ئەگەرچی شۆڤێنیەت چەمکێکی سیاسی هاوچەرخ و لەکەدارە بە توندڕەوی ناسیۆنالیزم و دەمارگیریی نەتەوەییەوە، بەڵام لە ناواخندا یەكێكە لە نەخۆشییە كوشندەكانی ئەو دەوڵەت و كۆمەڵگایانەی كە فرە نەتەوە و پێكهاتەی جیاوازن و بەردەوام وەک مەترسییەک دەبینرێت لە هەڵکردنی ئاگری شەڕ و كوشتار، لە دروستکردنی ململانێی خوێناوییدا و لە زۆربەی ئەو کۆمەڵگایانەش بەم ئاڕاستەیە هەنگاونرابێت، پرسی ئاشتی و پێکەوەژیانی کۆمەڵایەتی لە چەقی لێکترازان و نائارامیدا بووە.
زۆرجار ھەڵگرانی بیروباوەڕی نەتەوەگەرایی دەرگیری ئەو نەخۆشییە کوشندەیە دەبن و بەبێ ڕەچاوکردنی واقیعی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی کۆمەڵگا و بە جیاواز لە تێگەیشتنی سنوری هاووڵاتیبوونی تاک، کار لەسەر سڕینەوەی بەرانبەر دەکەن و ھەوڵدەدەن بە شێوازی جیاواز ئەویتر بسڕنەوە و لە ناوی ببەن.
شۆڤێنیەت یان نەتەوەگەرایی توندڕەو ڕەگێكی قوڵی مێژوویی هەیە و لەو ڕووەوە تاوانی گەورە ئەنجامدراوە لە مێژوودا، لە بەرانبەر پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینییە جیاوازەكاندا.
ھۆكاری سەرەكی ئەم عەقڵیەت و كێشمەكێش و ململانێ شۆڤێنییەش سەرەڕای وەرگرتنی توخمەکانی نەخۆشییەکە، خودی دەوڵەت و دەسەڵات و حزبە سیاسییەكانن، كە خاوەنی ئەجێندای ئەم جۆرە بیركردنەوەن كە لە جەوھەردا كۆمەڵە توخم و ئایدیای لەو جۆرەی لە خۆگرتووە و بەرپرسیاری گەشەی ئەو چەمکەن و بەپێچەوانەیشەوە گەر ئەو دەوڵەت و حوكمڕانییانە خاوەن و ھەڵگری پەیامی برایەتی و پێكەوەژیانی ئاشتییانەی هاووڵاتیبوون بن، ئەوا بێگومان کێشمەکێش و ململانێی نەتەوەگەرییش سەرهەڵنادات و نابێتە مەترسی لە سەر ژینگەی سیاسی و کۆمەڵایەتی کۆمەڵگا و ھەمووان بەبێ جیاوازی دەتوانن لەو چوارچێوەیەدا بژین.
دەبێت ئەوەشمان لە بیر نەچێت کە زۆر جار فشار و دەستێوەردانی وڵاتان و داگیركاری، وەک فاکتەری دەرەکی ڕۆڵی مەترسیدار و گەورەی هەیە لە شێواندنی پێكەوەژیانی ئەو کۆمەڵگا و دەوڵەتانەی کە لە خۆیاندا هەڵگری فرە نەتەوە و ڕەگەزی جیاوازن.
ئەگەر لەم ڕوانگەیەوە ئاوڕێک لە دۆخی مێژوویی عێراق بدەینەوە و کەمێک وردتر بەو لایەنەدا بچینەوە، تێدەگەین کە عەقڵیەتی حوكمڕانی عێراق هەر لە سەرەتایی دامەزراندنیەوە ھەڵگری ئەم جۆرە نەخۆشییە بووە و قۆناغ بە قۆناغیش کاریگەری و مەترسییەکانی دەرکەوتوون.
