پرۆسەی بە عەرەبکردن و گۆڕینی دیمۆگرافیای کوردستان پڕۆژەیەکی ستراتیجیی دەوڵەتی عێراقە، یەکێکە لەو کۆڵەکانەی بناخەی دەوڵەتەکەی لەسەر بیناکراوە. هەربۆیە لە دەستپێکی لکاندنی باشووری کوردستان بە دەوڵەتی تازە دامەزراوی عێراقی عەرەبییەوە، هەنگاوەکانی ئەم پرۆسەیە بەکردەیی کراون.
لە هەموو سیستمە سیاسییەکانی عێراق و هەموو رژێمە حوکمڕانەکانی لە مەلیکەوە تائێستا پابەندی ئەو ستراتیجەن.
لە سەردەمی هەر دەسەڵاتدارێکدا بەشێوازێکی جیاواز رێکاری بەعەرەبکردن پەیڕەوکراوە. هەموو دامودەزگا دەوڵەتییەکان، تەنانەت سوپا و دەمەزراوەی سەربازیش خراوەتە خزمەتی ئەم پرۆسەیەوە.
سەردەمی دەسەڵاتدارێتیی رژێمی بەعس، بە حوکمی ئایدۆلۆجیا و درێژیی تەمەنی حوکمڕانییەکەی، لە هەموو رژێمەکانی پێش خۆی زیاتر کاری لەسەر ئەم ستراتیژە کردووە و زۆرترین شێواز و رێکاری بۆ گرتووەتەبەر کە دیارترینیان گۆڕینی خاوەندارێتیی موڵکیەت بووە، جا چی خاوەندارێتیی دووکان و بازاڕ و خانووبەرە و شوێنی ژیان بووبێت، یاخود زەویوزاری کشتوکاڵی. لە تەواوی ئەو ناوچانەی وەک قۆناخبەندی بۆ ئەم ستراتیژە دیاریکرابوون، ئەم رێکارە دەبیندرێت، بە هەزاران کورد و بەشێک تورکمان و مەسیحی، دەست بەسەر خانووەکانیاندا گیراوە و بەزۆر موڵکدارێتییەکانیان کراون بەناوی ئەو عەرەبە هاوردانەوە کە وەک ئامرازی داگیرکاری لەم پرۆسەیەدا بەکاربراون.
ئەوەی لەم وتارەدا سەرنجمان خستووەتەسەر، شاری کەرکووکە، لەنێو رێکارەکانی پرۆسەی بەعەرەبکردنی کەرکووکیش باس لەو رێکارە دەکەین کە پەیوەندی بە موڵکیەت و خاوەندارێتیی زەوییەوە هەیە. ئەمەشیان چەندین شێوەی جیاوازی هەن، لە داگیرکردنی زەویی کورد و تورکمان و بەخشینی بە عەرەبی هاوردە بۆ شوێنی ژیان. هەروەها دەستبەسەرداگرتنی زەویوزاری کورد و تورکمان و گۆڕینی موڵکیەتەکانیان و تۆمارکردنیان بەناوی وەزارەتەکان و دامودەزگەی سەربازی، بەشێکیشیان زەویوزاری کشتوکاڵی و بەخشینی بە عەرەب بۆ بەکاربردن و کاری کشتوکاڵی تێیاندا کە بەپێی چەند بەڵگەنامەیەکی مجلس قیادە سەورە، لەنێوان ساڵانی 1975 تا ساڵی 1995 تەنیا بە چوار بڕیار یەک ملیۆن و 200 هەزار دۆنم زەویی کورد و تورکمان دەستیان بەسەرداگیراوە. بەم شێوەیە:
1- بە بڕیاری ژمارە 369 لە 31/3/1975 رووبەری 131555 دۆنم زەوی دەستی بەسەرداگیراوە.
2- بە بڕیاری ژمارە 824ی مجلس قیادە سەورە لە 28/7/1976 رووبەری 38218 دۆنم زەوی داگیرکراوە.
3- بە بڕیاری ژمارە 949 لە 23/8/1977 رووبەری 123391 دۆنم زەوی زەوتکراوە.
4- بە بڕیاری ژمارە 931 لە ساڵی 1995 رووبەری 900000 دۆنم زەوی دەستی بەسەرداگیراوە. کۆی ئەم زەوییانە بەمەستی پرۆسەی تەعریب و پاکتاوی رەچەڵەک بەکاربراون.
لەدوای رووخانی سەدام و گۆڕینی هاوکێشەی هێز لە عێراق، کورد هەوڵیدا لە رێگەی یاسا و دەستوورەوە ئەم مافە زەوتکراوانەی هاووڵاتیانی کورد وەرگرێتەوە و چارەسەرێکی ریشەیی کێشەی کەرکووک بکات، سەرەتا لە (مجلس حوکم) بە بڕیار و دواتر لەناو یاسای کاتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت و پاشان لە دەستووری هەمیشەیی، نەخشەڕێگەی چارەسەری ئەم پرسانەی چەسپاند. دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی وڵاتیش کەوتبووە دەستی ئەو حیزب و هێزە سیاسییانەوە کە قوربانیی ستەمکارییەکانی سەدام بوون، بۆیە
خەڵک هیوای ئەوەیان بۆ پەیدابوو ئەو گۆڕانکارییانەی لە عێراق هاتبوونە ئاراوە گۆڕینی عەقڵیەتەکانیش بێت و هەر جێگۆڕکێی دەموچاوەکان نەبن.
