ئەمێستە لەك لە لەك دەدوێ

بە كۆڵێ كلكەوە رێوی لە گەڵ

كەوڵی دەڵەك دەدوێ *

پێشەكی

لە گەڵ بڵاوبونەوەی كتێبی سستمی هیچ و پوچی بیرمەند و فەیلەسوفی كەنەدی (ئالان دۆنۆ) لە ساڵی 2015، میدوكراسی وەك كێڵگەیەكی نوێی توێژینەوەی سیاسی بوەتە جێی باس و خواس و مشتومری زۆرێك لە بیرمەندان و سیاسەتمەداران و چالاكاوانی سیاسی و مەدەنی لە سەر ئاستی جیهان. بڵاوبونەوەی ئەم دیاردەیە بە شێوەیەك، كە هەموو كون و كەلەبەرێكی ژیانی ئەمرۆی لە تەواوی جبهاندا گرتوەتەوە، بوەتە باسێكی سەرنجراكێش و زۆر هەستیار. دۆنۆ وەك دنیابینیەكی هزری باس لەم دیاردەیە دەكات و پێیوایە پێویستە لە رێگای توێژینەوەی سیاسیەوە شەنوكەو بۆ میدوكراسی بكرێت. هاوكات بوونی ریشەیەكی هزری سیاسی بۆ سیستمی هیچ و پوچی وایكردوە، كە پێویستە هەموو میللەتێك بە پێی واقعی سیاسی و كۆمەڵایەتی توێژینەوەی ئەم باسە بكات. سروشت و بنەماكانی دامەزاراندنی ئەم سستمە لە وڵاتانی رۆژئاوای پێشكەوتوو جیاوازی هەیە لە سروشت و بونیەی لە وڵاتانی تۆتالیتار و وڵاتە دواكەوتوەكان. 

دۆنۆ لەم توێژینەوەیەدا بە وردی باس لە هۆیەكان و ژینگەی دروستبوونی میدوكراسی یان سستمی هیچ و پوچی لەسەر ئاستی گشتی دەكات. ئەم پرسە لەگەڵ ئەوەی ریشەیەكی مێژووی هەیە و لە زۆر سات و جێگادا بە درێژایی مێژوو دروست بوەتەوە، بەڵام وەك دیاردە بووە بە سیما و شوناسی ئەم سەردەمەی ئەمرۆ. ئەم دیارەدایە لە قۆناغی راگواستن و پەرینەوەی مرۆڤایەتی لە سەردەمێكەوە بۆ سەردەمێكیتر و لە سستمێكی نێودەوڵەتیەوە بۆ سستمێكی نێودەوڵەتی نوێ زەمینەی دروستبوون و گەشەكردنی زۆر بەباشی بۆ رەخساوە. لە جەوهەردا میدوكراسی ستراتیجێكی سەرمایەداریە، قۆناغی وەحشیگەرایی سەرمایەداری خوڵقێنەری ئەم سستمەیە و بە بەرنامە بۆ بەرژەوەندی خۆی دایرشتوەتەوە.  

میدوكراسی لە وڵاتانی دواكەوتوو تایبەتمەندی خۆی هەیە، كاریگەری ژینگەی دواكەوتووی لە سەر بونیادی ئەم دیاردەیە زۆر بە چڕی خوڵقاوە. لە كوردستاندا، تەنانەت زیاتر لە وڵاتانی دواكەوتویش بەهۆی نەبوونی دامەزراوەی دەوڵەت و چاندنی چەندین تۆوی دووبەرەكی و گەندەڵی لە لایەن دەوڵەتانی دەوروبەر و سەركردەی ئینتهازی و خۆپەرستەوە زۆر زیاتر داشۆراوەتە ناو ژیانی گشتیەوە. هاوكات چەند هۆیەكی تایبەت وایكردوە، كە زۆر لە وڵاتانیتر زیاتر تەشنەی بكات، بەڵام بەهۆی ئەوەی ئەم دیاردەیە لەم قۆناغەدا لە كارگەكانی رۆژئاوەوە خوڵقاوە، پێویستە سەرەتا لە هەناوی ئەو كۆمەڵگایانە و دنیابینی بیرمەندانی رۆژئاواوە بە دوای مانا و سروشتی ئەم دیاردەیە بگەرێین.

