•شارڵ لوی دی سیكۆندا ناسراو بە ((مۆنتسیكۆ)) 18/1/1689-2/1755 ز،كە دادوەر وپیاوی ئەدەب و فەیلەسوف و سیاسی فەڕەنسی بوو.كە خاوەنی تێوری ((جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكانە)) كە لەئێستادا زۆرێك لەدەستورەكانی جیهان پشتی پێدەبەستن دەڵێت :
(( ئەگەر ویستت ڕەوشتی كەسێك بزانیت،ئەوا دەسەڵاتی بدەرێ و دواتر سەیریبكە چۆن هەڵسوكەوت دەكات)).
•ئاشكرایە ئیدارە و بەڕێوەبردنی هەر یەكەیەكی ئیداری بچوك بێت یان گەورە بەنمونەی فەرمانگەیەكی بچووك تا لوتكەی دەسەڵاتی وڵات یان حیزب و ڕێكخراوی سیاسی یان مەدەنی و پیشەیی و...هتد.بۆخۆی هەم هونەرە هەم زانستە هەم لێپرسراوێتی و هەم ڕەوشتە.بۆیە لێپرسراوێتی ئیداری یان حیزبی ئەرك و فەرمانە و خزمەتكردنە پێشئەوەی ئیمتیازات و كەشخەیی و خۆدەوڵەمەندكردن بێت.بەهەمان شێوە لێپرسراوێتی دەبێت وەك وەزیفەیەكی خزمەتگوزاری لێیبڕوانرێت بۆ ماوەیەكی كاتی دیاریكراو نەك وەك میراتیەكی بەجێماوی باو و باپیران كە ئازادانە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت و بەویست و خواستی خۆت هەڵیبسوڕێنێت و تەخشان و پەخشانی بكەیت.بەشێوەیەكی گشتی كەسی لێپرسراوی سەركەوتوو دەبێت خاوەن دیدوتێڕوانین بێت بۆ ئایندە لەمیانەی دیاریكردنی ئامانجە گشتیە دیاكریكراوەكان و میكانیزمە گونجاوەكان بۆ جێبەجێكردنیان ودانانی پلانی زانستی و واقعی و دواتر چاودێریكردن و بەدواچوونیان.
•جا بەشێوەیەكی گشتی كەسی لێپرسراو گەرەكە كە هەندێك سیفاتی تیادا بێت بۆ ئەوەی ببێتە لێپرسراوێكی سەركەوتوو لەوانە:
1.كەسی لێپرسراو پێویستە،وشیارتر و تێگەیشتووتر و كامڵتر بێت لە وتە و كردار و مامەڵەكردنیدا لەگەڵ پۆست و ئیدارە و دەوروبەریدا: چونكە ئیدارە و لێپرسراوێتی بریتیە لە سەركردایەتی و ڕابەرایەتیكردنی كۆمەڵێك كەس جا گەورەبن یان بچووك لەڕووی ژمارە و فراوانی جوگرافیای دەسەڵاتەكانەوە،بۆیە هەر هەڵە و كەموكوڕی و كەمتەرخەمی و گەندەڵیەكی كەسی لێپرسراو بەسەر هەمواندا بەخراپی دەشكێتەوە و لانی كەم دەبێتە هۆكاری ناوزڕاندن و ناشیرینكردنی هەموان،هەروەها كەسی لێپرسراو لانی كەم دەبێت لەزۆربەی بەردەستەكانی.بۆیە كەسی بێتوانا و ئاست نزمی هوشیاری و زانستی و ئیداری هەرگیز كەسێكی سەركەوتووی لێدەرناچێت.
2.كەسی لێپرسراو دەبێت هەمیشە خاوەنی دەستپێشخەری بێت: بەمەبەستی گۆڕانكاری و بەرەوپێچشچوون و گەشە و پێشكەوتنی ئەو دامودەزگا و یەكە ئیداری و حیزبیەی كە لەبەردەستیدایە.نەك پاشكەوتەی بیر و فەرمانی سەروو خۆی بێت و دەستەوستان دابنیشێت و پاڵی لێبداتەوە و هیچ زیادە و داهێنانێكی خۆیی نەبێت.
3.كەسی لێپرسراوی سەركەوتوو دەبێت عەقڵكراوە و خاكی و سادە و بەڕەوشت و نەرمونیان بێت لەگەڵ هەموان و دەوروبەردا:چونكە ئیدارە و زانستی ئیدارەی نوێ كاری پێكەوەیی و هەمئاهەنگی و بنەمای بەتیمكاركردنی بە سەركەوتووترین شێواز داناوە لەبەرامبەر ئیدارەیەكی كلاسیكی توند و توڕە و تاكڕەو و خۆسەپێندا.
