بە درێژايی سەدەی بیستەم سەرمایەداری لە شەڕ و ململانێیەكی زۆر گران و دژوار و فرە رەهەندو بەرفراواندا بووە، لە گەڵ تەواوی هزر و مۆدێل و رەوتە هزری و سیاسیەكانی بیری نەتەوەی و چەپدا لە شەڕ و ركەبەرایەتی و ململانێكی زۆر سەختدا بووە، سەرسەختانە كاری بۆ باڵادەستبوونی بیروباوەری خۆی كردوە، تا گەیشتە ئەو ئاستەی لە كۆتای سەدەی بیستەمدا هەژمونی سیاسی و ئابووری و ئایدیۆلۆجی تەواوی كۆمەڵگای مرۆڤایەتی داگیر كرد. سەرمایەداری وەك فۆرمێكی پێویست بۆ بەرجەستەكردنی گەشەی ئابووری، كاریگەری لە سەر تەواوی ئەجندا و بیروباوەری نەتەوەی و سۆسیالستی خوڵقاند. بە داروخانی جیهانی دوو جەمسەری و داروخانی سەربازگەی سۆسیالستی، جیهان بۆ ئەمریكا وەك رابەری سەرمایەداری جیهانی تەختبوو، بووە تەنیا هێزی باڵای جیهانی، بەڵام لە لایەكیترەوە قەیرانەكانی ئەم سیستمە بۆخۆیشی رۆژ بە رۆژ بەرەو قوڵبونەوەو گەورەبوون دەچوو. بە كۆتایهاتن و داروخانی سیستمی سۆسیالستی لە یەكێتی سۆڤیەت و ئەوروپای رۆژهەڵات، سەرمایەداری نەك هەر نەیتوانی بەسەر قەیرانەكانیدا زاڵ بێت و سیستمێكی نمونەی بۆ ژیان بخوڵقێنێت و دڵنیايی ئەوە برەخسێنێت، كە ئەم سیستمە ببێتە دوا قۆناغی پێشكەوتن، و باشترین مۆدێل بۆ ژیانكردنی مرۆڤایەتی، وەك ئەوەی لایەنگران و بیرمەندانی سەرمایەداری بانگەشەیان بۆ دەكرد، بەڵكو لەگەڵ داروخانی جیهانی دوو جەمسەریدا رۆژ بە رۆژ قەیران و كێشەكانی زیاتر قوڵدەبونەوەو لە مەرگ و كۆتای زیاتر نزیك دەبوەوە. لە پرسی ركەبەرایەتی و ململانێدا قۆناغێكی نوێ دەستی پێكرد، ئەم جارەیان كێشە و ناكۆكیەكان لە نێوان وڵاتە سەرمایەدارەكان بۆخۆیان زۆر زیاتر دەركەوت و زەقبوەوە، چەندین مۆدێلی سەرمایەداری وەك فۆرم و مۆدێلی تەواو جیاواز و ناكۆك لەگەڵ فۆرمی سەرمایەداری لیبرالیزمی نوێ دەركەوتن، دیارترین ئەو فۆرمانە، كە لە ئەمرۆدا بانگەشەی بەرجەستەبوونی جیهانێكی نوێی فرە جەمسەر دەكەن و خۆیان بە تەواوەتی لە بەرەی لیبرالیزمی نوێ جیاكردوەتەوە، بگرە خۆیان وەك نەیار و دوژمنی سەر سەختی لیبرلیزمی نوی بیان دەكەن. دیارترین ئەو فۆرمانە هەردوو مۆدێلی سەرمایەداری لە ئەزمونی نوێی چینیەكان و رووسەكاندا دەركەوتون. ئەم جیابونەوە و ركەبەرایتی و ململانێ نوێیە لە ئەمرۆدا بوەتە هاندەرێك بۆ هەڵگیرسانی شەرێكی جیهانی نوێ، كە پێشبینی دەكرێت تا ئاستی كۆتایهێنان بە تەواوی ژیان پەلبكێشێت.

