هێزە خەباتگیرەکانی کورد لە باشور تا ئەم چرکەیەش بە قسە و دروشم چارەسەرکردنی پرسی نەتەوەکەیان بە دیموکراسی عێراقەوە گرێداوە.
وێرای ئەوەی سەرجەم رژێمەکانی بەغدا تا پێش روخاندنی سەدام کورد کوژ و وێرانکەری کوردستان بون و تۆسقاڵێک نەفەسی دیموکراسیان نەبوە، لە گەڵ ئەوەشدا هێزەکانی باشور لە پراکتیکدا سیاسەتی مامەڵەکردنیان لە گەڵ بەغدا مەرجدار نەکردوە بە پرسی دیموکراسی عێراقەوە، زۆر بە پەرۆشیەوە یەک و دویان نەکردوە لە دانوستان و گڤتوگۆ و تەنانەت رێکەوتنیش لە گەڵ بەغدادا.
گەڵێک هۆکاری گرنگ کوردیان ناچار کردوە بەردەوام چاوی لە بەغدا بێت، لە دوا مەتافیشدا هێزە کوردیەکان بێ ئومێدیان لە بەغدا چنیوەتەوە، کوردیش ماڵوێرانی و دەردەسەری. با ئاورێک لەو مێژوە بدەینەوە، بزانین بەغدا چی بەرامبەر کورد کردوە: لە دوای کودەتای ١٩٥٨ ەوە تەعریب، سیاسەتی " الارچ المحروقە"، مەجزەرەکانی ساڵانی شەستەکان لە سلێمانی و چەند ناوچەیەکی تری کوردستان، هێنانی سوپای وڵاتانی عروبە بۆ کوردستان، پاکتاوی نەژادی، راگوێزانی زۆرەملێ، ئابلوقەی سەربازی و ئابوری، پاشگەزبونەوە لە بەیانی ئازار و هەوڵی تێرۆرکردنی مەلا مستەفا، رێکەوتنی جەزائیر، کیمیاباران، ئەنفال، وێرانکردنی کوردستان، زیندانیکردن و لە سێدارەدانی هەزاران تێکۆشەری کورد، برینی بودجە و موچە، وەستانەوەی پر رق کینە بەرامبەر بە مافی ریفراندۆم، کارەساتی ١٦ ئۆکتۆبەر و ئەو مامەڵە وەحشیانە لە گەڵ کورد لە کەرکوک و ناوچە زەوتکراوەکانی تری کوردستان. ئەمانە ئەو لاپەرانەن دەبێت زۆر زیندو لە زاکرەی میللەتەکەماندا رابگیرێن، نەک بۆ تۆڵەسەندنەوە بەڵکو بۆ ئاشنابون بەوانەی مامەڵەیان لە گەڵ دەکەین و بۆ پرسی رەوای میللەتەکەمان پەنایان بۆ دەبەین.
سەدام بە زەبری دەنگی عێراقیەکان و خەباتی گەلانی عێراق لە دەسەڵات لانەبرا، بەڵکو بە زەبری هێزی ئاگر و ئاسنی دەرەکی بو. لە سەرەتادا هێزە کوردیەکان سەرگەرمانە رەشبەڵەکیان بۆ دیموکراسی بەغدا گەرم و جۆش دەکرد، تەنانەت کەسانێک ساویلکە ئاسا بانگەشەیان دەکرد کە دیموکراسیەکەی هەرێم دەبێت لە بەغدا و ناوچەکەش کۆپی بکرێت، بە کورتی باسی خەونێکی نەزۆکیان دەکرد.
ئەمریکا، هێزی بنەرەتی روخاندنی سەدام بو، بۆ بەرژەوەندیەکانی خۆی چاوی لە جۆرێک پێکەوە کارکردنی هێز و پێکهاتە جیا و دژ بە یەکەکانی عێراق بو. سەرکردەکانی شیعە تەماعی دروستکردنی حوکمرانی ئیسلامیان هەبو، سوننەکان خەمیان بو بەشێکی کاریگەر لە دەسەڵاتدا بمێننەوە و عروبەتی عێراق پارێزراو بێت، کورد بە فرسەتێکی مێژویی دەزانی بۆ بەدەستهێنانی مافەکانی، وڵاتانی ناوچەکەش دانیان لە عێراقێکی پەککەوتە و ماندو و لێکترازاو جیر دەکردەوە.
