساڵی 1991دا رووبەری پارێزگای دهۆک لەسەر هەرێمی کوردستان (6553) کم2 واتا ( 7.6%)کم2و سلێمانی (17023)کم2 واتا (19.73%)و هەولێر (14471)کم2 واتا (16.77%) بەو پێیەش رووبەری هەرسێ پارێزگاکەی هەرێم (38047)کم2 واتا (44.1%) خاکی باشوری کوردستان پێکدەهێنێت، لەگەڵ چەمچەماڵو کەلارو کفری ئاکرێ کە لە ژێر دەسەڵاتی هەرێمدایە، رێژەی خاکی کوردستان لەژێر دەسەڵاتی ئیدارەی کوردی دەکاتە (48.6%)ی خاکی هەرێم.


دابەشکردنی عێراق بۆ سێ هەرێم
بارودۆخی ئەمڕۆی عێراق لە رووی سیاسیو ئەمنیو هەرێمایەتیەوە بەرەو سێ هەرێمی سەربەخۆ یاخود فیدراڵی هەنگاو دەنێت، ئەوانیش (هەرێمی شیعە ، هەرێمی سوننە، هەرێمی کوردستان). دابەشبوونی هەرێمی عێراق لەسەر بنەمای ئیداریو کارگێری دەبێت بەو پێیەش خاکی عێراق (438 هەزارو 317) کیلۆمەتر چوارگۆشەیەو، بەپێی ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراق لە ئێستادا ژمارەی دانیشتوانی عێراق (36 ملیۆنو 4 هەزارو 552) کەسە، جگە لە پارێزگای بەغدا کە بۆخۆی دەبێتە پایتەختی هەرێمی فیدراڵی کە ژمارەی دانیشتوانی (7ملیۆنو 596 هەزارو 860) کەسەو (21%)ی کۆی دانیشتوانی عێراقە، سنوری پارێزگای بەغداد (4555) کم2یە واتا (1%)ی هەموو خاکی عێراق، خۆ ئەگەر عێراق دابەشی سێ هەرێم بکرێت ئەوا بەم شێوەیە عێراق دابەش دەبێت:     

1- هەرێمی کوردستان
خاکی هەرێمی کوردستان (کوردستانی باشور) پێکدێت لە (86269)کیلۆمەتر چوارگۆشە، بەو پێیەش دەکاتە (19.7%)ی خاکی عێراق، کە پێکدێت لە خاکی ئێستای هەرێمی کوردستان کە (41939 ) کیلۆمەتر چوارگۆشە لەگەڵ خاکی دابرێنراو کە (44330) کیلۆمەتر چوارگۆشەیە، هاوکات ژمارەی دانیشتوانی، کە پێکدێت لە پارێزگاکانی (هەولێر، سلێمانی، دهۆک، کەرکوک، بەشێک لە موسڵ، بەشێک لە پارێزگای دیالە، بەشێک لە پارێزگای سەڵاحەدین، بەشێک لە پارێزگای میسان)، هەرێمی کوردستان کە (5169647) کەسەو دانیشتوانی ناوچە جێناکۆکەکانیش (3967266 )کەسە بەو پێیەش کۆی هەرێمی کوردستان بە ناوچە دابراوەکانەوە دەکاتە (9136913) کەسو دەکاتە ( 25.8% ).

2-هەرێمی سوننە
هەرێمی سوننە پێکدێت لە ناوچە سوننەنشینەکان، کە پێکدێت لە پارێزگاکانی (نەینەوا، ئەنبار، سەلاحەدین، دیالە) کە تێکڕای خاکی سنوری هەرێمی سوننە دەکاتە (179565) کم2، واتا (41%)ی کۆی خاکی عێراق، بەو پێیەی پارێزگای ئەنبار (137808) کم2و پارێزگای نەینەوا جگە لەناوچە کوردیەکانی (17612) کم2و پارێزگای دیالە جگە لە ناوچە کوردیەکانی (3801) کم2و پارێزگای سەلاحەدین جگە لە ناوچە کوردیەکەی (20344) کم2 . کۆی گشتی ژمارەی دانیشتوانی ئەو پارێزگایانە بەبێ کورد (6208738) کەسەو دەکاتە (17.2%)ی کۆی دانیشتوانی عێراق.

