ئەم جەنگە لەگەڵ فراوانبوونی پانتایەكەی، بەڵام لە كۆتایدا لە نێوان دوو زلهێزی جیهانیدا ئاراستەی خۆی وەردەگرێت، ئەم دوو هێزە، كە ئەمریكا و چینن، تا ئەمرۆ بۆخۆیان بە پراكتیكی و راستەوخۆ نەهاتونەتە جەنگەكەوە. ئەم خۆ دوورگرتنە لە بەشداریكردنی راستەخۆ لە جەنگ سیاسەتێكی كۆنی ئەمریكیەكانە، لە هەردوو جەنگی جیهانی یەكەم و دووەمدا ئەمریكیەكان لە دوا ساڵەكانی جەنگ هاتنە شەرەكەوە و كۆتایەكەیان بۆ بەرژەوەندی خۆیان یەكلاكردەوە. لە ئەمرۆدا پێدەچێت چینیش هەمان سیاسەتی ئەمریكای هەبێت. لەم جەنگەدا، كە ئۆكراینا بووەتە چەقی پێكدادانەكەیان، راستەوخۆ و ناراستەخۆ هەردوو زلهێزی جیهان لە شەڕەكەدا رۆڵیان هەیە. ئەم جەنگە وەك سەرتا و قۆناغی یەكەم لە نێوان رووسیا و ئەوروپادا شكڵی وەرگرتوە. ئەمریكیەكان، ئەوروپایان كردوەتە چەقی جموجۆڵەكانیان بۆ پاڵپشتی و یارمەتیدانی ئۆكرانیاكەن لە هەموو بوارێكەوە، هاوكات چینیەكانیش بە هەموو شێوەیەك پشتگیری و هاوكاری رووسەكان دەكەن، بگرە ئاراستەی جەنگەكە بەرەو ئەوە دەچێت رۆژ بە رۆژ زیاتر فراوان بێت و چەندین وڵاتی هاوپەیمانی هەردوو بەرەكە راستەوخۆ بچنە شەڕەكەوە. بە نمونە لە بەرەی رووسیا- چیندا كۆریای باكور و ئێران بە پراكتیكی كەوتونەتە جوڵە و بریاری هاوكاریكردنیان بۆ رووسیا بە ئاشكرا راگەیاندووە. هاوكات چەند وڵاتێكی هاوسنوری رووسیاش لە بەری ئەمریكا و ناتۆدا چونەتە جەنگەكەوە. 

رەتكردنەوەی سیستمی جیهانی تاك جەمسەری ئەمریكا و بانگەشەكردن بۆ دامەزراندنی سیستمێكی نوێی جیهانی فرە جەمسەر هۆیەكی سەرەكی هەڵگیرسانی ئەم جەنگەیە. لەم دۆخەدا یەكانگیربوونی دوو هۆكار(بەرجەستەبوونی قەیرانێكی ئابووری جیهانی نوێ، تێكچونی هاوسەنگی نێوان زلهێزەكانی سیستمی جیهانی) مرۆڤایەتی بەرەو جەنگێكی جیهانی نوێ دەبات. لەم شرۆڤەیەدا گەرانەوە بۆ واقعی قەیران و هاوسەنگی نێوان زلهێزەكان لە سەردەمی پێش جەنگی جیهانی دووەم شێوە لێكچون و هاووێنەیەك هەیە، ئاماژەی دووبارەبوونەوەی هەمان سیناریۆكانی هەڵگیرسانی جەنگی جیهانی دووەم دووبارە دەبێتەوە. بەرجەستەبوونی قەیرانی ئابووری مەزن 1929-1933 و تێكچونی هاوسەنگی نێوان زلهێزەكانی ئەو سەردەمە بەهۆی بەهیزبونەوەو سەركەوتنی ئەڵمانیا بۆ ئاستی زلهێزەكان و رەتكردنەوەی سیستمی جیهانی ئەو سەردەمە، زەمینەی هەڵگیرسانی جەنگی جیهانی دووەمی رەخساند. لە ئەمرۆدا تیهەڵكێشبوونی هەمان ئەو دوو هۆكارە، بەواتە سەركەوتن و بەهێزبوونی رووسیا و چین وەك دوو زلهێزی گەورەی جیهان لە هاوشانی ئەمریكا و رەتكردنەوەی سیستمی تاكی جەمسەری جیهانی و بەرجەستەبوونی قەیرانیكی ئابووری جیهانی مەزنی نوێ، گریمانەكانی هەڵگیرسانی جەنگی جیهانی سێیەم زۆر زیاتر دەكات.

