-19-
تاكه یه‌ك جۆری زانینی زانستی و به‌تەنیا وه‌ك زانینێكی ئه‌زموونگه‌ریی په‌تی، دابڕاو له هه‌موو گوتاره‌كانی زانینی دیكە و جیاواز، باڵاده‌ست بووه.
دابڕاو له جوگرافیا و مێژوو، له چاوگه‌كانی دیكەی زانین، وه‌ك نموونه‌یه‌كی باڵا دووباره ده‌بێته‌وه و خۆی به‌رهه‌م ده‌هێنێته‌وه و باڵاده‌ستی و ڕه‌وایه‌تیی ڕوانینی ده‌سه‌پێنێت.
ئه‌گه‌ر چڵه‌پۆپەی پێشڤه‌چوون ئه‌م ته‌وژمه‌ی زانینی زانستی بێت، كه بووەته تۆڕێك، كه له‌گه‌ڵ چاوچنۆكی به‌بازاڕكردن و به‌كاڵاكردنی جیهان و به‌ها و شێواندنی سروشت و ڕه‌تاندنی گه‌ردووندا ئاوێته بووه، ئه‌وا ئێمه به ده‌ره‌نجامێك ده‌گه‌ین، به‌م شێوه‌یه ده‌بێت هه‌موو شتێك به پێودانگی ئایدۆلۆجی بهۆنرێته‌وه.
به واتایه‌ك، تۆ نه‌ك هه‌ر ناچار ده‌كرێیت چی بخۆیت و چی بپۆشیت و چی ببینیت و چۆن بیر بكه‌یته‌وه، به‌ڵكوو ده‌بێت له‌وه‌وبه‌ر جۆری خه‌ونه‌كانت و شێوازی به‌خته‌وه‌ریت و ئه‌وه‌ی بۆت نه‌خشێنراوه و ئه‌ندازه‌سازیی بۆ كراوه، ئایه و مایه‌ت بێت و ناچار بیت چلۆنت بۆ دیاری كراوه پێی قایل بیت و بگره خۆشنوود و سوپاسگوزاریش بیت.
له‌مه‌وبه‌ر و له بێنه‌وایی و بێدادیی رۆژگاری خۆیدا (كارل ماركس) نووسیویه‌تی: "ئایین ئه‌فیوونی گه‌لانه" ئێستا و به‌م ئاڕاسته‌یه‌دا هیچ نامێنێته‌وه، جگه له‌وه‌ی بنووسین "زانینی زانستی، ئایینی جیهانه!"
ناكرێت له زۆر بیروباوه‌ڕی له‌مه‌وبه‌ر كه سه‌رسه‌ختانه داكۆكییمان لێی كردووه، له‌به‌رئه‌وه‌ی پێمان وا بووه چاكایه‌تیی زۆری هه‌یه، ئێستاكه له‌باره‌یه‌وه خانه‌گومان ده‌بین، په‌نجه‌ی تۆمه‌تمان بۆ درێژ بكرێت.
زۆر ڕوانین و بۆچوون و ئاڕاسته‌ی بیركردنه‌وه، له‌نێویشیاندا ئه‌وانه‌ی كه بره‌ویان پێ دراوه و پڕوپاگانده‌یان بۆ كراوه و به‌دروشم كراون، گومانیان له‌سه‌ره. ئه‌مێستای مرۆڤایه‌تییش ئه‌و ساته نییه، كه ته‌نانه‌ت به‌هاكانی تێزی بیركردنه‌وه‌ی ڕۆشنگه‌ری، نوێگه‌ری و پاشنوێگه‌ری، هه‌موو ئه‌وه‌ش، كه به‌رجه‌سته‌بوونه سیاسی و ئابوورییه‌كانی ژیانی مرۆڤ و جیهان و ئه‌ستیره‌كه‌شمانیان پێ ته‌نراوه، به زانینی زانستیشه‌وه، كه هه‌موویان وه‌ك ئایدۆلۆجیا سه‌پێندراون، سه‌پاندنیان به ئاسایی سه‌یر بكرێت. وه‌ك ترۆپكی پێشڤه‌چوون پێت بفرۆشرێت و لات سه‌نگین و به‌هادار بكرێن.