4.كەسی لێپرسراوی سەركەوتوو دەبێت دەرگای ئاواڵا بێت بۆ هەموان و هەمیشەش ئامادەبێت بۆ بینین و گوێگرتن لەهەموان لەكێشە و گرفت و داواكاری و پێشنیاز و زۆرجارانیش بۆخۆی داوایان بكات بۆ ڕاوێژپێكردنیان: نەك وەك زۆربەی ئێستای لێپرسراوە حكومی و حیزبیەكان كاتێك دەگەنە پلەیەكی تایبەتی لە بەڕێوەبەری گشتی و سەرووتر یان لە حیزبدا دەبنە سەركردایەتی و مەكتەب سیاسی و...هتد.ئیتر نەخۆیان دەناسنەوە نە كەسان و هاوڕێ و هاوكارەكانی ڕابووردوشیان دەناسنەوە و بەهەزار تەلەفۆن و واسیتە و داواكاری ئینجا نابینرێن،سەرەڕای بونی ژمارەیەكی زۆری نوسینگە و سكرتاریەت كە هەموانیان حەرجیەكی زۆریان هەیە.هەرئەمەشە بەداخەوە كەلەم هەرێمەدا بە حكومەت و حیزبە سیاسیەكانیشەوە ڕۆژ بەڕۆژ لە پاشەكشە و دووركەوتنەوەدان لە جەماوەر وشەقام و تەنانەت لەكادر و لایەنگران و دڵسۆزانی حیزبەكانی خۆشیان.جاهەر كات لێپرسراوێك ڕۆژانە لەكاتی ڕەسمیدا دەوامی نەكرد و دەرگای واڵا نەبوو بۆ هەموان و گوێشی لێنەگرتن،ئەوا بەلای بەندەوە چەند هۆكارێك هەن بۆ ئەو خۆدزینەوەیە،وەك ئەوەی كە ئەو لێپرسراوە یەكەم جار كەسێكی ترسنۆكەو بوێری بینین و ڕووبەڕووبونەوەی نیە لەگەڵ كەسانی تردا گەر لەخوار خۆشیەوە بن،بەهەمان شێوە كەسێكی ئاست نزمی ئیداری و هوشیاری سیاسی و نەخوێندەوار و خاڵی خاڵی لەتوانا و لێهاتوویی و لێوەشاوەییە.هەروەها كەسێكە هەست بە نەخۆشی و ئاستنزمی و كەموكوڕی دەكات و بوێری ڕووبەڕووبونەوەی نیە.
5.كەسی لێپرسراو گەرەكە چواردەورەكەی و بەتایبەت سكرتێر و بەڕێوەبەری نوسینگەكەی كەسانێكی پێگەیشتووی خاوەن عەقڵ و كردار و خاوەن ئەتەكێتی ڕێز و ناسینی كەس و كەسایەتیەكان بن و خاوەن مامەڵەی باش و ڕووخۆش بن: كەسانێكبن كە بتوانن ڕووی لێپرسراوەكانیان جواتر بكەن نەك ناشیرین و قێزەونتر لەوەی كە هەیانە.چونكە ئەو كەسانە ڕووی یەكەم و سەنگەری یەكەمی بینینی لێپرسراوەكانیانن گەر ئەوان ناشیرین ڕەفتار و گوتار و مامەڵە بكەن ئەوا ڕاستەوخۆ ڕەنگدەداتەوە بە خراپی بۆسەر لێپرسراوەكانیان.
6.كەسی لێپرسراوی سەركەوتوو گەرەكە بۆخۆشی ڕووخۆش و بە ڕێز و كەس ناس بێت،نەك ڕووگرژ و مۆن و توڕە و تڕن بێت :هەمیشە بترسێت لەوەی كە خەڵكی داوای پارە و یارمەتی و پڕۆژە و پۆست و پلەی لێدەكەن،ڕەنگە زۆر كەس تەنها بەمامەڵەیەكی جوان و بە وتە و كردارێكی بەڕێزانە داواكاریەكەشی بۆ جێبەجێنەكرێت ڕازی دەبێت.بەداخەوە لێپرسراوانی ئێستای حكومی و حیزبی لەم هەرێمەدا وادەبینن چەندە توڕە و گرژ و مۆنبن و كەمترین كەسان ببینن ئەوا لێپرسراوی سەركەوتوون نازانن كە ئەوان بەدبەخترین لێپرسراون و ناشیرین و قێزەونترینیشیانن.
•بۆیە گەر بمانەوێت ئاڕاستەی ئیدارە و بەڕێوەبردن لە حیزب و حكومەت و هەموو ئۆرگانەكانی ژیان لەم هەرێمەدا ڕاستبكەینەوە و لانی كەم چاوێك بە وڵاتانی دەوروبەر و ڕۆژئاواییەكاندا بخشێنین گەرەكە بەسەر هەموو كار و كردار و گوتار و سلوكی ئیداریماندا بچینەوە و موڕاجەعەیەكی جدی خۆمان بكەینەوە و بەڕوویەكی گەش و كراوەوە ڕووبەڕووی هاوڵاتیان و شەقام و لایەنگرانی خۆشمان ببینەوە و ئاشتیان بكەینەوە تەنها بەبزەیەكی ڕاستگۆیانە نەك بە بەخشینەوەی پارە و ماڵی دزراوی بێئارەقی حەرامی گەل و میلەت.