توێژینەوە لە مەر سروشت و بونیادی میدوكراسی لە وڵاَتانی دواكەوتوو بە گشتی و لە وڵاتێكی وەك كوردستان ونبوودا، كارێكی وا ئاسان نیە. ئەم توێژینەوەیە دەشێت وەك هەوڵێك بۆ تێگەیشتن لە واقعی میدوكراسی لە كوردستان و وڵاتانی دواكەوتوو تەماشا بكرێت.

سستمی هیچ و پوچی یان میدوكراسی لە ئەمرۆدا نەك وابەستەی قۆناغی راگواستنی مرۆڤایەتی یە، لە سەر داروپەردوی داروخانی سستمی كۆمەڵایەتی و سرینەوەی بەهاكانی قۆناغی پێشوو كار لە سەربونیادنانەوەو دروستكردنی وقعێكی نوێ دەكات، كە لە گەڵ بارودۆخ و پێداویستیەكانی سەردەمی نوێدا بگونجێت، بەڵكو بە واقعی بووەتە دیاردەیەكی جیهانی و تەواوی سستمە سیاسی و فەرمانرەوایەكانی جیهانی گرتوەتەوە. میدوكراسی بەواتای سەركەوتنی هەموو دیاردەیەكی ناتەندروست و نەشیاو و بێ مۆراڵ و گەمژە...تاد، دێت. پاوانكردنی دەسەڵات لە تەواوی جومگەكانی ژیانی سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی، كەلتوری، زانست و ئەكادیمی..تاد، لە لایەن كەسانی هیچ و پوچەوە، ساغكردنەوەی كەسانی بودەڵە و كەم ئەزمون و كەم مەعریفە لە پێگە و پۆستە هەستیارەكانی فەرمانرەوای، جەوهەری مانا و تێگەیشتنە لە پرسی میدوكراسی. ئەم دیاردەیە لە ژینگەی ئانارشیزم و جەهل و دواكەوتوی و نەبوونی وشیاری كۆمەڵایەتی.. تاد، زۆر بە خێرایی تەشنە دەكات. 

لە مەر دەركەوتنی دیاردەی میدوكراسی لە وڵاتانی دواكەوتوو، رەنگە رۆمانەكەی (ئەشرەف عەشماوی)، (سەردەمی كەمتیارەكان) باشترین ئاماژە و نمونە بێت لە سەر بڵاوبونەوەی سستمی هیچ و پوچی لەم ناوچانە. لە سەردەمی كەمتیارەكاندا، عەشماوی باس لە سستمی سیاسی و شێوازی بەرێوەبردن لە وڵاتانی دواكەوتوو دەكات و زۆر بە وردی سروشت و ماهیەتی فەرمانرەوا نوێكان دەخاتەروو. عەشماوی واقعی سیاسی و كۆمەڵایەتی ئەمرۆ لە دارستانێكدا و كەسایەتیەكانیش لە بەرگی ئاژەڵاندا وێنا دەكات. داهێنانێكی گریمانەی لە دەرەوەی كات و شوێنێكی دیاریكراودا دەكات، بەڵام لە ناوەرۆكدا زۆر بە وردی سروشت و واقعی سیاسی و كۆمەڵایەتی وڵاتانی دواكەوتوو وێنا دەكات و دامەزراندنی سستمی هیچ و پوچی لەم ناوچانە دەخاتەروو. پاڵەوانەكانی ئەم رۆمانە بە گشتی لە ئاژەڵەكان پێكهاتوون. باسەكەی لە بواری فەرمانرەوای و جیهانی سیاسەتدا و چۆنێتی سیاسەتكردن، لە گەمە قێزەونەكان و چاڵ هەڵكەندن بۆ یەكتری لە سێبەری دەسەڵاتی كەمتیاردا دەكات. لە واقعدا هەڵبژاردنی كەمتیار وەك سەرۆك و رابەر و فەرمانرەوا مانا و هۆ و مەبەستی تایبەتی تیادایە. كەمتیار یەكێك لە ئاژەلّە هەر پیس و نابوتەكانە. هەموو خاسیەتێكی خراپی و پیسی تیادایە. هیچ ئاكارێكی باشەی نیە، كە باس بكرێت، ئاژەڵێكی ناشرین و بۆن پیسە، تەنانەت گۆشتی ئەو ئاژەڵانە دەخوات، كە دەتۆپن و بەهۆی مانەوەیان و كۆنبوونەوە بۆن دەكەن.