فەراوانبوونی رەهەندەكانی جەنگ لە تەواوی بوارەكانی سیاسی و ئابووری و سەربازی و ئەلكترۆنی، جیهانی ئەمرۆ بەرەو ئاقارێكی زۆر مەترسیدار پەلكێش دەكات. پێشبینیەكان بۆ گەورەی شەڕەكە و دەرئەنجامی وێرانكاری و كۆمەڵكوژیەك بێوێنەیە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا. برسێتی و دەربەدەری و رەوكردنی بە كۆمەڵ و ..تاد، بونەتە قسەوباسی رۆژانەی راگەیاندنەكان. قسەكردن و ئاشكرابوونی چەندین نهێنی سیاسەتە نامرۆیەكانی سەرمایەداری لە قۆناغی وەحشیگەرایدا، مەترسیەكانی مرۆڤایەتی لە سەر زیادبوونی ئەگەرەكانی هەڵگیرسانی جەنگێكی جیهانی ئەتۆمی زیاتر كردوە. دابەشبوونی جیهان بە گشتی لە نێوان دوو بەرەی شەڕدا، هاوكات بووەتە هۆی جیابوونەوەی دنیابینی و گوزارشتكردن لە دیاردە و رووداوەكان بە دوو ئاراستە و دوو پێناسە و گوزارشتی جیاواز و پێچەوانەی یەكتر. بە نمونە شەڕی ئۆكرانیا لای ئەمریكیەكان و هاوپەیمانەكانی، شەڕی داگیركاری رووسیایە بۆ وڵاتێكی ئازاد و سەربەخۆ، هاوكات لای بەرەی رووسیا شەڕی پارێزگاریكردنە لە ئاسایشی نەتەوەی و دژ بە شەڕانگێزی ئەمریكا و گەیاندنی هێزەكانی ناتۆیە بۆ سەر سنورەكانی. لەم دۆخەدا سەپاندنی گەمارۆی ئابووری لە سەر رووسیا لە لایەن ئەمریكا و هاوپەیمانەكانیەوە لە لایەك و سەپاندنی گەمارۆی وزە لە سەر ئەوروپا و وڵاتانی هاوپەیمانی ئەمریكا لە لایەكیتر ناكۆكی و دوژمنایەتیەكەی نێوان هەردوو بەرە زۆر قوڵتر دەكات و بەرەو ئاقاری هەڵگیرسانی ئەو جەنگە جیهانیە ماڵوێرانكەرەی دەبات، كە ئەمریكیەكان نەخشەیان بۆ كێشاوە. لە شەڕی راگەیاندنی نێوان هەردوو بەرەدا، ئەمریكیەكان، رووسەكان بە داگیركەر و سوپای رووسیا بە نازی و پوتین بە هیتلەر دەشوبهێنن، لە بەرامبەریشدا رووسەكان سوپای ئۆكرانیا بە نازی و سەرۆكەكەی بە بەكرێگیراوی ئەمریكا ناو دەبەن. 