تانه‌لێدان بۆ ڕه‌تكردنه‌وه و بێ به‌هاكردن و پووچاندن نییه، ئه‌وه‌نده‌ی بۆ ڕه‌خنه‌لێگرتن و خانه‌گومانییه.
له‌مه‌وبه‌ر باسم له‌وه كردبوو كه زۆر له ده‌ره‌نجامه زانستییه‌كان هێندێك شت ده‌سه‌لمێنن كه له‌ڕابردووی زۆر به‌رتر له ئێستا، ئایین و ئه‌فسانه و ئه‌زموونی زانینی كه‌ڵه‌كه‌كراوی مرۆیی له ڕابردووی دێریندا پێی گه‌یشتوون. له‌م باره‌یه‌شه‌وه، كه‌مۆكه‌یه ك سه‌رنجی خۆم تۆمار كردووه.
(میشێل سێر)ی فه‌ره‌نسایی، مایه‌داری ده‌وڵه‌مه‌ندی كایه‌ی هه‌مه‌چه‌شنی بیرمه‌ندی زانست و فه‌لسه‌فه و هونه‌ر و هه‌ڵوێست و ئاكاریشه. ئه‌و ئه‌ندامی چه‌ندین سازی ئه‌كادیمیی باڵا بووه و له سه‌رته‌خت و كورسیی زانستیش ئوستازی به‌ڕێ كردووه.
ساڵی 2019، له ته‌مه‌نی 88 ساڵیدا وه‌غری چوو. زیاتر له په‌نجا كتێبی سه‌باره‌ت كاریگه‌ریی ته‌كنۆلۆجیا و گۆڕانكاریی كۆمه‌ڵگای هاوچه‌رخ و كارلێكی زانست و ئاكار و چاوچنۆكیی مرۆڤ له ڕه‌تاندنی ژینگه و شێواندنی سروشتدا داناوه.
سه‌ره‌تا هه‌وڵ و كۆششی ڕووی له بایه‌خداریی زانست بوو، به‌ڵام ڕووداوی به‌كارهێنانی چه‌كی ئه‌تۆمی له جه‌نگی جیهانیی دووه‌مدا، كه بووه هۆی كاره‌ساتی خاپووركردنی هه‌ردوو شاری (هێرۆشیما و ناگازاكی) بیركردنه‌وه‌ی ئه‌ویان گۆڕی و بوون به هۆكاری وروژاندنی پرسیارێكی فه‌لسه‌فیی قووڵ، سه‌باره‌ت سروشتی ئه‌و كێشه ئه‌خلاقی و كۆمه‌ڵایه‌تییانه‌ی كه پێشڤه‌چوونه‌كانی زانست ده‌یانخولقێنێت!
سه‌رسامیی له‌ڕاده‌به‌ده‌ری (مشێل سێر) و گه‌شبینیی به ته‌كنه‌لۆجیا و گۆڕانكارییه گه‌وره‌كانی، خۆشنوودیی به ئاینده (كه من خۆم له‌مباره‌یه‌وه له لایه‌نگرانی نیم و ڕه‌خنه‌ی زۆرم له‌باره‌ی گه‌شبینی و سه‌رسامییه‌كه‌یه‌وه هه‌یه)، له‌گه‌ڵ خانه‌گومانی سه‌باره‌ت به پێشڤه‌چوونه‌كانی زانست و تاكڕه‌وییه‌كانی، ڕه‌نجێكه ناكرێت هه‌ردوو ده‌ستی بۆ به سینەته‌وه نه‌گریت و تۆزۆكه‌یه‌ك سه‌ریشی بۆ نه‌چه‌مێنیت.