کوردیش بەگشتی و بەتایبەتی خەڵکی کەرکووک و ناوچە کوردستانییەکانی دیکەی دەرەوەی هەرێمی کوردستان، زیاتر ئومێدیان لەسەر هەڵچنی بوو، چونکە کورد پێگەی لە عێراق بەهێزبوو، دەسەڵات لە دەستی نەتەوەپەرستەکانی عەرەبی سوننە نەمابوو، شیعە جڵەوی حوکمڕانییان کەوتبووە دەست و لەگەڵ کورد وەک دوو قوربانی سەدەی رابردووی دەسەڵاتە یەک لەدوای یەکەکانی عێراق، جۆرێک لە هاوپەیمانێتی لەنێوانیان دروستببوو کە پێکەوە عێراقێکی نوێ بونیات بنێنەوە بەشێوەیەک کە داهاتوو قەرەبووی نەهامەتییەکانی رابردووی هەردوولا بکاتەوە.
لیژنەی باڵای تایبەت بە جێبەجێکردنی ئەو بڕگە و رێکارانەی مادەی 140ی دەستوور پێکهێندرابوو جگە لە نوێنەرانی کورد لە لیژنەکە، چەند دۆستێکی کوردیش وەک نوێنەری عەرەبی سوننە و شیعە لە لیژنەکە دانرابوون. ئەمریکاش تا ئەندازەیەک لەپشتی پڕۆژەی کوردەوە بوو بۆ داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسیی عێراق. لەسەر ئەرزی واقیعیش کورد دەسەڵاتی ئیداری و ئەمنی تەواوی ناوچە کوردستانییەکانی کەوتبووە دەست، زەمینەی ئەوە رەخسابوو کورد بگەڕێتەوە سەر زەویوزار و و ماڵ و حاڵی خۆی و عەرەبی هاوردەش گەیشتبوونە ئەو باوەڕەی شوێن و دەرفەتی ژیانیان لەم ناوچانە نەماوە و سەرقاڵی گەڕان بوون بەدوای دەرفەتێکدا بە دەستکەوتێکی مادییەوە بچنەوە زێدی خۆیان.
ئەو هۆکارانە ئومێدی ئەوەی دروستکردبوو کە بە رێکاری دەستووریی و یاسا، کورد مافی خۆی وەردەگرێتەوە، ئەوکات مەڵبەندی کەرکووک لەگەڵ مام جەلال کۆبوونەوە و دیدارمان زۆر بوو، لە یەکێ لەو کۆبوونەوانە لە باسوخواسی ئەوەی پێویستە کورد چی بکات و چۆن ئەم دەرفەتە دەستوورییە لەدەستنەدات بۆ وەرگرتنەوەی کەرکووک، مام جەلال گوتی، ئەوەندەی من ئاشنای عەقڵیەتی ئەم سیاسییانەی شیعەبم، جگە لە عادل عەبدولمەهدی باوەڕناکەم هیچ سیاسییەکی شیعی باوەڕی بە رەوایەتیی مەسەلەی کورد هەبێت، تا چاوەڕوان بین کەرکووکمان بدەنەوە.
مەبەستم لە هێنانەوەی ئەم قسەیەی مام جەلال ئەوەیە، ئەزموونی ئەم دوو دەیەیەی رابردوو ئەوەی سەلماند، وێڕای کەمتەرخەمیی کورد خۆی لە مکوڕبوونی بۆ وەرگرتنەوەی داوا رەواکانی، دەسەڵاتدارێتیی شیعەی حوکمڕان نەک ئامادەنەبوون ئەو مافانەی کورد بگێڕنەوە کە ستەمکارانەی دەسەڵاتدارێتیی سوننەی عەرەب لێی زەوتکردبوون، بەڵکو چاویان لە داگیرکردنەوەی ئەو بەشەی باشووری کوردستانیشە کە سەدام و رژێمەکەی لە دوای ساڵی 1991ـەوە دەستیان لێهەڵگرتبوو.
یەکێک لەو دیاردە بەرچاوانەی سەلمێنەری ئەم ستراتیجەی شیعە دەسەلمێنێت، شانبەشانی بڕیارە یەک لەدوای یەکەکانی دادگەی فیدراڵی دژ بە قەوارەی هەرێمی کوردستان و خۆشکردنی زەمینەی داگیرکردنەوەی. هاتنەوەی لێشاوی عەرەبە بە پشتیوانیی سوپا و حەشدی شەعبی بۆ سەر زەویوزاری جووتیارانی کورد لە کەرکووک.