ئەنجامەكانی جەنگ

 دەرئەنجامی هەموو جەنگێك دانوستن و رێكەوتنی نێوان لایەنە شەڕكەرەكانە، بەتایبەتی ئەو دەمەی هیچ لایەنێكیان ناتوانێت ئەویتر بروخێنێت، كە لە ئەمرۆدا ئەو راستیە یەقینە، كە نە ئەمریكا توانای رووخانی چین و رووسیای هەیە، نە رووسیا و چینیش توانای رووخانی ئەمریكایان هەیە، بۆیە لە كۆتایدا دانوستانی نێوان زلهێزەكان لە مەر دابەشكردنی جیهان لە نێوان خۆیاندا گریمانەیەكی واقعیە. لەم رێكەوتنەیشدا هیچ گومانی تیادا نیە، چەند وڵاتێك دەبێتە قوربانی رێكەوتنەكەیان. لە قۆناغ و سەردەمی دوای جەنگ تەواوی لایەنەكان، هەر یەكەو بەپێی قەبارە و سەنگی خۆی بەشی خۆی دەبات. لەم واقعدا من پێموایە، ئەم جەنگە راستیەكی مەترسیداری دەرخست، كەلەبەری پێشكەوتنی نێوان وڵاتانی جیهان بەگشتی لە لایەك و ئەمریكا و چین لە لایەكیتر زۆر فراوان و گەورەیە، بەواتە  پێشكەوتنی زۆر گەورەی چین و ئەمریكا لە بواری زانست و تەكنۆلۆجیا و ئابووری، كە بە شێوەیەكە، ململانێ و ركەبەرایەتیەكانیان لە هەناوی شۆرشی پیشەسازی چوارەمدا گەیشتوەتە ئاستێك، خەریكە سنوری خەیاڵ دەبرێت. ئەم پێشكەوتن و بەهێزبوونەی بواری زانست و تەكنلۆجیا و ئابووریە، رەنگە ببێتە هۆی ئەوەی زەوی لە ئایندەدا تەنیا بەشی پرۆژەكانی ئەمان بكات، بۆیە لە قۆناغی دووەمدا گریمانەیەكی واقعیە، كە ئەم دوو زلهێزە بۆخۆیان چەندین وڵاتی هەرێمایەتی بەهێزی وەك توركیا و ئێران و..تاد، بچوكبكەنەو لە قاڵبێكی دیاریكراوی نوێدا نەخشەی بوون و پێگەیان بكێشن. لە ئایندەیەكدا سفرەی خوانی زەوی بەشی تەنیا زلهێزەكان خۆیان نەكات، هیچ لۆجیكی تیادا نیە وڵاتانی وەك توركیا و ئێران و چەندینی تر بەشداربكەنەوە لەو خوانە. لە ئەمرۆدا توركەكان و ئێرانیەكان لە هەموان زیاتر هەست بەم راستیە دەكەن، هەر ئەمەیش هۆی سەرەكی ئەوەیە، كاتێك، كە ئەحمەدی نەژاد باس لە ئایندە دەكات، پێشبینی دابەشبوونی چەندین وڵاتی وەك ئێران و توركیا و سعودیە و ..تاد، دەكات. هاوكات راوێژكاری تایبەتی ئۆردوگان، برایم كەراگۆن زۆر راشكاوانە و بێ پەردە دەڵێت: پلانێكی گەورە بەرێوەیە بۆ لێدانی توركیا و بچوكردنەوەی.

لە هەناوی هەموو ئەم گریمانە و مەترسیانەدا، بە بارێكیتردا مرۆڤایەتی بە یەقینەوە هەنگاو بەرەو سەرلەنوێ بونیادنانەوەی هزری و جەستەی خۆی دەنات. گەڕان بە دوای چرایەكی هزری نوێدا، كە لە ئاست پێویستی ئەم قۆناغە نوێیەی ژیانی مرۆڤایەتیدا بێت، بووەتە خولیای زۆرێك لە بیرمەندان و فەیلەسوفەكانی ئەم سەردەمە. 

لە گۆڕەپانی ململانێی سیاسی و هزری وڵاتانی جیهان بە گشتی و وڵاتانی رۆژئاوا بە تایبەتی سەرلەنوێ دەركەوتنەوەی بیرو باوەری فاشیزم و نازیزم و پۆپۆلیزم بە بەرگ و سیمای نوێوە و لە وڵاتانی ئیسلامیدا دەركەوتنی چەندین گروپی توندرەوی ئیسلامی سیاسی، لە جەوهەردا ئاماژەی بوونی بەتاڵایەكی هزری و سیاسی مرۆڤایەتیە لە ئەمرۆدا.

لە فەرهەنگی هزری و سیاسیدا، سەدەی بیستەم بە چەرخی ئایدیۆلجیا ناوی هاتووە. تەواوی ناۆكی و جەنگ و پێكدادان و ململانی سیاسی و ئابوری و كەلتوریەكان بەرگی ئایدیۆلۆجیان لە بەر دەكرا. لە سەرەتای سەدەی بیستویەكدا، مرۆڤایەتی لە قۆناغی راگواستن و پەرینەوەیدا بۆ دۆخێكی سەقامگیر، جۆرێك لە هزر و باوەری دۆگمایی سەدەی بیستەم بە بەرگ و سیمای نوێوە دروست دەبنەوە. دیارترین ئەو هزر و باوەرەانە جموجۆڵەكانی نازی و فاشی و پۆپۆلیستە نوێكانی ئەوروپایە، كە لە ئەمرۆدا لە رێگای راسترەوە توندرەوەكانەوە زۆر بە خێرایی لە گەشەكردن و گەورەبوندان. لە سەردەمی پێش جەنگی جیهانی دووەم ئەم رەوتە هزریانە دژایەتی و دوژمنایەتی خۆیان بۆ هەردوو بەرەی ناكۆك و دژ بەیەكی ئەو سەردەمە، لیبرالیزم بە رابەرایەتی ئەمریكا و سۆسیالزم بە رابەرایەتی یەكێتی سۆڤیەت راگەیاندبوو. لە ئەمرۆدا بە هەمان شێوەی سەردەمی پێش جەنگی جیهانی دووەم ناكۆكی و دژایەتیكردنی ئەم رەوتانە بە ئاشكرا بۆ لیبرالیزمی نوێ و بەرابەرایەتی ئەمریكا و بەرەی رووسیا-چین رادەگەیەنن.