ئه‌و به‌پێچه‌وانه‌ی (گاستۆن پاشلار)ی هاووڵاتییه‌وه كه لایه‌نگری ئه‌وه‌یه، زانینی زانستی به دابڕان له هه‌موو شێوازه‌كانی دیكەی گوتاری زانین و ڕابردووی زانینه‌وه به شێوازێكی په‌تی، به‌هاداری په‌یدا ده‌كات، پێی وایه په‌یوه‌ندییه‌كی به‌رده‌وام و لێكدانه‌بڕاو له‌نێوان هه‌موو گوتاره جیاجیاكانی زانینی مرۆڤایه‌تیدا هه‌یه و شێوازه جۆراوجۆره‌كانی زانین پێكه‌وه كارلێك ده كه ن و به‌هاداری په‌یدا ده‌كه‌ن.
بیركردنه‌وه‌ی ئه‌و وا به‌رجه‌سته ده‌بێت، وه‌ك ئه‌وه‌ی زمانی حاڵی بڵێت: "هه‌موو زانینه‌كانی مرۆڤایه‌تی پێكه‌وه ئاوازێك ده‌ژه‌نن و كارێك ده‌كه‌ن و ئاوێته ده‌بن له‌گه‌ڵ یه‌كدا، به‌هاداری و واتا په‌یدا ده‌كه‌ن!"
(مێشێل سێر) له چوارچێوه‌ی بیركردنه‌وه و بۆچوونه‌كانیدا تاقانه نییه، زۆریش دوور نییه له (جیل دۆلۆز) و (ئه‌دگارمۆران)ی فیله‌سووفی فه‌ره‌نسایی هاوخوێنی، كه به‌هادارییان له به‌رده‌وامی و كارلێك و بینینه‌وه‌ی پرد و ڕایه‌ڵه‌ی په‌یوه‌ندییه مرۆییه‌كاندا ده‌دۆزییه‌وه.
ئه‌مه داهێنان و شكۆدارییه، كاتێك پرد و په‌یوه‌ندی ده‌دۆزینه‌وه، به‌ڵام ئه‌مە سه‌ره‌تا نییه و هه‌وڵی زۆر دێرینتر هه‌یه كه ڕه‌گوڕیشه‌ی له ڕه‌نجی مرۆڤایه‌تیدا هه‌یه. ئه‌گه‌ر باس له سه‌ره‌تای پرشنگدار بكرێت مرۆڤایه‌تی و گه‌لانی دێرین له وڵاتی (دووئاواندا) پێشه‌نگی بوون.
(مێشیل سێر) به‌توندی ڕه‌خنه‌ی له (دیكارت) گرتووه و به‌وه‌ش تاوانباری كردووه كه كارایی بۆ ئه‌وه بووه "مرۆڤ جه‌نگی بێ په‌روا به‌رامبه‌ر به سروشت ڕابگه‌یەنێت!"
له‌مه‌وبه‌ر له ڕه‌نجی بێوه‌رمدا به‌وه‌وه ماندوو بووم، زاراوه‌ی (فاشییه‌تی مرۆڤ) بێنمه كایه.
(سێر) باس له‌وه ده‌كات كه زانینی زانستی بووەته دیارده‌یه‌كی كۆنۆڵیاڵی و مرۆڤ كارێكی به سروشت كردووه، وه‌ك ئه‌وه‌ی خۆی خواوه‌ند بێت!
پرسیاره‌كه ئه‌وه‌یه، كێ ئه‌م ده‌سه‌ڵاته‌ی به مرۆڤ داوه، به‌بێ ڕه‌چاوكردنی هیچ شتێك ئاوها سروشت ڕام بكات و بیڕه‌تێنێت و خۆی سه‌روه‌ر بكات و وێرانی بكات؟
ئه‌و پێی وایه، پێویسته له به‌رامبه‌ر (گرێبه‌ستی كۆمه‌ڵایه‌تی)یدا، (گرێبه‌ستی سروشتی) بێته كایه، له‌نێوان مرۆڤ و سروشتدا كاریگه‌ریی سێیه‌م هه‌بێت كه ئه‌ویش سێیه‌می خاوه‌ن زانینه.