لە دوای ساڵی 1990ەوە زۆربەی وڵاتانی جیهان خۆیان لە سەر سیستمی تاك جەمسەری نوێی جیهان راهێنا و تەسلیم بە ئیرادە و ستراتیجی نوێی ئەمریكا بوون. داروخانی بلۆكی خۆرهەڵات بۆشایەكی سیاسی و ئابووری و كەلتوری گەورەی خوڵقاند، ئەمریكا و هاوبیرانی بە بەردەوامی لە هەوڵی پڕكردنەوەی ئەو بۆشایەدا بوون، سیستمێكی نوێی جیهان بە رابەرایەتی ئەمریكا لە ژێر دروشمی ئازادی و سەركەوتنی دیموكراسی بونیاد نرا. ئەم سیستمە، كە لە ئەدەبیاتی سیاسی و ئابووری جیهاندا بە سیستمی تاك جەمسەری ئەمریكا ناوی هاتووە تەواوی پایە و دامەودەزگا جیهانیەكانی دنیای دوو جەمسەری هەڵوەشاندەوەو لە جیگایاندا كۆمەڵێك پایە و دامەزراوەی نوێی بە پێی پێویستی سەردەمی نوێ داهێنایەوە، دیارترین ئەو دامەزوراوانە رێكخراوی بازرگانی جیهانی(wto) و كۆمپانیا فرە رەگەزەكان بوو. لەم قۆناغەدا جیهانگیری وەك پرۆژەیەكی لیبرالی نوێ بە سەر تەواوی گەلانی جیهاندا سەپێنرا و ئەمریكا بووە رابەر و بریاردەر و جێبەجێكاری هەموو گۆڕانكاری و ئاراستە سیاسی و ئابووریەكانی جیهان. هەر لەم قۆناغەدا بەهۆی زیادبوونی خێرایی پێشكەوتن و تەكنۆلۆجیا، ئابووری جیهانی سەرمایەداری زۆر بەخێرایی لە پێشكەوتن و گەورە بووندا بوو. خواست و خستنەروو لە بازاردا رەهەندی جیهانیان وەرگرت، بەواتە لە سەر ئاستی جیهان هاوسەنگیان دەخوڵقاند. سنوری دەوڵەتان لە رووی جموجۆڵی سەرمایە و شمەكەوە بونە تەنیا هێلێكی وەهمی و توانای دروستكردن و خوڵقاندنی هیچ بەربەست و رێگریەكیان نەما. سەرمایەداری لیبرالی ئەمریكی بووە پادشای یەكەمی جیهان. هێزی سەربازی و سیاسی جیهان كەوتە ژێر كۆنترۆَلی ئەمانەوە. لەم قۆناغەدا بۆ دەستخستنی قازانج و زیادكردنی سەرمایە هیچ سنورێك بۆ هەڵسوكەوت و جوڵەی سەرمایەداری نەما. تەوای بەها و پرنسیپ و ئاكارە كۆمەڵایەتی و ئینسانیەكان بوونە گوزارشێكی بەتاڵ و بێ كاریگەر، بگرە لە پرۆسەی جیهانگیری كەلتوریدا ئەمریكیەكان بە بەرنامە كاریان لە سەر شكاندنی تەواوی بەها و پرنسیپ و ئاكاری كۆمەڵایەتی گەلان دەكرد. ئەم پرۆسەیە بەلای هەندێك لە بیرمەندانی سیاسیەوە بە پرۆسەی داگیركاری كەلتوری سەرمایەداری ناو دەبرا. لەم دەمەدا كۆمپانیا فرەگەزەكان بوونە خاوەن دەسەڵاتی رەها و تەواوی سیستم و حكومەتەكان لە سەر ئاستی جیهان ناچار دەكران بە تەسلیم بوون بە ئیرادە و خواستی ئەم كۆمپانیایانە. كۆكردنەوەی سامان و داهات بۆ سەرمایەداری رۆژئاوای بەگشتی و سەرمایەداری ئەمریكی بە تایبەتی بووە ستراتیجی سەرەكی جیهانی تاك جەمسەری ئەمریكی. لەم سەردەمەدا جیهانگیری بووە شوناسی سەرەكی سەرمایەداری لیبرالی و بە سەر تەواوی گەلاندا وەك تەنیا فۆرمی ژیان سەپێندرا. 