جەنگی جیهانی یەكەم و دووەم دوو گێمی یەكلاكەرەوە بوونە بۆ كۆتاهێنانی شەپۆلی یەكەمی جەنگی ئایدیۆلۆجیا، لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە بە شێوەكی گشتی تەواوی سیستمە نازی و فاشیەكان وەك هێزی گەورەی جیهانی كۆتایان هات. لەو دەمەدا لە گەڵ ئەوەی جەنگی شوناس بە رواڵەت دروشمی باڵای لایەنە شەڕكەرەكان بووە، بەڵام بەهۆی ئەوەی شوناس نەبوەتە جوڵێنەر و هۆی سەرەكی هەڵگیرسانی شەڕەكان لە لایەك و هاوكات بەوەی كرۆكی جەنگەكە لە سەر بنەمای فاشیزم و رەگەزپەرستی و نازیزم بووە، شوناس نەبوەتە ئەجندای سەردەم. لە قۆناغی یەكەمی جەنگی ئایدیۆلۆجیادا لە گەڵ ئەوەی هەردوو سەربازگەی سەرمایەداری و كۆمەنیزم لە گەشەكردندا بوونە، بەڵام بە هۆی مەترسی نازیزم و فاشیزم و ئیمپریالزمی سەربازی ئەم جەنگ و ركەبەرایتیەی نێوان هەردوو ئایدیۆلجیای سەرمایەداری و كۆمەنیزوم  بەداپۆشراوەی  مایەوەو بە رێكەوتنێكی نەنوسراو دواخرا. لە جەنگی جیهانی دووەمدا هەردوو بەرەی وڵاتانی هاوپەیمانی بەرابەرایەتی ئەمریكا و یەكێتی سۆڤێت توانرا كۆتای بە فاشیزم و نازیزم بێنن و جیهان بە شێوە و فۆرمێكی نوێ لە نێوان خۆیاندا دابەش بكەن. لەم قۆناغەدا جیهان شەپۆلی دووەمی ململانی و ركەبەرایەتی و پێكدادان و جەنگی ئایدیۆلۆجیای بەرجەستە كردوە. جیهان بە گشتی لە نێوان هەردوو ئایدیۆلۆجیای كۆمەنیزم و سەرمایەداریدا دابەشكران. سیستمی دوو جەمسەری جیهانی وەك سیستمێكی نویی جیهانی راگەیندرا. لەم قۆناغەدا جەنگ و پێكدادانی نێوان سەرمایەداری و كۆمەنیزم تەواوی جیهانی دابەشكرد. دەرئەنجام فۆرمێكی نوێی شەڕ و پێكدادان جێگای جەنگی سەربازی نێوان هەردوو جەمسەری گرتەوە، كە دواتر بە جەنگی سارد ناسرا.

ململانێ و ركەبرایەتی و جەنگی ئایدیۆلۆجیا لێرشدا نەوەستایەوە، بگرە دروستبوونی جەندین مەزهەب و رەوتی هزری لە ناو خودی ئایدۆلۆجیای كۆمەنیزم و سەرمایەداریدا تۆخبونەوەیەكی زۆر زیاتری بە سیمای ئایدیالستی سەدەی بیستەم دا. لە جەمسەری كۆمەنیزمدا، دیارترین ئەو دابەشبوونە لە نێوان هەردوو رەوتی لینینزم و ماویزمدا بووە. زۆرێك لە وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەراست و ئاسیا روویانكردە هەڵگرتنی بیروباوەری ماویزم، وەك فۆرمێكی گونجاو لە گەڵ واقعی كۆمەڵایەتی و ئابووری وڵاتەكانیان وەریانگرت.