هه‌موو ئه‌مه كورتكراوه‌ی درێژه‌پێدانێكه، بۆ ئه‌وه‌ی (شێوازی ژیان) هه‌ماهه‌نگ و هارمۆنیه‌تی تێدا بێت. لێره‌شدا به‌ها بۆ كۆن و نوێ نامێنێته‌وه، كاتێك كۆڵیین بۆ ڕابردوو بكه‌ین و به ده‌ره‌نجامی مژده‌به‌خش بگه‌ین و بزانین زۆر له مێژوو، به‌رله‌وه‌ی خۆرئاواییه‌كان به لووتبه‌رزییه‌وه تۆماری مێژوو بكه‌ن، ئێمه له به‌ره‌بابی ئه‌و شارستانیه بووین كه ڕه‌گ و ریشاڵی كوردی هه‌بووه و خاوه‌نی ئه‌و شێوازه ژیانه بووه، كه لایه‌نگری نه‌ته‌وەیی مایه‌ی شانازیكردنی نییه و به‌هاداری زانین ده‌یسه‌لمێنێت، كوردی بووه.
شێوازه‌كانی زانین هه‌ر زانستی نییه، زانین فره و ده‌وڵه‌مه‌ندن. به‌ها و سه‌رچاوه و چاوگیان زۆره و مه‌رج نییه لە ئێستادا بن و ڕه‌نگه له‌مه‌وبه‌ردا ده‌ستپێكیان هه‌بێت.
شێوازی ژیانی جۆراروجۆری له‌مه‌وبه‌ر هه‌بوون، زانینی تریش له‌مه‌وبه‌ر هه‌بوون، ده‌شێ پێكه‌وه ببنه سه‌رچاوه بۆ شێوازی باشتر، كه مه‌رج نییه نموونەیی بن.
هه‌موو پێكڤه ده‌كارێین بۆ بینینه‌وه‌ی چاكترین و به‌رده‌وام ده‌بین و به دژیش ده‌وه‌ستینه‌وه له‌وه‌ی، شتێكمان به‌سه‌ردا بسه‌پێنرێت، كه تاكڕه‌وه.
له كه‌ڵه‌كه‌كردنی زانیندا به‌رده‌وامیی هه‌یه، نه‌ك سه‌پاندنی جۆرێك كه ئه‌گه‌ر زانستی بێت ده‌كاته ئه‌وه‌ی نموونه‌ییه.
ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی ئێستا هه‌یه و نموونه‌ییه، ئه‌ی ئه‌م هه‌موو لێقه‌ومان و كاره‌ساته له‌پای چی؟
پێشڤه‌چوون نموونه‌ی نییه و چاره‌سه‌ریش له ڕابردوودا نییه، به‌ڵام سه‌رمایه‌یه‌ك كه له شارستانیی ڕابردوودا هه‌بێت و به كۆڵین بیدۆزینه‌وه، كه پڕ چاك بێت، نابێت هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه ڕه‌ت بكرێته‌وه، چونكە له‌وه‌وبه‌ردا هه‌یه.
ئایینه ئیبراهیمییه‌كان به‌ته‌نگ چاكایه‌تییه‌وه بوون، له‌سه‌ر ڕه‌وتی ئه‌وان زانینی زانستی بوون به به‌هاداریی چاكی نموونه‌یی، به‌ڵام به‌رله‌وان هارمۆنیه‌ت و هه‌ماهه‌نگی له‌نێوان مرۆڤ و سروشت و چاكایه‌تیدا هه‌بوون و گوناهی منیش نییه كه كوردم و ئه‌و سه‌مفۆنیایه سۆز و ئاوازێكی دێرینی هه‌یه و ئه‌ستێره‌یه‌ك ده‌لاوێنێت كه به‌شێك له گه‌ردوونی مه‌زن و گه‌وره‌یه!