 یەكێك لە هەرە كێشە ئابووریەكانی ئەم قۆناغە كەڵەكەبونی سەرمایەی ئەمەریكی و رۆژئاوای زۆر زیاتر بوو لە توانای بازاری وەبەرهێنان و كار. ئەو كات بۆ جێكردنەوەی ئەم قەبارە گەورەیەی سەرمایە و دۆزینەوەی بواری وەبەرهێنان و كاركردن بۆیان، سەرمایەداری ئەمریكای زۆر بە چڕی بەرەو بازاری بۆرسە چوون. هەر لەم قۆناغەدا جیابوونەوەیەكی دیار لە فۆرم و مۆدێلی سەرمایەداریدا بەرجەستە بووە، هەرچی سەرمایەداری ئەمریكی بوو زیاتر رووی لە چالاكی بازرگانی دارایی و بۆرسە دەكرد، هەرچی چینیەكان بوون روویان زیاتر لە فۆرمی سەرمایەداری كارگەیی دەكرد، تا كار گەیشتە ئەو ئاستەی لە ئەمرۆدا زۆرینەی پێداویستیەكانی ژیانی رۆژانەی كۆمەڵگا لە سەر ئاستی جیهان لە لایەن چینیەكان وەبەردەهێنرێن.

لە واقعدا جیاوازیەكی گرنگ و دیار لە نێوان سروشت و ئەجندای ئەم دوو فۆرمەدا هەیە. سەرمایەداری بۆرسە سرۆشتی وایە، زۆر بە خێرایی داهات و سامان كۆدەكاتەوە، ئەم كۆكردنەوەیە بە پاڵپشتی هێز و لە رێگای زیاتر چەوسانەوەو و تاڵانكاریەوەیە. هاوكات هەرەشەكانی قەیرانی ئابووری و دارای لە سەر ئەم فۆرمە زۆر خێراتر و ئاسانتر دروست دەبێت، بۆ نمونە دروستبوونی قەیرانی دارایی ساڵانی 2008 و 2009 ئەوروپا زۆر بە خێرایی گەیشتە ئەمریكا و زۆر بە خێرایش كاریگەریەكانی لە سەر ئیفلیجكردنی بازار و ئابووری خوڵقاند.

جیهانگیری دوا قۆناغی سەرمایەداری

لە قۆناغی جیهانگیریدا دۆلار هەژمەنی خۆی بە شێوەیەكی رەها بە سەر تەواوی جیهاندا سەپاند. سەرمایەداری لە رێگای دامەزراندنی (رێكخراوی بازرگانی جیهانیەوە (wto) و پێشكەوتن و گەورەبونی كۆمپانیا فرە رەگەزەكان)ە وە كۆنترۆڵی تەواوی بازرگانی جیهانی بۆ بەرژەوەندی سەرمایەداری ئەمریكی دەكرد. لەو دەمەدا ئەمریكیەكان هەژمەنی جیهانی خۆیان سەپاند بە سەر تەواوی گەلانی جیهاندا، پەیروكردنی فۆرمی ژیانی ئەمریكی و خزمەتكردنی ئەجندای ئابووری و سیاسی ئەمریكا بووە مەرجی مانەوە بۆ وڵاتان و بەردەوامبونیان بە بێ كێشە و شەڕ. لەم قۆناغەدا هەر وڵات و گەلێك بریار و رێنمایەكانی سەرمایەداری ئەمریكای جێبەجێ نەكردایە دەكەوتە بەر غەزەب و گورزی جەرگبری هێزەكانی ئەمریكا. تومەتی تیرۆر و سەرچاوەی شەرانگیزی و دژ بە مرۆڤایەتی و چەندینیتر زۆر بە ئاسانی بە سەر نەیارانی ئەجندای نوێی سەرمایەداریدا دەسپێنرا. ئەم قۆناغە لە ژیانی سەرمایەداری لیبرالیدا بە قۆناغی جیهانگیری گوزارشتی لێدەكرا. هاوكات لە گەڵ ئەو بانگەشانەی، كە پێیانوابوو سەرمایەداری لەم قۆناغەدا گەیشتوەتە لوتكە و ئەجندای ئابووری و سیاسی دەبێتە فۆرمێك بۆ ژیانكردنی تەواوی مرۆڤایەتی، بەڵام هاوكات لە هەناویدا قەیرانێكی ستراكچەری نوێ وەك شێرپەنجە لە هەناوی سەرمایەداریدا رۆژ بە رۆژ لە گەورەبوون و دەركەوتندا بوو. 