3- هەرێمی شیعە
هەرێمی شیعی پێکدێت لەو ناوچە شیعیانەی کە بەتایبەتیش لە پارێزگاکانی باشوری عێراقدان، ئەوانیش پێکدێن لە (بابل دانیشتوانی (1،846،326)، قادسیە دانیشتوانی (1،203،127)، کەربەلا  دانیشتوانی (1،084،362)، نەجەف دانیشتوانی (1،342،269)، واست دانیشتوانی (1،150،079)، میسان دانیشتوانی (1،025،862)، زیقار دانیشتوانی (1،979،388)، موسەنا دانیشتوانی (782،874)، بەسرە دانیشتوانی (2،647،754)،  کە کۆی  دانیشتوانی ئەو پارێزگایانەی هەرێمی شیعی (13،062،041) کەس، روبەرەی ئەو نۆ پارێزگایەی هەرێمی شیعی زیاتر لە (167928)کم2 کە دەکاتە (38.3%)ی کۆی خاکی عێراق.



دابەشکردنی عێراق بۆ سێ هەرێم
ئەو دۆخەی ئەمڕۆی عێراق تەنها پەیوەست نیە بە ناوخۆی عێراقەوە، بەڵکو پەیوەستە بە دۆخی سیاسیو ئەمنی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستو هێنانەکایەی سیستمی نوێ لە وڵاتانی رۆژهەڵاتو جارێکی تر دابەشکردنەوەی نەخشەی سیاسی وڵاتان، ئەم روانینەش لە پلانو ستراتیژی وڵاتە زلهێزەکانی بوونی هەبووە، لەسەر ئاستی عێراق جۆزیف بایدن ئەوکات ئەندامی کۆنگرێسی ئەمەریکا بوو بیرۆکەی دابەشکردنی عێراقی بۆ سێ هەرێم خستە روو پێی وابوو ئەو بیرۆکەیە باشترین چارەسەری کێشەکانی عێراقە.

لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش لە سەرەتای هەشتاکانی سەدەی رابردوو لە دەستپێکی شەڕی نێوان ئێراقو ئێران لە کاتی سەرۆکایەتی (جیمی کارتەر) راوێژکاری ئاسایشی نەتەوەیی ئەمەریکی (بریجنسکی) لە گوتەیەکی بەرامبەر کۆنگرێسدا گوتی: ئەگەر جارێکی تر سنورەکانی پەیماننامەی سایکس بیکۆ دانەڕێژینەوە دەکەوینە نێو هەڵەیەکی مێژوویی گەورەوە.  ئەم گوتەیەی بریجنسکی بووە بنەمایەک بۆ داڕشتنی پرۆژەیەکی گەورە بۆ ئایندە بەناوی(پرۆژەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی تازە) کە بۆ ئەو مەبەستە وەزارەتی بەرگری ئەمەریکا(پنتاگۆن) مێژوونووسی گەورەو رۆژهەڵاتناس د. بیرنارد لویس (کە لە ساڵی 1916 لە بەریتانیا لەدایک بووەو پسپۆری رۆژهەلاتی ناوەراستو مێژووی ئیسلامیە) راسپارد.  

بیرنارد لویس لە پەرتووکە بەناوبانگەکەی(نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی تازە) بیرۆکەی لێکترازانو پارچەکردنی ئەم وڵاتانەی خستۆتە نێو پرۆژەکەیەوەو پێی وایە داڕشتنەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر بنەمای ئەتنیو دەوڵەتی کانتۆنی هەموو مافەکان بۆ نەتەوەو کەمە نەتەوەو ئایینو ئایینزاکان دەستەبەر دەکات ، لویس پێی وابوو پێویستە وڵاتانی عەرەبیو ئیسلامی بەگشتیو عراقو سوریاو لوبنانو ئیرانو تورکیاو میسرو ئەفغانستانو پاکستانو سعودیاو وڵاتانی کەنداوو باکوری ئەفەریقا بە تایبەتی هەڵبوەشێنرێتەوەو جارێکی تر نەخشەی ئەو وڵاتانە بەشێوەی تر دابڕێژرێتەوە بەشێوەی وڵاتۆکەو کۆمەڵەی کانتۆنی.
 لە ساڵی 1983 کۆنگرێسی ئەمەریکی لە دانیشتنێکی نهێنیدا رەزامەندبوو لەسەر پرۆژە تەواوەکەی دکتۆر(بیرنارد لویس)، لە پرۆژەکەی لویس بیرنارد دەربارەی ئاسایی کردنەوەو یەکسانی نێوان کەمە نەتەونەو نەتەوەو ئایینو ئایین زاکان بەم جۆرە دابەشکراوە:

یەکەم/ هەڵوەشاندنەوەو دابەشکردنی عێراق بەسەر 3 دەوڵەتدا
1-هەرێمی شیعەنشین لە باشوور تا دەگاتە بەسرە.
2-هەرێمی سوننی نشین لە ناوەڕاستی عێراقەوە تا بەغدا.
3-لە باکوریش هەرێمی کوردنشینی کوردستان

دووەم/ سوریا دابەشی سەر 5 وڵات دەکرێت لەوانە
1- وڵاتی عەلەوی شیعە کە لە کەنار دەریای ناوەڕاستەوەیە.
2-وڵاتی سوننی لە ناوچەی حەلەب بەرەو باشوور.
3- وڵاتی سوننی لە دیمەشقو دەوروبەری.
4- وڵاتی دروز لە جۆڵانو لوبنانو سوەیداو باشووری سوریاو رۆژهەڵاتی ئوردەن.
5-هەرێمی کوردستان شارە کوردنشینەکان لە قامشلۆ تا رۆژهەڵاتی حەلەب لەوێوە تاوەکو ناوەڕاستی شاری حەسەکەو دەورووبەری.

سێیەم/ دابەشکردنی ئێران بۆ 5 دەوڵەت
ئەوانیش (دەوڵەتی کوردستان - دەوڵەتی ئازربێجان- دەوڵەتی تورکمانستان - دەوڵەتی عەرەبستان - دەوڵەتی ئێرانستان)

چوارەم/ دابەشکردنی تورکیا بۆ 5 دەوڵەت.
ئەوانیش (دەوڵەتی کوردستان - دەوڵەتی بەشی باکوری رۆژئاوای دەگەڕێتەوە بۆ یۆنان -   دەوڵەتی بەشی باکوری تا نزیک شاری ئیدرنە دەگەڕێتەوە بۆ هەردوو وڵاتی یۆنانو بولگاریا  - دەوڵەتی بەشێ لە باشووری رۆژئاوای وەک(لیوا ئەنتاکیا –ئەسکەندەرۆنە-) دەپەڕێتەوە بۆ سوریای عەلەوی - دەوڵەتی تورکیای نوێ)
ئەم پرۆژەیەی د. بیرنارد لویس لەگەڵ بارودۆخی سیاسی وڵاتانی رۆژ هەڵات بە تەواوی دەگونجێت، ئەو هۆکاری ئەم دابەشکاریانەی روونکردۆتەوە بە ووردی، کە پێی وابووە لە 30 بۆ 40 ساڵی رابردوو لە سوریا کەمینەیەکی عەلەوی حوکمی کردووەو لە عێراقیش کەمینەیەکی سونی.

لەدوای ئەم پرۆژەیەی ( د.بیرنارد لویس) چەندین پرۆژەی تر بۆ دارشتنەوەی نەخشەی رۆژهەلاتی ناوەراست خرایە روو لەوانە ئەمریکیەکان پرۆژەی رۆژهەڵاتی گەورەیان لەشوباتی (2004) پێش کەشی کۆنفرانسی دەوڵەتانی (G8) گروپی (8) کرد بۆ گۆرانکاری لە رۆژهەلاتی ناوەرساتو لەحوزەیرانی 2004 پەسەندکرا، هەرچەندە ئەو پرۆژانە کاریگەریان لەسەر گۆرانکاریەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراست هەبووە، بەڵام هیچیان وەک پرۆژەکەی بیرنارد لویس بە روونی ووردی نەخشەی نوێی رۆژهەڵاتی ناوەراستی نەکێشاوەو تا ئێستاش بەشێک لە نەخشەو پێشبینیەکانی هاتونەتە دی، بەتایبەتی لە عێراقو سوریا، کە رەنگە سودمەندی سەرەکی لە پرۆژەکەی بیرنارددا گەلی کورد بێت لەو وڵاتانەی کە ئەو باسی گۆرانی نەخشەکەی کردووە.

ئەم راپۆرتە لە ژمارە ١٥ی گۆڤاری سپی میدیا 16ی حوزەیران بڵاوکراوەتەوە