لە عێراقدا و لە سەردەمی پاشایەتی و پێش شۆڕشی چواردەی تەمووز، دەسەڵاتی ئەو سەردەمە ئاشورییەكانی قەتڵ و عام كرد لە سومیل، بەرانبەر گەلی كوردستانیش لە ھەموو قۆناغەكاندا ئەو غەدر و ستەمە پەیڕەو كراوە و پڕۆسەیەک بووە بۆ سڕینەوەی ئەوانیتر، لە دوای شۆڕشی چواردەی تەممووزیش بۆ زیاتر لە ساڵێك ھەمووان بەختەوەر ژیان و عێراق بووە خاوەن دەستورێكی نموونەیی و تێدا مافی نەتەوە و پێكهاتەكان و مافەكانی مرۆڤی تێدا بەرقەرار بوو، بەڵام دواتر بە دەستێوردانی كۆمپانیاكانی ئەنگلۆ-ئەمریكی و دەوڵەتانی ھەڵگری عەقڵیەتی شۆڤێنی عەرەبی لە ناوچەكە (میسر و سوریا)، فیتنەیەكیان دروستكرد و ناوێ لێنرا شەڕی پێكهاتە و نەتەوەكان، ئەمەش ڕووداوەكانی مووسڵ و كەركووكی لێکەوتەوە و ئەو شوێنانەی غەرقی خوێن كرد کە دانیشتووانەکەی فرە ڕەگەز و نەتەوەی جیاوازبوون، ئەوەش بە پێچەوانەی خواستی گەل بوو، كە ئامانجیان پێكەوەژیانی ئاشتییانە و تەبایی بوو، تەنانەت بەشێكی زۆریان لە حزبێكی سیاسیدا كۆدەبوونەوە بەبێ گوێدانە ئینتیما نەتەوەیی و ئایینییەكانیان، كاتێك پێكەوە بە بۆنەی ساڵیادی پشتگیریكردن لە شۆڕشی چواردەی تەممووز خۆپیشاندانیان كرد لە ساڵی ١٩٥٩ لە كەركووك، ھەڵگرانی بیروباوەڕی شۆڤێنی ئاڕاستە ئاشتیخوازەكەیان گۆڕی و دواتریش لە ژێر فشاری ئەواندا ٢٩ كەسایەتی ئەو شارە لە كورد و عەرەب و كلد و ئاشوری و سابیئەی مەندائی، ڕاپێچی زیندان كران و دواتریش لە ساڵی ١٩٦٣ لەسێدارە دران، لە كاتێكدا ئەم كەسایەتییانە ھەڵگری پەیامی برایەتی و پێكەوەژیانی ئاشتییانە بوون.
لە بەرانبەر مافە ڕەواكانی گەلی كوردستان، عەقڵیەتی شۆڤێنییانە لە عێراق بە حزب و دەسەڵاتەوە بەردەوامی ھەبوو، بە ئاگر و ئاسن مامەڵەیان كرد تا گەیشتنە لوتكەی دژایەتیان كە ئەنفال و كیمیابارانی خەڵكی كوردستانی لێکەوتەوە، لە چوارچێوەی ئەم پڕۆسەیەشدا كەركووك و كەركووكییەكان دیسان کەوتنەوە بەر پەلاماری دڕندانەی ستەمکاری تەعریب و تەرحیل و بەشێكی زۆریان لە زێدی باوباپرانیان دەركران و تووشی ئاوارەیی و دەربەدەریی بوون.
بۆ ئەمەش دەکرێت بڵێین لە شەستەكانەوە شۆڤێنییەتی عەرەب لە دەسەڵات دابوو، ھیچ نەما بەرانبەر گەلی كوردستان بەگشتی و كەركووكییەكان بەتایبەتی پەیڕەوی نەكات، تەھجیر و تەرحیل و تەبعیس سێ كوچكەی زوڵمی ئەم دەسەڵاتە شۆڤێنییە بوون لە پاڵ گۆڕینی ناسنامەی كوردستانیەتی كەركووكدا.
لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعسیش زۆربەی دەسەڵاتی كەركووك كەوتە دەستی حزبە كوردستانییەكان، بە تایبەتی پارتی و یەكێتی كە نەیانتوانی سیاسەتی لێبوردەیی و پێكەوەژیانی ئاشتییانە و هاووڵاتیبوون پەیڕەو بكەن و سەنگەری دوژمنایەتی عەرەب و توركمانیان بەھێزكرد بەرانبەر كورد و ناسنامەی شارەکە. ئەم سیاسەتە پێچەوانەی دروشمی ساڵەهای ساڵەی حزب و لایەنە سیاسییەكانی کوردستان و بەتایبەت هەردوو حزبی دەسەڵاتدار بوو، چونکە ئەوان بەردەوام بانگەشەی ئاشتی و تەبایی نەتەوایەتییان دەکرد و هەمیشە جەختیان لە پاراستنی کەلتووری دیموکراسی و مافی هاووڵاتییبوون دەکردەوە، بەڵام پێچەوانەی هەموو ئەو بانگەشە و دروشمانە تەنیا قسەی سواوبوون و لە هیچ وەختێکی حوکمڕانی خۆیاندا لەو شارە و زۆرینەی ئەو شار و شارۆچکانەی دەکەونە سنوری ناوچە دابڕاوەکانەوە جێبەجێ نەکرا و بگرە بوونە هۆکاری زاخاودانەوەی گیانی دووبەرەکی و تێکدانی ئاشتی کۆمەڵایەتی.