لە كۆتای سەدەی بیستەم بە داروخانی یەكێتی سۆڤیەت، تەواوی جەمسەری سۆسیالستی توشی داروخان و هەڵوەشاندنەوە بوون. لێرەوە سەرمایەداری سەركەوتنی خۆی و بونیادنانی جیهانی تاك جەمسەری ئەمریكای وەك شوناسێكی هزری نوێی مرۆڤایەتی راگەیاند. لە واقعدا ئەم سەركەوتنەی جەمسەری سەرمایەداری ئەوەندەی رواڵەتی بوو، ئەوەندە جەوهەری نەبوو. زۆر بە خێرایی لە دوای داروخانی جەمسەری كۆمەنیزمەوە قەیران و كێشەكانی سەرمایەداریشدا روو لە هەڵكشان و زەقبونەوە دەچوون. بۆیە تەمەنی سیستمی تاك جەمسەری ئەمریكا و وێناكردنی لیبرلیزم وەك تەنیا رێباز و هزری مرۆڤایەتی زۆر كورت بوو. لە ساڵی 1989 بیرمەندی ناوداری سەرمایەداری فرنسیس فۆكۆیاما لە كتێبێكدا بە ناونیشانی (كۆتای مێژوو) قۆناغی دوو جەمسەری و مەرگی هەتاهەتای كۆمەنیزم و مانەوەی هەتا هەتای سەرمایەداری راگەیاند. 

ئایدیۆلۆجیا لە سەدەی بیستەمدا كۆمەڵێك نەرێتی داكوتراوی لە قوتكراو و كۆنكریتی لەهەناوی بیرو باوەری تاكدا رواند. چەندین ناونیشانی وەك هزری نەتەوایەتی، كۆمەنیزم، سەرمایەداری، بە بێ پراكتیزەكردن و گونجاندن لە گەڵ واقعی كۆمەڵایەتی و زروفی مەوزوعیدا، بوونە دروشمی گەلانی ژێر دەستە و دواكەوتوو. لە بارە بەرفراوانەكەیدا دابەشكردنی هزریی مرۆڤایەتی لە نێوان هەردوو ئایدیای چەپرەوی و راسترەویدا بەرەو ئەوە هەنگاوی دەنا، كە تەواوی جەستە و روحی ئەو سەردەمە بە شیوەیەك كۆنترۆَڵ بكات، تەوای تاك و كۆمەڵگاكان بێهۆش بكات. 

لە دوای هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت و راگەیاندنی مەرگی كۆمەنیستی، سەرمایەداری جیهانی بە تایبەتی مۆدێلی لیبرالیزمی نوێ بە رابەرایەتی ئەمریكا چوە قۆناغی وەحشیگەرایەوە، بە ڵام لە روویەكیترەوە قەیران و كێشەكانی ئەمیش رۆژ بە رۆژ لە قوڵبونەوەو گەورەبووندا بووە، تا ئەو دەمەی، كە لە ئەمرۆدا لە ئاقارەكانی داروخاندا چاوەروانی سەردەمێكی نوێ دەكات، كە لێیدا پێگە و سەنگ و سیما و شوناسێكی نوێ بۆ خۆی بونیاد بنات. بەواتە شەڕی ئەمرۆی جیهان دەبێتە ویستگەیەك بۆ بونیادنانی قۆناغ و سەردەمێكی نوێی ژیانی مرۆڤایەتی لە تەواوی بوارەكانی هزری، سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی، كەلتوری..تاد. بە واتە قۆناغی دووەمی شەڕی نێوان زلهێزەكان شەڕێكی كەلتوری و هزری دەبێت. لە ئەمرۆدا هەر یەك لە چین و ئەمریكا و روسیا خاوەنی ئەجندای هزری تایبەت بە خۆیانن، هەرچی رووسەكانە باس لە بونیادنانی تێۆری سیاسی چوارەم و پرۆژی ئۆراسی نوێ دەكەن، چینیەكان بانگەشە بۆ سۆسیالزمێكی تایبەت دەكەن، كە خاسیەتی وڵاتی چین لە بەرچاو بگرێت، هەرچی ئەمریكیەكانە باس لە پیاداچونەوە بە لیبرالیزم و بونیادنانی هزرێكی نەتەوەی ئابووری نوێ دەكەن. لە دوای شەڕ چۆن لایەنە زلهێزەكان، زەوی لە نێوان خۆیاندا دابەش دەكەن و چ جۆرە سیستمێكی جیهانی دادەرێژن و چی جۆرە رێكخراو و دامەزراوەی جیهانی بۆ رێكخستنەوەی پەیوەندیەكانیان دادەمەزرێنن، پێگە و سەنگ و رۆڵی وڵاتانی بچوك و لاواز و ناوەندی چی بەسەردا دێت؟، ئەمانە چەندین پرسیتر دەبنە باسی دانوستان و رێكەوتنەكانیان. لە سێبەری سیستمێكی جیهانی فرە جەمسەریدا، چی فۆرمێكی هزری و سیاسی دەبێتە مۆدێلی فەرمانرەوای و ئیدارەدان لە سەر ئاستی جیهان و نەتەوەكان؟، ئەم پرسە هاوسەنگی نێوان خواستە پارادۆكس و دژ بە یەكەكان دیاری دەكات.