سەرەتا دەبێت بگەڕێینەوە بۆ چرکەساتى لکاندنى باشوورى کوردستان بە عێراقى عەرەبییەوە لە ساڵى 1925، پێشتر بەریتانیا لە کۆنگرەى قاهیرە بڕیارى دامەزراندنى چەند دەوڵەتێکیان بۆ عەرەبەکان دابوو. یەکێک لەو دەوڵەتە تازە دامەزراوانە، دەوڵەتى عێراق بوو کە لە ویلایەتەکانى بەغداد و بەسرە بۆ عەرەبەکانى عێراق دروستیان کرد. باشوورى کوردستان کە ئەوکات پێى دەگوترا ویلایەتى موسڵ، دواى پێنج ساڵ لە دروستبوونى عێراق بە بڕیارێکى (کۆمەڵەى گەلان) بە کۆمەڵێک مەرج و رێنمایى کە پەیوەست بوون بە مافى کوردەوە، بەسترایە عێراقى عەرەبییەوە.

 

کورد لەو چرکەساتەوە واتا لە ساڵى 1925ـەوە بۆ ئێستا، سێ بژارەى لەبەردەم بووە بۆ جۆرى مامەڵەکردنى لەگەڵ عێراق. یەکەمیان ئەوە بووە هیچ داخوازییەکى نەتەوەیى، سیاسى، مەدەنى نەبێت و بەو قەدەرە رازى بێت کە لکێندراوە بە وڵات و نەتەوەیەکى بێگانەوە. رێگەى دووەمیان ئەوە بووە لە عێراقدا هەوڵبدات مافە نەتەوەیى، سیاسى و مەدەنییەکانى بەدەست بهێنێت. رێگەى سێهەمیش ئەوەبووە هەوڵ بدات لە عێراق جیاببێتەوە. بێجگە لەم سێ رێگەیە کە هەر یەکەشیان کۆمەڵێک لق و پۆپى لێدەبێتەوە، هیچ بژارەیەکى دیکە نییە پەناى بۆ بەرێت.

 

تورکمانەکانى باشوورى کوردستان رێگەى یەکەمیان هەڵبژارد و لەنێو نەتەوەى سەردەستەى عەرەبیشدا نەتوانەوە و مانەوە، بەڵام لەبەرئەوەى لە بنەڕەتەوە کێشەى کورد کێشەى خاک و نەتەوەیە، کێشەى داگیرکارییە نەک تەنیا چەوسانەوە، بۆیە رێگەى یەکەم لەگەڵ خەسڵەتى کێشەى کورد یەک ناگرێتەوە و تاقینەکراوەتەوە.

 

کورد رێگەى دووەمى هەڵبژارد، هەوڵیداوە لەنێو عێراقدا بتوانێت مافەکانى بەدەستبهێنێت. لە ساڵى 1925 تاوەکو ساڵى 1961 کە دەکاتە 36 ساڵ، هەموو ئەو رێگەیانەى تاقیکردووەتەوە کە پێى وابووە بەهۆیانەوە دەتوانێت لە عێراقدا جێی ببێتەوە. بە بەشداریی سیاسى لە ئەنجوومەنى نوێنەران و کابینە وزارییەکان، بە یاخیبوون لە داریکەلى و ناوچەکانى بارزان، بە ناردنى وەفد و گفتوگۆ و خەباتى مەدەنى، بە دروستکردنى حیزبى سیاسى و خەبات بۆ دیموکراسى، ویستوویەتى مافى هاووڵاتیبوون بەدەستبهێنێت، بەڵام ئەو مافەى عەرەبەکان هەیان بووە، بە کورد نەدراوە.

 

لە دەستپێکى شۆڕشى ئەیلوولیشەوە کە وەک بزووتنەوەیەکى چەکداریى رێکخراو، بە هەردوو قۆناخەکەى شۆڕشەوە 1961 بۆ 1975، هەروەها لە 1976 تائێستا کە درێژەى هەیە، کورد هەر داواى ئەوەى کردووە لە عێراقدا مافە نەتەوەیى و مەدەنى و سیاسییەکانى دەستەبەر بکات. واتا خەباتى بۆ ئەوە بووە عێراق ببێتە وڵاتیکى دیموکراسى تا بتوانێت لەناو ئەو کۆمەڵگە دیموکراسییەدا بە دەستەبەربوونى مافەکانى جێى ببێتەوە. هەموو ئەو مەینەتییانەى بەسەر گەلى کوردستاندا هاتوون، دەرئەنجامى ئەوەیە کورد خەباتى بۆ دیموکراتیزەکردنى عێراق کردووە. 