لەم قۆناغەدا بە سەرهەڵدانی قەیرانی ئابووری سەرمایەداری و فراوانبوونی كێشە و ناكۆكیەكانی، سەرمایەداری لیبرالی ئەمریكای زیاتر پاڵنا بەرەو وحشیگەرایی و درندەی لە هەڵسوكەوتی بەرامبەر تەواوی گەلانی جیهاندا. 

سەرمایەداری لیبرالی لە دواین قۆناغەكانی تاك جەمسەری جیهانیدا، كە توشی قەیرانێكی ستراكچەری دەبێتەوە زیاتر بەرەو وحشیگەرایی و درندەی چووە. لێدان و چەوسانەوەی گەلان و لێدانی وڵاتان و نانەوەی شەڕی ناوخۆی و خوڵقاندنی زەمینەی تاوانكاری زۆر لە پێشوو زیاتر بوون. لەم دەمەدا هیچ حیسابێكیان بۆ یاسا و رێسا جیهانیەكان نەدەكرد، شەرٍی وحشیگەرایی و تاوان لە چەندین وڵات بە بێ هیچ بەربەست و بیركردنەوەیەكی مرۆڤانە جیبەجێ دەكرا. شەڕی عێراق و ئەفغانستان دوو نمونەی زۆر دیاری ئەم رەفتارانەی ئەمریكایە. ئەو دەم لە رێگای رێكخراوی بازگانی جیهانی و كۆمپانیال زەبەلاحەكانیەوە دەستی لە بیناقاقای ئابووری جیهان زیاتر توندكرد و نادادی لە بواری وەبەرهێنان و باززرگانی و بۆ بەرژەوەندی سەرمایەداری ئەمریكا گەیشتە لوتكە.

لە گەڵ دەركەوتنی سیماكانی قەیرانی ئابوریدا، ئەمریكیەكان وەك سیاسەتێكی باو و هەمیشەییان، كەوتنە دامەزراندن و پاڵپشتی كردنی چەندین گروپ و رێكخراوی تیرۆرستی بە مەبەستی بەرپاكردنی جۆرێك لە ئەنارشیزم. ئەم جۆرە هەنارشستە لە باوەر و ئەجندای سیاسی دەرەكی ئەمریكادا، ئامرازێكی سەرەكی و بەهێزی  سیاسەتەكانی دەرەوەی ئەمریكایە و لە فەرهەنگی سیاسی ئەواندا بە ئەنارشیستی داهێنەرانە گوزارشتی لێدەكرێت. دەرئەنجام لە كۆتایدا قەیرانە ئابووریەكانی سیستمی سەرمایەداری وەك ئەوەی ماركس و ئەنجلز پێشبینیان بۆ كردوە كۆتای بەم سیستمە دێنێت یان گۆڕانكاری زۆر گەورە و جەوهەری لە سروشتی سەرمایەداریدا بەلای گەرانەوە بۆ مرۆڤدۆستی دەخوڵقێت. 

