رەنگە باشترین پرسیار ئێستا لە خۆمانی بکەین ئەوە بێت "ئایا کورد دەتوانێت بە هەڵبژاردن کەرکووک وەرگرێتەوە؟" یان ئەگەر بەشێوەیەکی فراوانتر بپرسین "ئایا لە عێراقدا دەرفەتی ئەوەیە هەیە، کورد بە پەنابردنە بەر زۆرینە و کەمینە، یان بە دیموکراسییەت و رێکارە دەستووری و یاساییەکان کێشەی کەرکووک چارەسەر بکات؟" بە تێگەیشتنی من، نەخێر. بەڵام ئەوەی بۆ کورد مەترسیدارە ئەوەیە؛ عێراق بە هەڵبژاردن و پەنابردنە بەر دیموکراسیەتی رووکەش و رێکارە دەستووری و یاساییەکان، بە زۆرینە و کەمینە، کێشەی کەرکووک ئاڵۆزتر بکات.
لە بنەڕەتی دروستبوونی کێشەی کەرکووکەوە، هەر لەو چرکە ساتەوەی براوەکانی جەنگی یەکەمی جیهانی بڕیاریاندا جوگرافیای ژێر قەڵەمڕەویی خەلافەتی عوسمانی پارچەپارچە بکەن و ویلایەتی موسڵیان بە عێراقی عەرەبییەوە لکاند، بەپێی ئامار و سەرژمێریی عوسبەت ئومەم و سەرژمێریی تورک و بەریتانیا و تەنانەت سەرژمێریی عێراقیش، کورد زۆرینە بووە لە کەرکووک. لەو کاتەشەوە سەرباری پیادەکردنی سیاسەتی پاکتاوی رەگەزیی کورد و 85 ساڵ هەوڵی بەردەوامی بەعەرەبکردنی کەرکووک، هەمیشە کورد لە نیوە زیاتری دانیشتووانی شارەکە بووە.
لە دوای رووخانی سەدام و بونیاتنانەوەی عێراقی نوێ، لە 20 ساڵی رابردووشدا هەموو ئەو هەڵبژاردنانەی لە کەرکووک بۆ ئەنجوومەنی پارێزگا و ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق کراون، کورد لە نیوە زیاتری دەنگ و لە نیوە زیاتری کورسییەکانی هێناوە. ئەم سەنگ و قورساییەی کورد، نەبووەتە هۆکار بۆ چارەسەری کێشەی کەرکووک، بەڵام هۆکار بووە بۆ ئەوەی کەرکووکی لەدەستنەچێت، واتا کێشەکە وەک خۆی ماوەتەوە. ئەوەی لە ئێمەوە دیار نییە، ئەودیوی دیکەیە، کە ئەگەر کورد کەمینە بووایە، ئێستا کێشەکەی چۆن دەبوو؟
ئەمەی ئێستا کورد لە کەرکووک پێی گەیشتووە، ئەو دۆخەیە کە دەبێت کورد بخاتە بەردەم ئەو پرسیارەوە "ئایا داهاتووی کەرکووک چۆن دەبێت کە کورد زۆرینەی لەدەستدا؟" یان دروستتر ئەوەیە بڵێین، نەیتوانی پارێزگاری لەوە بکات؛ نەهێڵێت لە نیوە بێتە خوارەوە. لەکاتێکدا پێشتر لە خراپترین دۆخی کورددا دوای 16ـی ئۆکتۆبەریش (ی. ن. ک.) بەبێ بەشداریکردنی پارتی، توانی دەست بەوەوە بگرێت رێژەی دەنگ و کورسی نوێنەرایەتیی کورد لە نیوە بپارێزێت، بەڵام ئێستا کورد وتەنی "گوێز بە ژمارە، مایەکەی دیارە"، 47٪ـی کورسییەکانی بردووە.