وەك شكڵیش زۆر ناشرینە، ملێكی كورت و پشتێكی قەمبور و رۆیشتنێكی گێری هەیە، گورگ لە چاویدا پەریە. بۆ نمونە كاتێك، كە شێر دەكەوێتە راونانی  ئاژەلێك بۆ خواردنی، ئەم راستەوخۆ بە دوایدا رادەكات، كاتێك كە شێرەكە ئاژەڵەكە دەگرێت و دەیخوات، چاەروان دەكات پاشەماوەكەی دەخوات. لەمەیش سەیرتر ئەوەیە خۆی وەك ئەوە وینا دەكات، كە ئەم ئاژەڵەكەی راوكردوە. لەم واقعەدا سەمەرەبی لەوەدایە خەڵكیش باوەری پێدەكات. عەشماوی ئاماژە بۆ سروشتی فەرمانرەوای كەمتیار و ئەندامانی حكومەت و دەسەڵاتەكەی دەكات، كە لە كەسانی هیچ و پوچ و بێ ئاكار و بێ بەها و..تاد، پێكدێت. بۆیە پێیوایە لە سێبەری ئەم جۆرە سستمەدا مرۆڤ لە بەردەم تەنیا دوو هەڵبژاردەدایە یان شۆرش و راپەرین یان خۆكوشتن، چونكە هیچ پرۆژە و هێزێك ناتوانێت ریفۆرم و چاكسازی لەم واقعدا بكات.

وەك گوزارشت میدوكراسی زاراوەیەكی نوێیە، لە مانادا بەواتای ئاستی ناوەندی یان ئاستی لاواز لە توانادا دێت، ژیریەكی ناوەندی یان لاواز، بێتوانای، بێ بەهرەیی، جۆرێك لە رواڵەتی بێ ناوەرۆك، نالێهاتوی، جۆرێك لە سوكایەتی و سەخافەت دێت.

لە بواری پراكتیكی كاتێك، كە كەسایەتی میدوكراس دەگەنە پلەی باڵا لە دەسەڵات و فەرمانرەوای، كار لە سەر هێنانە پێشەوەی كەسانی هاوشێوەی خۆیان، بەواتە كەسانی میدوكراس دەكەن بۆ تەاوكردنی پرۆسەی بە سستمكردنی هیچ و پوچی. لەم پرۆسەیدا هەموو جۆرە كەسێك، كە خاوەن وشیاری و مەعریفە و عەقڵ و ویژدان بێت، رەتیدەكەنەوە. ئەم سستمە لە واقعدا سستمێكی موغریە و هێزی راكێشەری زۆر بەهێزە، چونكە كار و ئەركێكی ئاسان و بی َ سەرئێشەیە، هیچ توانا و ئاستێكی باڵای لێهاتوی و عەقڵ و مەعریفەی ناوێت،  لە پرۆسەی ئەنجامدانی كار و چالاكیەكاندا هیچ ئەرك و توانایەكی تایبەتی ناوێت. لەم سستمەدا هەندێك جار كەسانی خاوەن بەهەرە و لێهاتوو ناچار دەبن ئامراز و رێگای میدوكراسی بەكاربێنن بۆ بڵاوكردنەوەی تواناكانیان و خستنەرووی دنیابینی تایبەت بە خۆیان، هەندێكیش گۆشەی تەنیای و دوركەوتنەوە دەگرنەبەر تا بە تەواوەتی لە كۆمەڵگا و بەهەرەمەندی دادەبرێن  و وون دەبن.  