مەحاڵ بو و مەحاڵیشە ئەم هەمو خواست و ئاواتە گەورە جیاوازانە لە چوارچێوەی دەوڵەتێکی وێرانەی وەک عێراقی تەنراو بە کێشە و ململانێی توندی مێژویی جێگایان بێتەوە و نزاکەرانیش حوکمران بن.
ئەمریکا سێکتاریزمی بە گونجاوترین چارە بۆ قۆناغی دوای سەدام دەبینی و بە زەبری خۆی سەپاندی. هەر لە سەرەتای مەجلیسی حوکمەوە دیموکراسیەکەی بەغدا تەوافقی، مەزهەبی، تایفی و نەتەوەیی بوە و واش ماوەتەوە، هەریسەیەکە لە پێکهاتە و مێژو، لە هەمو شتێک چوە و دەچێت، ناویشیان لێناوە دیموکراسی و فیدرالیزم.
دیموکراسی تەنها دەنگدان و بەدەستهێنانی کورسی نیە، بەڵکو لە ئاکامی بژاردەکردنێکی هۆشیارانەی نێوان دەنگ و رەنگە جیاوازەکاندا گرێبەستێکی سەرەکی ویژدانی و ئەخلاقی نێوان خەڵک و دەسەڵات ساز دەکرێت، هەر دو لا لە سەر بنەماکانی ئەرک و ماف، بەرپرسیاریەتی، پێرەوکردنی یاسا و رەوشتی دیموکراسیانە پرۆسەکە بەرێوەدەبەن. ئەم کەرەستانە لە سیستەمی سیاسی و حوکمرانی عێراق بونیان نەبوە و بەم زوانەش نایەنە دی.
سەبارەت بە کوردستانیش ئەزمونەکان لە دوای راپەرینەوە سەلماندیان ئەو دیموکراسیەی بانگەشەی بۆ دەکرێت لە لولەی تفەنگەوە هەڵقوڵاوە.
دوای یەکەم هەڵبژاردن بۆ پەرلەمانی کوردستان سەپاندنی فیفتی بە فیفتی بە زەبری چەک، خولەکانی شەری ناوخۆ بۆ خۆ سەپاندن، رێکەوتنی واشنتۆن لە سایەی چاوسورکردنەوەی توندی ئەمریکا، رێکەوتنی قۆرخکاری ستراتیژی، ئیفلیجکردنی پەرلەمان، قەیران و کێشە گەورە دەستوری و ئابوری و کارگێری و کۆمەڵایەتیەکان، دواتر نەک دواتریان ساختەکاری و فروفێڵکردن لە سایەی هێز و چەک و دەستتێوەردانی ئیقلیمی لە سەرجەم هەڵبژاردنەکاندا و.... ئەو نمونە زیندوانەن دەیسەلمێنن کە دیموکراسیەت لە باشور گرێبەستێکی لەرزۆکی بەرتەسکی حزبی نێوان خودی دەسەڵاتدارانە کە بۆ مەرامی خۆیان بەکاریان هێناوە، وەک چاوەزارێک سەرپۆشێکی تەنکی دیموکراسی پر کون و کەلەبەریان لە روخساریشی ئاڵاندوە.
لە سەرەتادا هێزە کوردیەکان بە هەریسە دیموکراسیەکەی بەغدا زۆر خۆشحاڵ بون، چونکە لەو گۆمە شڵەقاوەدا راوکردن ئاسان بو. لێرەدا ناگەرێمەوە بۆ دەیان دۆکیۆمینت و بەڵگە کە دەیسەلمێنن چۆن بەشێکی زۆری هێزە کوردیەکان بۆ پۆست و و پێگە و دەسکەوتی حزبی لە بەغدا رەفتاریان کردوە. با هەمو پیساییەکانی خۆمان بە تەنافی بەردەرگادا هەڵنەواسین و ئەمەیان بۆ حوکمی ئایندە جێبهێڵین.