لەدوای ڕیفراندۆم و ١٦ی ئۆكتۆبەر و ھێرشی حەشدی شەعبیش بۆ سەر كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ھەرێم و دەستبەكاربوونی جێگری پارێزگاری پێشوو وەك پارێزگار بەوەكالەت، كێشەكان قوڵتر بوونەوە و ھەمان سیاسەتی دەسەڵاتدارانی پێشوو پەیڕەو كرا و ڕۆژانە كێشەیان بۆ خەڵكی ئەو شارە و جووتیارانی ناوچەکە دروست دەکرد و هەمان پڕۆسەی تەعریب و داگیرکاری زەوی و زاری ناوچە کوردییەکان دەستی پێکردەوە. ئەگەرچی ئەوكاتەیش دەرفەتێك درا بۆ ئەوەی پارێزگارێك دابنێن، بەڵام پارتی و یەكێتی ڕێك نەكەوتن و بەتایبەتی پارتی ئامادە نەبوو لە كۆبوونەوەیەكی ئەنجوومەنی پارێزگا بەشدار بێت لە ژێر ناوی ئەوەی شارەكە داگیركراوە لەلایەن حەشدی شەعبییەوە، لە ئەنجامدا بوار درا دەسەڵات بەدەستی پارێزگارەوە بمێنێتەوە و ئەجێنیدای تایبەتی خۆیان جێبەجێبكات.
ئەم بارودۆخە و ئەم واقعە لەم قۆناغەدا و لە ھەموو كات زیاتر پێویستی بە ڕۆحی لێبوردەیی و پێكەوەژیانی ئاشتییانە و هاوسەنگکردنەوەی مافی هاووڵاتیبوون هەیە و پێویستە پڕۆژەی ئاشتی کۆمەڵایەتی بەهێز بکرێت و ببێتە ئاڕاستەی كاركردن و پاراستنی بازنەی حوکمڕانی ئەو شارە و وەك دروشمی سەرەكی مامەڵەی لەگەڵ بکرێت، چونکە بڕوام وایە لەم قۆناغ و هەلومەرجەدا ھەر كەس و لایەنێك خاوەنی ئەو پڕۆژەیە بێت و خەباتی بۆ بكات و جیاوازییەكان نەهێڵێت، دەتوانێت نوێنەرایەتی سەرجەم نەتەوە و پێكهاتە جیاوازەكان بكات.
لەبەرانبەریشدا ئەو خیتاب و بۆچوونە سواوانە فڕێ بدرێن کە بە ئاڕاستەی تێکدانی کەشی کۆمەڵایەتی و سیاسی کەرکووک هەنگاو دەنێن و بانگەشەی ئەوە دەکەن کە ئەگەر پێکهاتەی سووننەی عەرەب دەرنەچێت و خاوەن دەسەڵات نەبێت ئەوا دەربەدەر و پەراوێز دەخرێن، کاریگەری ئەم جۆرە خیتابە و ئەم ئاڕاستەیە تەنیا سووننەی نەگرتۆتەوە و بگرە ڕەنگدانەوەی بەسەر شیعە و تورکمان و بەشێك لە كوردستانییانی کەرکووکیشەوە هەیە و هەریەکە و لای خۆیەوە هەست بە مەترسی و دڵەڕاوکێ دەکات.
بۆیە ھەر لایەن و هێزێكی سیاسی دووربكەوێتەوە لە خیتابی ئاگرین و شوڤێنییانە و ھەڵگری پڕۆژەی برایەتی و پێكەوەژیانی ئاشتییانە و چەمكی ھاوڵاتیبوون و عەدالەتی كۆمەڵایەتی و ئازادییەكان بێت بەبێ جیاوازی، ئەوە دەبێتە براوەی پڕۆسەی حوکمڕانی و بەدەستهێنانی پشتیوانی زۆربەی زۆری خەڵكی شاری كەركووك کە لە بنەڕەتدا شایستەی دەستەبەرکردنی خۆشگوزەرانی و ئاشتی کۆمەڵایەتی و پێکەوەژیانی برایانەن.