قۆناغی داهاتوو قۆناغی دەرکەوتن و گەشەسەندن و خۆ رێکخستنی ئیلحادی کوردی دەبێت. قۆناغێک کە زیاتر جەمسەرگیری و نائارامی کۆمەڵایەتی و توندرەبوونی رەوتەکانی ئیسلامی_سیاسی لەلایەک و رەوتی ئیلحادی لەلایەکی تر وە پێکدادانی ئەو رەوتانەشی لێدەکەوێتەوە.
مارکسیزمی بێ ئیلحاد
دەیەی پەنجاکان تا دەیەی هەشتاکانی سەدەی رابردوو، سەردەمی زێڕینی مارکسیزم و جوڵانەوە شیوعی و چەپەکان بوو لە کوردستان.
نەک هەر نوخبە، بەڵکو زۆرینەی چینی ناوەراستی کۆمەڵگای کوردی بەجۆرێک لە جۆرەکان جیهانبینییەکی چەپ و مارکسییانەی بۆ سیاسەت و کۆمەڵگا و ململانێکان لەگەڵ داگیرکەردا هەبوو. بەشی هەرەزۆریشییان یان لە ناو حیزبی شیوعی یان پارتی دیموکراتی کوردستانی ئەوسا و دواتریش کۆمەڵەی رەنجدەران و حیزبەکانی تر خۆیان رێکخستبوو.
سەرەرای هەژموون کاریگەریەکانی مارکسیزم و چەپ، مارکسیست و چەپەکانی ئەوسا کەمتر خۆیان لەقەرەی بانگەشەکردن بۆ ئیلحاد، یان پەروەردەکردنی کادیر و ئەندامەکانییان لەسەر ئیلحاد دەدا و هەرگیز ئیلحادییان وەک ناسنامە و باوەڕی خۆیان نەدەخستە روو. هۆکاری ئەمەش سادە بوو، کە دەکرێت لە دوو خاڵی تێکهەڵچنراودا کورت بکرێتەوە.
یەکەم،
ئەوسا، ئیسلامی میللی، واتە ئیسلامی کوردی فۆرمە هەرە زاڵەکەی دین بوو و بارگاوی نەکرابوو بە فۆرم و رەگەزە سیاسییەکانی ئیسلام، لەوانەش سەلەفی، ئیخوانی، وەهابی و جیهادی. بەواتایەکی تر، ئیسلام بەسیاسی نەکرابوو و زیاتر لە ژیانی رۆژانەی تاک و یەکەی خێزانیدا رەنگدانەوەی هەبوو و نەهێنرابووە ناو ململانێ سیاسییەکان و چەکی تەکفیر کردن و سڕینەوەی ئەوی تری نەدرابووە دەست.
دووەم،
هەڵبەت، ئیسلام لەناو ململانێ کۆمەڵایەتییەکاندا، لەفۆڕمی ململانێی لەگەڵ باڵادەستی نوخبەیەک لە شێخەکانی تەریقەت، بەتایبەت ئەوانەی خاوەن زەوی و زار و نەفوزی کۆمەڵایەتی بوون هەبوو ، ئەمە ش یەکێک لە پانتاییەکانی بەرەورووبوونەوەی ئسلامی میللی/کوردی و چەپەکان بوو. پانتاییەکی تری ململانێی نێوان ئیسلامی میللی/کوردی و رەوتە چەپەکان پێگە و مافی ژنان بوو لە کۆمەڵگادا لە روانگەی هەردوو تەرەفەکەوە.
بەڵام ئەو ململانێیە تا ئەو شوێنە نەبوو کە نوخبەی ئیسلامی میللی/کوردی هەوڵی سڕینەوەی چەپەکان بدەن و لەبەرامبەریشدا رەوتە چەپ و مارکسیستەکان بۆ لێدانی پێگەی شێخە نەفوزدارەکان و بەرگری لە پێگەی ئافرەت بەدوای فۆرم یان رەهەندە ئیلحادەکەی مارکسیزمدا بگەڕێن.
بەکورتی، ئیسلامی میللی-کوردی باڵاترین نموونەی ئیسلامی تۆلەرانس بوو لە مێژوودا و لەهەمبەریشدا مارکسیزمی کوردی پێویستی بە تیۆر و فەلسەفەی ئیلحاد نەبوو، کە زیاتر لە ماتەڕیالیزمی دیالەکتیکی هیگڵ و ماتەڕیالیزمی مێژوویی فیۆرباخ دا دەبینییەوە، بەڵکو زیاتر تەرکیزی لەسەر فۆرمی عەدالەتی کۆمەڵایەتی و ململانێ چینایەتییەکان بوو. بەکورتی ئیسلامی میللی و چەپەکان نەکاریان لەسەر سڕینەوەی یەکتر دەکرد، نە هۆکاری رادیکاڵتر بوونی یەکتری بوون. بەڵکو، جۆرێک لە پێکەوە سازان و پێکەوە هەڵکردن لەنێوانییاندا هەبوو. سەرەنجام، کۆمەڵگایەکی تۆلێرانس و کراوە و فرەرەنگ زادەی ئەم دوو رەوتە لە ئیسلامی میللی/کوردی ناسیاسی و چەپی کوردستانی نا ئیلحادی بوو.