 

بەڵام مێژووى خوێناویی عێراق، مێژووى نەتەوەى سەردەستەى عەرەب بە هەردوو پێکهاتەى سوننە و شیعەوە، ئەوەیان سەلماندووە عێراق نەک ئێستا و دەیان ساڵى دیکە، سەتان ساڵى دیکەش ناتوانێت ببێتە وڵاتێکى دیموکراسى. ئەوەشى سادەترین هۆشیاریی سیاسى هەبێت دەزانێت تا عێراقیش نەبێتە دیموکراسى، لەناو عێراقدا کورد ناتوانێت مافە نەتەوەیى و سیاسى و مەدەنییەکانى بەدەست بهێنێت. بۆیە دەبیت بەڕەهایى لەوە تێبگەین نەک ئێستا و دەیان ساڵى دیکە، سەتان ساڵى دیکەش کورد ناتوانێت هەموو مافەکانى لە عێراق بەدەستبهێنێت. 

 

رێگەی یەکەم و دووەم بە بنبەست گەیشتوون، کورد دەبێت رێگەچارەى سێهەمیش تاقیبکاتەوە. رەنگە ئێستا خەڵکانێک بڵێن لە گشتپرسیی سەربەخۆیی ساڵی 2017 دا باجی ئەو رێگەیەشمان دا، هەرچەندە من باوەڕم وانییە، بەڵام با گریمانەى ئەوە بکەین 16ـی ئۆکتۆبەر و هەموو ئەو ستەمکارییانەى دواى ئەوە پەیوەستن بەداواکردنى سەربەخۆییەوە. ئایا ئەوەى لە رابردوودا لەسەر داواى دیموکراسى بۆ عێراق بەسەر کورددا هێندراوە، دەیان جار زیاتر نین لەوەى لەسەر سەربەخۆیى پێمان کراوە؟ 

 

بۆ داهاتووش هەموو ئاماژەکان ئەوەمان پێدەڵێن، مانەوەى کورد لە عێراق، خەڵکى کوردستان دەخاتەوە بەردەم پرۆسەى پاکتاوکردن و سڕینەوە. ئەوەى لەدواى کەوتنى سەدامەوە چاودێریی رەوشى سیاسى و حوکمڕانیی عێراقى کردبێت و فێڵ لە بیر و هۆشى خۆى نەکات، دەزانێت ئایندەى ئەم وڵاتە روو لە چى کاولکارییەکە. عەقڵیەتى حوکمڕانان و ئەو ریشە کۆمەڵایەتییەش کە بووەتە منداڵدانى بەرهەمهێنانى سەرکردە و سیاسییەکانی عێراق، هى ئەوە نییە پەسندى پێکەوەژیان لەگەڵ کورد بکات، تەنانەت ئەگەر کورد زەلیلیش هەڵبژێرێت.

 

ئەو مەترسییە دیارانەى لە داهاتووى عێراقدا رووبەڕووى کورد دەبنەوە، بە هەموو پێوەرێک زۆر زیاترن لەو مەترسییە نادیارانەى لە ئەگەرى هەڵبژاردنى رێگەى جیابوونەوە دێنە رێى کورد. ئاسۆى پێکەوەژیان و دیموکراتیزەکردنى عێراق زۆر لێڵترە لە ئاسۆى پشتکردنە عێراق. بۆیە دواى 62 ساڵ خەبات بۆ بە دیموکراسیکردنى عێراق و هەوڵدان بۆ جێبوونەوەى کورد لە عێراق، هەق وایە خەڵک و حیزب و سەرکردە سیاسییەکانى کورد بە وردى بیر لە تەگبیرێکى دیکە بکەنەوە کە لە برى قوربانیدان بۆ جێبوونەوە، قوربانى بۆ جیابوونەوە بدەین.