لیبرالیزم و ئیسلامی سیاسی

مێژووی پەیوەندی نێوان دەزگای هەواڵگری ئەمریكا و ئیسلامی سیاسی دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی یەكەم دەركەوتنی ئیسلامی سیاسی وەك رێكخراوێكی سیاسی لە مێژووی نوێی مرۆڤایەتیدا. پەیوەندی نێوان ئیخوانیەكان و دەزگای هەواڵگری ئەمریكا لە دوای شەڕی جیهانی دووەمەوە قۆناغ و ئاراستەی نوێ وەردەگرێت. لەم بازنەیەدا دروستكردنی رێكخراوی قاعیدە بۆ دژایەتیكردنی یەكێتی سۆڤیەت یەكەم پرۆسەی سیاسی نوێی ئەمریكایە لەم بوارەدا. رێكخراوی قاعیدە وەك ئەوەی دواتر لە بیرەوەریەكانی (جۆرج تبنت) ی سەرۆكی دەزگای هەواڵگری ئەمریكادا ئاشكرا دەبێت، پرۆسەیەكی ئەمریكیەكان بووە و لە كتێبی (حرب ئەشباح)دا راشكاوانە باس لەوە دەكات، كە ئەندازیاری ئەم پرۆژەیە برجنسكی وەزیری دەرەوەی ئەو كاتەی ئەمریكا بوەو لە بواری پراكتیكیدا بە پارەی سعودی و عەقڵی ئیخوانیەكانی میسر و كەرەسەی مرۆیی پاكستان دروستكراوە. هەر ئەمەیش هۆی ئەوەیە، كە سێ سەركردەی لۆكاڵی لە هەرسێ وڵاتەوە بۆ ئەم رێكخراوە دادەنرێت، وسامە بن لادن لە سعودیە و ئەیمەن زەواهیری لە میسر و مەلا عومەر لە پشتۆنیەكان. تاڵبان لە ئەفغانستان دەگەنە دەسەڵات و حكومەتێكی ئیسلامی توندرەو دادەمەزرێنن. لە دوای روخانی یەكێتی سۆڤیەت و لە سەردەمی تاك جەمسەریدا، ئەمریكیەكان پێویستیان بەم رێكخراوە نامێنێت، بۆیە تەواو پشتگوێیان دەخەن، هەر بۆیەش ئەم رێكخراوەیش لە ئەمریكیەكان هەڵدەگەرێتەوە. لە ساڵی 2001 لە دوای 11ی سەپتەمبەر راستەوخۆ ئەمریكیەكان دەكەونە تومتباركردنی حكومەتەكەی تاڵیبان و بە گورزێكی سەربازی دەیان روخێنن، لە جێگایاندا حكومەتێكی مەدەنی نیمچە عیلمانی نزیك لە خۆیان دادەمەزرێنن. لەم پرۆسەیەدا ئەمریكیەكان كاریان بۆ ئەوە دەكرد، كە حكومەتە نوێكەی تاڵبان بكەن پێگەیەكی خۆیان بۆ سەپاندنی هەژمونیان لە تەواوی وڵاتانی ئاسیای ناوەند و رێگری لە زیندوبونەوەی رووسیا بگرن. لەو كاتەدا ئەمەركیەكان لەو باوەردا نەبوون، كە جارێكیتر هێزێكی جیهانی بگاتەوە لوتكەی دەسەڵاتی جیهانی و پێگە و دەسەڵاتی تاكرەوی ئەمریكا بخاتە مەترسیەوە. بەواتە جیهانی دووجەمسەری یان فرە جەمسەری دروستبێتەوە، بۆیە لە رێگای دامەزراندنی حكومەتێكی بەدیل بۆ تاڵبان لە ئەفغانستان نەخشەی كشانی بۆ ئەو ناوچانە و ئاسیای ناوەند كێشا، بەڵام دوای گەرانەوەی رووسیا بۆ لوتكەی دەسەڵاتی جیهانی و دانانی نەخشەرێگایەك بۆ دروستكردنی هاوپەیمانیەك لە گەڵ چینیەكان بۆ دژایەتیكردنی جیهانی تاك جەمسەری ئەمریكا و دەركردنی لە زۆربەی ئەو ناوچانەی، كە لە دوای روخانی یەكێتی سۆڤیەتەوە ببوە پێگەی سەربازی و سیاسی ئەمریكا، ئەفغانستان وەك جیۆپۆلتیك ئەو گرنگیەی بۆ ئەمریكیەكان نامێنێت، هەر بۆیە راستەوخۆ و بێ ئەوەی هیچ حیسابێك بۆ ئەفغانیەكان بكات، لەو وڵاتە كشایەوە و دایەوە دەست بزوتنەوەی تاڵبان و حكومەتێكی نوێی ئیسلامی لە ئەفغانستان دامەزرایەوە.