دوو قوتبی ئیسلامی و مارکسی لەناو یەک ماڵدا
نە عەلامە مەلا عەبدولکەریمی مودەریس، بە ٦٠ کتێبی دانسقەی ئەدەبی و دینییەوە پێویستی بەناساندن هەیە، وە نە کاکە حەمەی کوڕیشی بە زیاتر لە سی کتێبی ئەدەبی و مارکسی و سەدان وتار. بەڵام ئەو دوو قوتبە دەکرێت وەک نموونەیەکی هەرە بەرز و پرشنگداری هەر یەک لە ئیسلامی میللی/کوردی و چەپی کوردستانی بناسرێن.
لە کاتێکدا زانای مودەریس لە کونجێکی ماڵە سادەکەیدا سەرقاڵی نووسینەوەی کتێبی "رێگای پێغەمبەر بوو" کاکە حەمەی کوڕیشی لە کونجێکی تری هەمان ماڵدا سەرگەرمی نووسینی کتێبی "لینینی مەزن بوو". نیوەرۆش باوکی موسوڵمان و موفتی هەموو عێڕاق و کاکە حەمەی کوڕی ، مارکسی خاوەن قەڵەمی بەبڕشت و هزری فراوان بەیەکەوە لەسەر هەمان خوان بەدەم ساغکردنەوەی شیعرە ئەفسوناوییەکانی ناڵی و سالم و مەحوی بەرنامەی کاری هاوبەشی داهاتووییان لەسەر بەرهەمەکانی ئەم کەڵە شاعیرانە دادەڕشت.
ئەوەی عەلامەی مودەریس و کاکە حەمەی کوڕی تاکە نموونە نییە، بەڵکو نزیک بەسەرجەم خانەوادە مەزن و ناودارەکانی کوردستانی پێش هاوردەکردنی ئیسلامی سیاسی، بەتایبەتیش خانەوادە شێخەکان، هەمان دۆخی پێکەوەژیان و یەکتری قەبوڵکردن بوون.
لەلایەکەوە ئەوە شێخ و مەلاکانی کوردستان بوون کە پایەکانی ئایینێکی لێبوردەییان کردبووە مایەی ئاشتەوایی کۆمەڵایەتی. لەلایەکی تریشەوە، ئەوە کوڕە مەلا و شێخەکانی لەبابەتی بەهائەدین نووری و ئەحمەد بانی خێڵانی و ئارام و شەهاب بوون، کە کوانووی بەرەنگاربوونەوەی زوڵم و زۆری داگیرکەرانی دەرەکی و ستەمکارانی ناخۆییان گەش راگرتبوو.
ئیلحادی کوردی وەک بەرهەمی بەسیاسی کردنی ئیسلام
سێ دەیەی رابردوو، دەیەی سڕینەوەی ئیسلامی میللی/کوردی و هاوردەکردنی ئیسلامی سیاسی بووە. ئەو ئیسلامە سیاسییەی ئێستا لەکوردستاندا پەرەی پێدەدرێت و هەموو ئیمکاناتە مادی و لۆجیستی و میدیایی و کۆمەڵایەتی بۆ رەخسێنراوە، بەهیچ کلۆجێک ناچێتەوە سەر ئەو ئیسلامە میللییە/کوردییەی کە شێخی نەهری و پیران و مەلیک مەحمود و پێشەوا قازی و شێخی خاڵ و مەلا کەریمی مودەریس و مەلای گەورە پێشەنگ و رابەر و واجیهەی بوون.
پێچەوانەی ئیسلامی میللی/کوردی، ئیسلامی هاوردە/سیاسی، بەهەموو باڵ و رەوتەکانییەوە خاڵی خاڵییە لەو رۆحە لێبوردەیی و تۆلەرانسەی کە لە ئیسلامی میللی/کوردیدا هەبوو.
یەکێک لە جیاوازییە هەرە بنەڕەتییەکانی ئیسلامی سیاسی/هاوردە لەگەڵ ئیسلامی میللی/کوردی خەسڵەتی شمولگیری و سڕینەوەی ئەوی ترە. ئەم خەسڵەتە شمولگرییە لە پێنج ئاست یان رەهەندی گرنگدا دەیەوێت خۆی بسەپێنێت و ئەوانی تر بسڕێتەوە، ئەو رەهەندانەش ژیانی تاک، پێکهاتەی خێزان، کایەکانی کۆمەڵایەتی و مەدەنی، کایەی سیاسی و لەهەمووشی گرنگتر کایەی مەعریفییە.
ئەوانی تر لە روانگەی ئیسلامی هاوردە/سیاسی تەنها ئەوی تری نا هاوردە/سیاسی نییە، بەڵکو رەوت و رەهەندە جۆراوجۆرەکانی ئیسلامی سیاسی/هاوردەش یەکتری رەتدەکەنەوە، لەوانەش نەک هەر سەلەفی و ئەشعەری و ئیخوانی و جیهادی یەکتری رەتدەکەنەوە، بەڵکو لەناو هەر یەک لەم رەوتانەدا، باڵی جیاواز کە مینبەر و کەناڵ و سەرچاوەی دارایی و کادیری سیاسی (بانگخواز) و تەنانەت ئۆردووی جنێوفرۆشی تایبەت بەخۆیان هەیە.