دادگەی باڵای فیدراڵی بە پاساوی نادەستوریبوون و لادان لە رێکارە دەستوورییەکان خەریکە دەست بۆ هەموو شتێکی کورد دەبات. بەڵام بە بەرچاوییەوە ئەو بەند و بڕگانەی دەستوور پێشێل دەکرێن کە پەیوەندییان بە مافی کوردەوە هەیە و هیچ هەڵوێستێکی نییە. لەکاتێکدا دەستووری عێراق بڕیاری یەکلاکەرەوەی لەبارەی عەرەبی هاوردەوە داوە کە دەبێ بچنەوە بۆ ئەو شوێنانەی لێوەی هێندرابوون. لە مادەی 140یشدا رێکارەکانی چوونەوەیان دیاریکراوە، ئەوانەی چووبوونەوە قەرەبووی مادیشیان دراوەتێ. ئێستا پۆل پۆل دەگەڕێنەوە بۆ کەرکووک، دادگەی فیدراڵی چاوی لە ئاست ئەم پێشێلکارییە دەستوورییە داخستووە و گوێی خۆی کەڕ کردووە لە ئاستی هاواری ئەو گوندنشین و جووتیارانەی کورد و تورکمان کە رۆژانە هاوار دەکەن سوپا و یەکەکانی حەشدی شەعبی لەپشت هێنانەوەی عەرەبی تەعریبن.
ئەوەی لێرەشدا زیاتر جێی سەرنج و مایەی هەڵوەستە لەسەرکردنە، چۆن دەسەڵاتدارێتیی بەعس لە چەندین وێستگەی پرۆسەی تەعریبدا عەرەبی شیعەی وەک ئامرازی داگیرکاری بەکاردەبرد، ئێستاش بەهەمانشێوە دەسەڵاتدارێتیی شیعە عەرەبی سوننەی ناوچەکانی حەویجە و دەوروبەری بەرداوەتە گیان جووتیارانی کورد و تورکمان و لە باشووری خۆرهەڵاتی کەرکووکەوە تاوەکو باکووری خۆرئاوای شارەکە پەلاماری گوندنشین و جووتیارانی کورد و تورکمان دەدەن، هەڕەشەی چۆڵکردنی گوندەکان دەکەن، سوپا بەزۆر بەڵێننامە بە جووتیاران پڕدەکاتەوە کە نەچنەوە سەر زەوییەکانیان.
لە سنووری کەرکووک پشتگیریی عەرەبی سوننە دەکەن بۆ دەستبەسەرداگرتنی زەویی کورد، بەڵام لە دەرەوەی سنووری کەرکووک لە دیالەوە تاوەکو دەشتی نەینەوا بە سەدان هەزار دۆنم زەوی عەرەبی سونە دەستیان بەسەردا گیراوە و دەدرێن بە شیعەکان.
ئەم سیاسەتی بانێک و دوو هەوایەی دەسەڵاتدارێتیی شیعە پەیڕەوی دەکات، ئامانجەکەی هەر دەرکردنی کورد و دەستبەسەرداگرتنی زەویوزارەکەی نییە، بەڵکو بۆ دروستکردنی کێشەیەکی قوڵیشە لەنێوان کورد و عەرەبی سوننە لە ناوچەکە.
بەمەش زەمینەی چەسپاندنی پرۆسەی تەشەیوع خۆشتر دەکات، بەدووریش نازاندرێت ئەو گوشارانەی ئێستا دەستی پێکردووە بۆ کۆنترۆڵکردنی ئەو سەتان هەزار دۆنم زەوییەی کورد و تورکمان کە لە چوارچێوەی پرۆسەی تەعریبدا سەدام خاوەندارێتی کردووەتە نێو وەزارەتی بەرگرییەوە، بۆ ئەوەبێت دواتر بەسەر خێزانی چەکدارانی حەشدی شەعبی دابەشی بکات. لەلایەک عەرەبی هاوردەی هێناوەتەوە بۆ پرۆسەی داگیرکاری و لەلایەکی دیکەشەوە سوپای عێراقی کردووە بە تەرەفێکی کێشەکە و دەیانەوێت دەست بەسەر ئەو زەوییانەدا بگرنەوە کە دوای کەوتنی سەدام خاوەنەکانیان بەکاریان بردووەتەوە.
ئەمەش لەکاتێکدایە ئەنجوومەنی حوکم وەک یەکەم دەسەڵاتی دوای رووخانی سەدام، دواتر پەرلەمانی عێراق و ساڵی 2011 ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراقیش بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی سەرجەم بڕیارەکانی مجلس قیادە سەورەیان داوە. لە دەستووری عێراقیشدا بە روونی مافی خاوەندارێتیی ئەو زەوی و موڵکانەی بۆ خاوەنە راستەقینەکانیان گەڕاندووەتەوە، بەڵام نە دادگەی فیدراڵی کە بەحساب بۆ چاودێریکردنی دەستوورییانەی حوکمڕانی دامەزراوە، هەڵوێستێکی هەیە و نە پەرلەمان و حکومەتیش لەو ستەمکارییانە دێنە دەنگ.