بۆ کەسانێک رووکەشانە نەڕواننە ئەنجامەکە و وردتر لە ژمارە و داتاکان تێبگەن، ئەنجامەکان بۆ کورد شکست و شۆکهێنەرن. بەتایبەت ئەگەر دوو لایەنی ئەو ئەنجامە لەبەرچاو بگرین، یەکەمیان ئەوەیە بەشی هەرە زۆری ئەو دەنگانەی کورد بەدەستیهێناون دەنگدەرەکانی کەرکووکن لە سلێمانی، چەمچەماڵ، کفری، کەلار و هەولێر. دووەمیش ئەگەر رێژەی دەنگە بەدەستهاتووەکانی یەکێتی و پارتی کۆبکەینەوە، کەمترە لە رێژەی ئەو مووچەخۆرە کەرکووکییانەی لەنێو هێزی پێشمەرگە، ئاسایش، پۆلیس و فەرمانگەکانی حکومەت و هەردوو حیزب مووچە وەردەگرن، واتا لە مووچەخۆرەکانی خۆیان کەمتر دەنگیان هێناوە. ئەمە بۆ داهاتووی کەرکووک مایەی مەترسییە. بەوە نابێت کەسانێک کەیفی دڵیان بەوە بێت، بڵێن "کورد براوەیە."
هەرچەندە هەڵبژاردن نیوەی رێگەکەیە، کورد لە کەرکووک لەنیوەی یەکەمدا سەرکەوتوو نەبوو، نیوەکەی دیکەی بریتییە لە دروستکردنی هاوپەیمانیێتی دوای هەڵبژاردن. بایەخی ئەم قۆناخەیان لە یەکەم گرنگتر نەبێت، کەمتر نییە. بابزانین کورد دەرفەتی ئەوەی هەیە نیوەی دووەم بەرێتەوە؟
بۆ کەسانێک لە عێراق سیاسەت بکەن، سەدر ئەزموونێکی زۆر باشە بۆ پەندلێوەرگرتن. لە زۆربەی هەڵبژاردنەکاندا رەوتی سەدر لە ریزبەندی پێشەوەی لیستە براوەکانە، بە دیاریکراویش لە سێ هەڵبژاردنی یەک لە دوای یەکی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (2014، 2018 و 2021) لیستەکەی سەدر یەکەمی عێراق بووە، واتا نیوەی پرۆسەکە براوە بووە، بەڵام هیچ کات نەیتوانیوە نیوەکەی دووەم بەرێتەوە. هۆکارەکەی زۆر روون و ساکارە؛ کەرەسەی نیوەی یەکەمی پرۆسەکەی لەبەردەستە کە بریتییە لە دەنگدەر، توانیوێتی ئەمەیان بە باشی بەکاربەرێت، بەڵام کەرەستەی نیوەکەی دیکەی کە بریتییە لە دانوستاندن بۆ پێکهێنانی هاوپەیمانیێتی، بە باشی بەکارنەهێناوە، بۆیە رەنجی دەنگدەرەکانیشی بەخەسار داوە.
نموونەی دیکەش هەن پێچەوانەی سەدر، لە هەڵبژاردن نەیانتوانیوە زۆرینە بن، بەڵام توانیویانە لە پێکهێنانی هاوپەیمانیێتی دوای هەڵبژاردن، پرۆسەکە بەقازانجی خۆیان بگۆڕن. ئێستا کورد کەوتووەتە بەردەم ئەم تاقیکردنەوەیەوە؛ دەتوانێت لە پێکهێنانی هاوپەیمانێتیی دوای هەڵبژاردن چی بچنێتەوە؟
هەرچەندە نوقڵانەیەکی پێشوەختەی خراپە، بەڵام ناتوانم ئومێدی ئەوە بۆ خۆم دروستبکەم، کە کورد لەم تاقیکردنەوەیەشدا سەرکەوتوو دەبێت. بە پلەی یەکەم لەبەر دابەشبوونی کورد بەسەر هەردوو جەمسەری ناکۆکیی سوننی و شیعی. دووەم، ناکۆکی نێوخۆیی لیستە براوەکانی کورد لە کەرکووک، سێیەمیش لەبەر رەتکردنەوەی ئەم توێژە سیاسییەی کورد لە کەرکووک لەلایەن پێکهاتە سەرەکییەکانی کەرکووکەوە، کە هێشتا سەرکردایەتیی دوو حیزبەکە لە هۆکاری ئەمەیان تێنەگەیشتوون.