ئەم شمولگیری و باڵادەستییەی ئیسلامی هاوردە/سیاسی لەلایەک و پاشکەشەی ئیسلامی میللی/کوردی لەلایەکی تر، هاوکات لە گەڵ خەسڵەتی ریعی کۆمەڵگاو سیستەمی باشور کە پاشەکشەی رەوتە نەتەوەیی و نیشتیمانی و چەپەکانی لێکەوتۆتەوە باشترین زەمینەی بۆ سەرهەڵدان و گەشەی ئیلحاد لە باشور رەخساندووە.
کەریم ئەحمەد دوا عەلمانی میانرەوی کوردە
ناوزەدکردنی پارتی و یەکێتی بە عەلمانی هەڵە و چەواشەیەکی گەورەیە. رەنگە لەناو ئەو دوو حیزبەدا کەس و تاکی عەلمانی هەبێت، بەڵام ئەم دوو حیزبە هیچ سەرەداوێکییان ناچێتەوە سەر عەلمانییەت. بەو مانایە نییە کە لەکۆمەڵگای کوردیدا کەسانی عەلمانی نین. بە پێچەوانەوە، عەلمانیەکان ئەگەر زۆرینەش نەبن، بەشێکی بەرچاوی کۆمەڵگای کوردین. کەریم ئەحمەد، سکرتێری پێشوی حیزبی شیوعی یەکێک لە عەلمانییە دیارەکانی کوردستان بوو.
مەرگ و پەرچەکرداری کەریم ئەحمەد دەکرێت وەک نموونەیەکی زیندوو تەماشا بکرێت بۆ تێگەییشت لەوەی بۆچی ئیلحادی کوردی سەرهەڵدەدات و گەشەدەکات.
ئاسانترین شت بۆ کەریم ئەحمەد نوسینی وەسێتێکی یەک دێڕی بوو کە مرد نەیبەن بۆ مزگەوت و لەبری ئەوە هەر لەماڵەکەی خۆیدا یان لەبارەگایەکی حیزبی شیوعیدا کەفەن بکرێت و مەراسیمەکەشی لەهۆڵێکی سەردەمییانە و لەگەڵ مۆسیقایەکی هێمن و لە ناو کۆڕی یادەوەری یارانیدا ئەنجام بدرێت.
بەڵام کەریم ئەحمەد، وەک نموونەی ئەو چەپ و شیوعیانەی کە لەلایەکەوە بەهۆی بوونی ئیسلامی میللی/کوردی پێویستییان بە ئیلحاد نەبووە و لەلایەکی تریشەوە کایە کۆمەڵایەتییەکەی ئیسلامی میللی/کوردی هێندە لەخۆگر و تۆلەرانس بووە، ئەوی شیوعی و عەلمانی خۆی لەدەرەوەی ئەو کایە کۆمەڵایەتییەدا نەبینییوەتەوە. ئەم یەکتری قەبوڵکردنە، تا هاوردەکردنی ئیسلامی سیاسی خەسڵەت و سیمای کۆمەڵگای کوردەواری بووە. بۆیە کەریم ئەحمەد نەیویستووە ئەم سوننەتەی چەپ و عەلمانییەکانی سەردەمی ئیسلامی میللی/کوردی بشکێنێت و بچێتە دەرەوەی ئەو کایە کۆمەڵایەتییە.
بەڵام پەرچەکرداری ئیسلامی هاوردە/سیاسی و هەزاران تەوهین و سوکایەتی و رەتکردنەوەی قیادە و قاعیدەی سەرجەم ئەم رەوتە هاوردانە دوو پەیامی گەورەبوون بۆ سەرجەم ئەوانەی لەدەرەوەی بازنەی ئیسلامی هاوردە/سیاسین.
پەیامی یکەم؛ چیتر هەندەسەی کۆمەڵایەتی کوردەواری لەدەست نوخبەی کوردی بەهەردوو باڵە ئیسلامییە میللی و عەلمانییەتە نا ئیلحادییەکەیدا نەماوە، و بەڵکو وڵات و هێزگەلێکی ناوچەیی لەدەرەوەی کۆمەڵگای کوردی کار لەسەر هەندەزەی کۆمەڵایەتی باشور دکەن.
پەیامی دووەمیش، پەیامی کۆتایی ئەو کایە کۆمەڵایەتییە لەخۆگرەیە. پەیامی سڕینەوە و قەبوڵنەکردن و بەنەفرەتکردنی هەموو دەنگ و رەنگێکی نا ئیسلامی هاوردە/سیاسییە.
لێرەوەش دەروازەیەک بۆ عەلمانییەتێکی رادیکاڵ لە کوردستاندا دەکرێتەوە، عەلمانییەتی ئیلحاد.