تەنها دەسکەوتی گەورەی کورد لە قۆناغی دوای سەدام چەسپاندنی بەشێک لە مافەکانی بو لە دەستوری هەمیشەیی عێراقدا، دەستورێک دواتر وەک مرەکەبێکی وشکی کاڵبو لە سەر پارچەیەک کاغەزی چرچ و لۆچکراو ماوەتەوە.
شیعەکان پەلەیان نەبوە و نیشە، سەبری ئەیوبیان هەیە و مەسەلەکان کەوەری دەجنن، کوردیان بە دەستورێکەوە گرێدا کە بە ئینتیقایی جێبەجێی دەکەن.
ئەوان هیچ کێشەیەکیان نەبوە و نیشە هێزە کوردیەکان بە چەند پۆستێکی بێ دەسەڵات و دەستی دو رازی بکەن، ئەوان زۆر دورتر دەروانن، ئەوان واقیعێکی نەگۆر زەمینەی هێز و سەبر و دیدگایانە، ئەوان لە عێراقدا زۆرینەن، قوڵاییەکی ستراتیژییان لە ناوچەکە هەیە، بەشێکی زیندوی جیهانی ئیسلامین، ئەوان وێرای جیاوازیەکانیان و تێوەگلانیان لە ئۆقیانوسێک لە گەندەڵی و نادادی دو مەرجەعی ئەزەلیان هەیە، یەکێکیان یەزدان و قورئان و مەرجەعێکی مەزهەبیش بۆ یەکلاکردنەوە، ئەوان عێراقی ئەم سەردەمە بە چاویلکەی سەدام و هاو راکانی وەک دەروازەی رۆژهەڵاتی جیهانی عەرەبی و مەوتنی شارستانیەکان نابینین، بەڵکو بۆ ئەوان عێراق ئامرازێکە، بەرەیەکی گرنگی جەنگە بۆ بەدیهێنانی خەونی ئیپراتۆریەتی مەزهەبی. ئەوان بە وردی کاریان کردوە و گەیشتونەتە ئەو قۆناغەی سەرجەم پێکهاتەکانی کورد لە ماراتۆنێکی بێ وێنەدا رو لە دەروازەکانیان بکەن.
ئەوە ئێمەین نێوان خۆمان شەر لە سەر کورسی و پۆستە وەهمیەکانی ئیمپراتۆریەتی خەونەکانی ئەوان دەکەین، ئەوە ئێمەین ساویلکە و خۆخۆر ئاسا لە بەرامبەر هەر ئاوردانەوەیەکی ئەواندا دەیان بەرەی جەنگ لە گەڵ یەکتردا دەکەینەوە، ئەوە ئێمەین کاڵفامانە بۆ هەر قوژبن و سوچێکی شۆستەی سیاسی ئەوان بە گیانی یەکتردا هەڵدەچین و یەکتر ناشیرین و بێ بەها دەکەین، ئەوە ئێمەین دەستیان دەگرین و دەبینە چاوساغیان بۆ داگیرکردنەوەی زێدی باو و باپیرانمان، ئەوە ئێمەین وەهمێکمان دروستکردوە کە ئەوان بێ ئێمە شتێکی ئەوتۆیان پێ ناکرێت.
دیموکراسیەکەی ئەوان وەک کاڵای بازرگانی لێهاتوە، بە پارە چ جومگەیەکیت دەوێت قابیلی کرین و فرۆشتنە، هەر بۆیەش ئەوان دەتوانن بێ ئێمە فەرمانرەوا بن، بەڵام ئەوە ئێمەین بە پاساوی دیموکراسیەوە سواڵی دەنگ لەوان دەکەین تا چەند نوێنەرێکمان لە قوژبن و سوچەکانی بازاری عەکازیاندا بکەنە چاودێر و پارێزەری خواست و خەون و ئالوگۆرەکانیان، گوایە ئەمە شەرەکاتی راستەقینەیە و ئێمەش لە گەڵیاندا سەرقافلەین.. ئەزمونەکانی بەشێک لە نوێنەرە بەرزەکانمان لە عەرشی ئەوان دەیسەلمێنن چەندە لاواز و لەرزۆکانە چەماونەوتەوە و کروزاونەتەوە.