هیچ ناڕوونی و شاراوەییەک لەوەدا نەماوەتەوە، کە یەکێتی لەگەڵ جەمسەری شیعەدایە، پارتیش لەگەڵ سوننە. پرۆسەی سیاسی لە عێراق و تاوەکو ئەندازەیەک لە کوردستانیش گیرۆدەی ئەو دابەشکارییە بووە، ناتوانرێت بە ئاسانی لەو بازنەی ململانێیە بچنە دەرەوە، یان بەهەر هۆکارێک بێت لایەنێکیکان ئاو بکاتە ئاشی لایەکەی دیکەی هاوکێشەکەدا. بۆیە هەر لە هەنگاوی یەکەمەوە، سەختە پارتی و یەکێتی بتوانن ئەوە تێپەڕێنن و لەنێو خۆیاندا رێکبکەون ببن بە یەک فراکسیۆن. بەتایبەتیش بەهۆی ئەوەی ناکۆکی قوڵ و کێشەی جۆراوجۆر لەنێوان ئەم دوو حیزبەدا هەیە لە هەرێمی کوردستانیش.
هەرچەندە وەک دەگوترێت لە سیاسەتدا هیچ شتێک مەحاڵ نییە، بەڵام ئەگەر پارتی و یەکێتی بەسەر ناکۆکییەکانیاندا زاڵبن و ببنە یەک لیستی کوردستانییش، هێشتا 47٪ـی کورسییەکانن. کورسیی کۆتای مەسیحییەکانیش لەگەڵ کورد دەبێت و پێکەوە دەبنەوە بە نیوە، بەڵام لە بەرانبەر ئەم نیوەیەی یەکێتی و پارتی و کلدانی، بلۆکی عەرەب و تورکمان هەن، کە ئەوان سەرباری ناکۆکییەکانیان، لەبەرئەوەی هەردوولایان سەر بە یەک جەمسەرن کە سوننەن، دەتوانن بەسەر کێشەکانیاندا زاڵ بن.
لەبەر بوونی چەند بڕگەیەکی تایبەت بە یاسای هەڵبژاردنی کەرکووک و ناچارکردنیان بە رەچاوکردنی بەشداریی هەموو پێکهاتەکان لە بەڕێوەبردنی پارێزگاکە، لەم حاڵەتەشدا کە دوو بلۆکی وەک یەکدی بچنە سەر مێزی گفتوگۆ، لایەنی بەرانبەر کە تورکمان و عەرەبن، سەرەڕای بوونی چەندین هۆکاری قوڵ و ململانێی نێوان دوو جەمسەرەکەی سوننە و شیعە، ئامادەی سازش نین بۆ ئەو دەستەبژێرە سیاسییەی کەرکووک کە بەدیاریکراوی لەدوای شەڕی داعشەوە وێنایەکی پەسندنەکراویان لە شەقامی تورکمان و عەرەب بۆ دروستبووە. بۆیە بەدووری نازانم بە سیستەمێکی رێکخراو کارکرابێت بۆ بەدەستهێنانی ئەم ئەنجامانەی یارمەتیدەر نین بۆ ئەوەی کەرکووک بتوانێت لەلایەن خەڵکەکەیەوە بەڕێوەببرێت. ترسی من ئەوەیە؛ ئەمە ئامانجە شاراوەکە بێت بۆ ئەوەی دۆخی کەرکووک بەو جۆرە بەردەوام بێت، کە بەردەوام تارمایی میلیشیاکانی حەشدی شەعبیی بەسەرەوە بمێنێتەوە.
لەمانەوەی دۆخێکی لەو جۆرەشدا، داهاتووی کەرکووک نەک ناڕوونە، بەڵکوو زۆر بە روونی لێمانەوە دیارە بەرەو چ چارەنووسێکی مەترسیدار دەڕوات. ئەمەش ئەنجامە کە کورد پێی گەیشتووە. چنینەوەی بەری لەدەستدانی دەرفەت و کەمتەرخەمی و هەڵە و خراپەکاریی دوو دەیەی رابردووە. رابردوویەک پەرۆشی بۆ کەرکووک و هۆشی سیاسی بڕیاربەدەستەکانی لە ئێستا باڵاتر بوو، ئەمە چارەنووسەکەی بوو، پێویستە لەخۆمان بپرسین؛ ئەی دەبێت بەم حاڵەی ئێستای کورد و ئەم عەقڵییەتانەی ئێستای ئیدارەدانی کێشەکەی، کەرکووک بەرەو کوێ بچێت؟ تەمەن بمێنێت زۆر ناخایەنێت ئەنجامەکانی دەبینین.
خستنەڕووی ئەم راستی و مەترسییانەش بەو ئامانجەیە؛ بەشی ئەوە سوودی هەبێت، بڕیاربەدەستانی کورد و خەمخۆرانی کەرکووک بەدوای چارەسەردا بگەڕێن.