بەپێچەوانەشەوە گەر ئەو لێپرسراوە حكومی و حیزبیانە بەردەوام بن لەسەر ئەو ڕەفتارو مامەڵە نامرۆڤانە و ناشایستانەی كە هەیانە ئەوا بەدڵنیایی لای جەماوەر و لایەنگر و هاوڵاتیان ناشیرینتر و بێزراوتر دەبن و ئایندەی دەسەڵاتەكانیشیان پوكانەوە و بچووكبونەوە و تەریكبوونی زیاتر دەبێت.
ئاشكراشە لە ئێستادا گۆڕانكاریەكانیش لەهەرێم و عێراق و ناوچەكەش بەڕێوەیە.جا وەك دەڵێن : تا كەوڵیان نەكردوون فریا ڕزگاركردنی ئەوەی دەتوانرێت ڕزگاربكرێت بیكەن.ئەگینا چارەنوس و قەدەرتان لە لێپرسراو و دەسەڵاتە بێزراو و ڕووخێنراو وناشیرینەكانی ناوچەكە باشتر نابێت.ئەو ڕاستیەش لەبیر نەكەن كە ئەو ڕێزە درۆینەی لێتان دەگیرێت لەكۆڕ و كۆبونەوەكاندا و دەچنە ڕیزی پێشەوەی كورسیەكان ،تەنها لەبەر پۆستەكەتانە نەك كەسایەتی خۆتان،چونكە زۆربەتان نە لە خانەوادەیەكی خانەدان و نە پاشخانێكی دیار و بەناوبانگی سیاسی و ئابوری و زەنگین و كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیریەوە نەهاتوون،بەڵكو لەگەڵ ڕێزدا زۆربەتان تەنانەت لەناو خێزان و خزم و ناوچە و عەشرەتەكانی خۆشتاندا ئەگەر هەتان بێت ناسراو نین و ڕێزلێگیراو نین،و تەنانەت ئەو پۆست و پلانەشتان كە پێیانداون بەتوانا و لێوەشاوەیی خۆتان وەدەستان نەهێناوە بەڵكو بە دیاردە قێزەونەكانی گوێلەمشتی وئەشەدوبیلای ناهەق وتەكەتول و خزمخزمێنە و مەحسوبیەت و مەنسوبیەت و عەشرەت و ناوچەگەرێتی پێیانداون.
هەربۆیەش نەدەتوانن دەستپێشخەربن نەدەشتوانن داهێنەر و بەبەخشیش بن، بەڵكو تەنها وەكو بتێكی بێگیان و بێ زمان ((كەڕ و كوێر و لاڵ))سەری مانگانە چاوەڕوانی مووچە و نەسریە و بەنزینی ئۆتۆمبێلەكانتان دەكەن.كەواتە لێپرسراوە ناشیرین و ترسنۆكەكان ((ئەوانە نا كە دوورن لەهەموو ئەو ڕەفتارە ناشیرین و قێزەونانەوە كە خۆشبەختانە ژمارەیەكی كەم نین)) لەپاڵ كورسی و پشتی پۆستەكانیانەوە سێبەرەكانی خۆیان لێ گەورە بوە.باش بزانن كە نەپۆست و نەدەسەڵات تاسەر بۆ هیچ كەس نامێنێت بەڵكو ئەوە تەنها ناو و ناوبانگی باشە كە دەمێنێتەوە،و ئەوە جەماوەرە لەبەرامبەرتاندا شاخ و كێوە سەركەش و لەبن نەهاتوەكانی كوردستانن و ئەوان سەرچاوەن و بۆ هەتاهەتایە دەمێننەوە و لەناوناچن.سەد ڕەحمەت لە گەورە شاعیری كورد حاجی قادری كۆیی بێت كە لە دوو جێگەدا وەك ئەوەی بۆ ئەم سەردەمەی وتبێت دەفەرموێت:
ژیان و مەرگ میسلی سێبەر و تاوە
ئەوەی باقی دەمێنێت هەر ناوە
بەهەمان شێوە دەربارەی خەڵكی ناكەس بەچە و نەناسراو و خاوەن بڕوانامە و عیلم و زانستیش دەفەرموێت:
ڕۆژێ دادێ شەهادە و تەحسیلی عیلمی نەفعێكی نامێنێ
مەكتەب و دانشگا چۆڵدەبن پەپو لەناویا دەخوێنێ
ماڵ وێران دەبن عالەم بەدەست جاهیلی بێ سەواد
نەزان دەبێتە كاربەدەست زاناش دەدرێتە بەر باد