لە (عێراق)یشدا لە دوای روخانی رژێمی بەعسەوە ئێرانیەكان توانیان زۆر بە خێرایی شۆرشی ئیسلامی شیعەگەرای هەناردەی عێراق بكەن. دەرئەنجام حكومەتێكی شیعەی نزیك لە ئێران لە عێراقدا باڵا دەست بوو. لە سەردەمی نوێدا و لە سێبەری ئەو دنیابینی و ئایدیایەی، كە رووسەكان بۆ گەلانی خۆرهەڵاتی ناوەراست و وڵاتانی جیهانی سێیەم هەیە، جۆرێك لە نزیكبوونەوەی هزری و باوەرداری لە نێوان ئایدیای نوێ رووسەكان و وڵاتانی ئیسلامی دروست بووە. دەرئەنجامی ئەم واقعە نوێیە و بەوەی ئێران لە رووی جیۆپۆلتیك و جیۆئیكۆنۆمیك و ئایدیۆلۆجیای سیاسیەوە لە رووسەكانەوە نزیك بوو، راستەوخۆ بەرەو بەرەی رووسیا چین دەكشێت و لە بەرەی دژ بە ئەمریكادا خۆی ساغ دەكاتەوە. بۆ رووبەرووبونەوەی هەژموونی ئێرانیەكان لە عێراقدا وەك سیاسەتی باوی خۆییان، ئەمریكیەكان كاریان لە سەر دامەزراندنی بزوتنەوەی داعش دەكرد. لە راستیدا ئەمریكیەكان لە سەرەتادا پاڵپشتی هاتنی قاعیدە دەكەن بۆ عێراق، بەڵام دواتر دەگەنە ئەو راستيیەی، كە ئەم رێكخراوە ناتوانێت لە عێراقدا گەشە بكات و ئامانج بپێكێت، چونكە وەك سروشت قاعیدە كوری هزری ناسریزمە، بەڵام داعش لە جەوهەردا درێژە پێدەری بیرو هزری بەعسە، بۆیە بریار دەدەن رێكخراوێكی تیرۆرستی نوێ بە ناوی داعش لە سەر داروپەردو و بە كەرەسەی بەعس لە عێراق دادەمەزرێنن. بەواتە داعش كوری شەرعی بەعسی عێراقە.

دروستكردنی رێكخراوی تیرۆرستی هاوشێوەی داعش و قاعیدە یەكێك لە سیما دیارەكانی سیاسەتە نا ئەخلاقی و حشیگەرایەكانی ئەمریكا و رۆژئاوایە. دەرئەنجامی ئەم سیاسەتە، نەك بە تەنیا دەیان هەزرا كەس دەكرێنە قوربانی، بگرە درندەترین تاوانی نامرۆی ئەنجامدەدرێن.

لیبرالیزم و دروستكردنی شۆرشی چەواشە

دروستكردنی چەندین شۆرشی چەواشە لە سەر ئاستی جیهان، بە درێژايی مێژوو سیاسەتێكی دیاری ئەمریكیەكان بووە. دەزگای هەواڵگری ئەمریكا چەندین شۆرشی چەواشەی بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆی لە هەموو ئەو وڵاتانەی لە دەرەوەی بازنەی هەژمونی ئەو بوون بەرپاكردوە. دیارترین ئەو شۆرشانە، شۆرش و جوڵانەوەكانی وڵاتانی ئاسیای ناوەند بەناوی شۆرشە رەنگاو رەنگەكانەوە و شۆرشەكانی بەهاری عەرەبی بووە. 

شۆرشی نوێی پیشەسازی گۆری سەرمایەداری هەڵدەكەنێت

بەرپابوونی شۆرشێكی نوێی پیشەسازی، لە جەوهەردا لە هاوشانی دابینكردنی ژیانێكی باڵاتر بۆ مرۆڤایەتی، هاوكات بە بارێكیتردا هاوكار بووە لە گەیاندنی سەرمایەداری بە قۆناغی وەحشیگەرایی و سەپاندنی ئەجندای نوێی خۆی بە سەر تەواوی گەلانی جیهاندا، لە هەمانكاتدا هۆیەكی بەهێز بووە بۆ گەیاندنی سەرمایەداری بە دۆخی قەیران و خوڵقاندنی جۆرێك لە ناجێگیری ئابووری و سەرهەڵدانی چەند هێزێكی نوێ ئابووری جیهانی، كە راستەوخۆ بوونە هۆی لەقكردنی پێگەی جیهانی ئەمریكا لە لوتكەی دەسەڵاتی ئابووری و هەرەشەی كۆتایهێنان بە جیهانی تاك جەمسەری و بیروباوەری لیبرالیزمی نوێ. شۆرشی پیشەسازی، كە لە ئەمرۆدا لە قۆناغی چوارەمی تەمەنیدایە، بۆخۆی دەبێتە خوڵقێنەری قەیرانێكی نوێی ئابووری جیهانی.