هەمو دەیبینین و دەزانین ماوەیەکە چۆن لە ئاستە زۆر باڵاکانمان بەخەستی سەرقاڵی زەرب و تەرحی خشتەی رۆڵەکانی کوردستانن تا بە ناوی کوردەوە ببنە ئارایشتەکەر و جوانکەری روخسارە قێزەون و گەندەڵ و بەدناوەکەی بەغدا.
خەڵکی ئەوەندە ساویلکە نین تا نەزانن مامەڵەکردن لە گەڵ بەغدا لەم قۆناغەدا پێویستە و بۆتە جومگەیەکی بنەرەتی سیاسەتکردن. خەڵکی زۆر تورە و نیگەرانن لەوەی نەوەکانی شۆرشەکانی کورد، وارسەکانی سەدان هەزار شەهید و ئەنفالکراو و کیمیابرانکراو، دەیان هەزار زیندانی و پەککەوتە و هەزاران شەهید و برینداری شەری داعش بەم شێوازە مامەڵەکردنە و وا بە ئاسانی بکرێن بە پاشکۆیەک بۆ دەسەڵاتدارانی بەغدا لە پێناوی چەند دەسکەوتێکی بێ بەها و تایبەتدا.
کوانێ هەقی رەوای یەک دلۆپە خوێنی پێشمەرگەیەکی شەهیدی شەری داعش بە بەرواردکردن لە گەڵ دەسکەوت و موچە و ئیمتیازات و دزی و گەندەڵیەکانی یەک بەرپرسی باڵای کورد و خانەوادەکەی لە بەغدا. ئەمە چ شەرمەزاری و ئازارێکە!
پێشئەوەی برژێینە نێو شەقامەکان بۆ موچە و نیو موچە و پاشکەوتی موچە دەبوا پێش هەمو شتێک ئەوەمان بۆ کەرامەت و عیزەتی نەتەوەییمان بکردایە، چونکە هەمو پارە و سەروەتی دنیا قەرەبوی یەک تۆسقاڵ لە کەرامەت و عیزەتی نەتەوەیی ناکاتەوە، ئەگەر بۆ ئەوە ئامادە نەبین، بمبورن دیارە شایستەی ئەم دۆخ و مامەڵەکردنەین.
یەکێک لە خەسڵەتە ناودارەکانی خوالێخۆشبو مەلا مستەفا ئەوە بو رێگەی نەدەدا هیچ کام لە ئەندامانی شاندی دانوستکاری کورد لە گەڵ بەغدا پۆستێکی فەرمی وەربگرێت، سەیری ئێستا بکەن چی رودەدات، شاندەکان زۆر و بۆرن، هەر شاندێک لە ناو خۆیدا چەندین تەماعکاری پۆستە باڵاکانی لە خۆ گرتوە.
کاتێک لە ناو یەک پێکهاتەی حزبی کوردیدا نزیکەی نیو دەرزەن سەرکردە وکادری خەباتکەر و ماندوی رابردو کێبرکێ بکەن بۆ پۆستی وەهمی سەرۆک کۆماری دەوڵەتێک کە بە درێژایی مێژوەکەی وێرانکەری سەرسەختی نەتەوە و نیشتمانەکایان بوە و هەر واش ماوەتەوە، بێگومان ساتی فاتحە خوێندن هاتوە،
مایەی شەرمەزاریشە کورد بۆ ئەو جۆرە شانۆگەریە کەوتونەتە گیانی یەکتر.
زیادە بۆ ئەم تراجیدیایە وا خەریکە ساڵێک بە سەر ریفراندۆم و کارەساتەکانی ١٦ ئۆکتۆبەر تێدەپەرێت، ناشێت هەروا بە ئاسانی کاریگەریە زۆر نەرێنەکانی ئەو دو روداوە بەم جۆرە لاواز و لەرزۆکەی مامەڵەکردن لە گەڵ بەغدا لە بیر بکەین، نەعامە ئاسا رو لەو پایتەختە بکەین کە لە دانانی یەکەم بەردی بناغەیەوە بۆتە مایەی ماڵوێرانی و ستەمکردن لێمان.
زۆر خوازیار بوم بەغدا و هەرێم وا نەبوانایە، چیبکەم وان و دەبێت لەو واقیعەوە مامەڵەی شایستەیان لە گەڵدا بکرێت.