هیچ و پوچەكان زۆر بە بەرنامە بەرگری لە خۆیان و بەهێزكردنی سستمەكەیان دەكەن، بەردەوام توێژێك لە روناكبیر و رۆژنامەنوس و كەسانی ئەكادیمی بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان، كار لە سەر جوانكردنی میدوكراسی و بەخشینی وێنەی سەردەمیانە پێیان دەكەن. ئەوەی جێگای سەرنجە كۆمەڵگا بەبەردەوامی دابەشبوە بە سەر دوو ئاستی وشیاریدا، بەشێكی زۆر سنوردار لە خەڵكانی وشیار و خاوەن دنیابینی تەندروست و بەشێكی زۆرینەی ناوشیار و بێ ئاگا لە واقع و ئەجنداكانی نوێی ژیان و نەخشەی سیاسی هەلپەرست و میدوكراسەكان، ئەم پرسە بەردەوام بازاری گەرمە یان زەمینەی گەشەكردنی زۆر بە پیتە. لەمەر ئەم راستیە لە پەنجاكاندا جارێك رۆژنامەنوسێك لە بیرمەند و ئەدیبی گەورەی میسری (عەباس مەحمود عەقاد) دەپرسێت تۆ زۆر ناسراویت یان شكۆكۆی موهەریج، ئەویش دەڵێت: شكۆكۆ كێیە؟، دیارە تا ئەو دەمە عەقاد ناوی ئەو موهەریجەی نەبیستوە. بۆ تەواوكردنی باسەكە رۆژنامەنوسەكە دەچێتە لای شكۆكۆی موهەریج و پێیدەڵێت، پرسیاری ئەوەم لە عەقاد كردوە، كە تۆ زۆر ناسراوی، كەچی ئەو ناوی تۆی نەبیستبوو. شكۆكۆ بە رۆژنامەنوسەكە دەڵێت: برۆ بە عەقاد بڵێ: با بێت سەر شەقام لە گۆرپانی ئازادی، منیش لەوبەری شەقامەكەوە دەوەستم بزانین كامان خەڵك زۆر لێیمان كۆدەبێتەوە، لەوڵامدا عەقادیش دەڵێت: برۆ پێی بڵێ: با ئەو لە سەر شەقامەكەی خۆی بوەستێت و لە بەرامبەریدا سەماكەرێك راوەستێت، ئەوكات ببینن بزانە كامیان خەڵك زیاتر لێی كۆدەبێتەوە. لە راستیدا ئەم واقعە جگە لەوەی پێمان دەڵێت وڵامی هیچ و پوچ بە هیچ و پوچێكی گەورەتر لە خۆی دەدرێتەوە، هاوكات ئەوە دەخاتەروو، كە ئەم دیاردەیە لە هەموو سات و زەمانێكدا هەبووە.

ئەم حیكایەتە پێمان دەڵێت: هیچ و پوچی سستمێكی موغریە بۆ خەڵكانی سادە و نا ووشیار و بێ بەهرە و هێزی راكێشانی سرنجی لە كۆمەڵگای دواكەتوودا زۆر بەهێزە. هەر ئەمەیش یەكێك لە نهێنیەكانی خێرایی بڵابنەوەی ئەم سستمەیە لە سەر ئاستی جیهان. بە دیوێكیتردا یەكێك لە سیماكانی داروخانی بەها و پرنسیپ و ئاكارە كۆمەڵایەتیەكانی ئەم سەردەمەیە، كە ئەمیش جارێكیتر دەبێتەوە هاندەر و پایەی دروستبوونی میدوكراسی. 

لە راستیدا بەهەمان شێوەی گواستنەوەی ئاسەوار و دەرهاویشتەكانی قەیرانی دارای رۆژئاوا لە سەر كوردستان دیاردەی هیچ و پوچیش لە قۆناغی وەحشیگەرایی سەرمایەداریدا لە كوردستان بەهۆی رەخساندنی زەمینەی دروستبوون و گەشەكردنی زۆر بە خێرایی بە قوڵی دروست دەبێتەوە. بەواتە ئەم سستمە لە كوردستان هاوردەیە و میدوكراسە كوردەكان بۆخۆیان دایاننەهێناوە، بەڵكو لاسایەی داهێنەرانی لە رۆژئاوا كراوەتەوە. 

لە واقعی كوردستاندا لە كۆتایەكانی سەدەی بیستەمەوە لە رووی كەلتوری و ئەكادیمیە پاشەكشێیەكی زۆر، رووی لە كوردستان كردوە. جۆرێك لە ژیانی بێ مانا و فۆرمێكی تایبەت لە بواری كاری سیاسیدا بەرجەستە كراوە، ئەو واقعەی خوڵقاندوە، كە سستمی هیچوپوچی، كە لە بەرهەمهێنانی سەرمایەداری قۆناغی وەحشیگەرایە لەم وڵاتەی ئێمەیەش بەرجەستەبوەتەوە، بەڵكو بە شێوەیەك رووەو پاشەكشی چوینە تایبەتمەندی سستمی هیچوپوچی بوەتە شوناس و فۆرمی ژیان. لە منداڵدانی شەرعیەتی شۆرشگێریدا شەرعیەتی میراتی سیاسی بووەتە هۆی بەرجەستەبونی سیستمێكی تۆتالیتاری میدوكراس. 

* شێخ ره زا