لەدوای بەزینی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لەجەنگی یەكەمی جیهاندا، زۆربەی گەلانی سنوری ئەو قەڵەمڕەوییە لەژێر سایەی ئەو ئیمپراتۆریەتە دەرچوون‌و كەوتنە ژێر دەسەڵاتی هاوپەیمانان.

لەوچوارچێوەیەدا هەرسێ‌ ویلایەتی بەسرەو بەغداو موسڵ بەزەبری هێز لەلایەن هێزەكانی بەریتانیاوە كۆنترۆڵ كران.
بەریتانیا لەساڵی 1921 بڕیاری دروستكردنی دەوڵەتی عێراقی عەرەبی لەهەردوو ویلایەتی بەغداو بەسرە دا.

بەڵام لەو كاتەدا كێشەی ویلایەتی موسڵ (كوردستانی جنوبی) یەكلایی نەكرابۆوەوە، لەبەر ئەوە ئەو ویلایەتە نەخرایە سەر ئەو دەوڵەتە، چونكە كاربەدەستانی بەریتانیا دیدوبۆچوونی جیاوازیان سەبارەت بەو پرسە هەبوو. هەندێكیان رایان وابوو كە كوردستانی جنوبی كە زۆرینەی خاك‌و دانیشتوانی ولایەتی موسڵی پێك ئەهێنا، لەڕووی نەتەوەییەوە پێكهاتەیەكی جیاواز بوون لەعەرەب، ئەبێ‌ دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان هەبێ‌.
مێجەر نۆئیلی ئەفسەری یاریدەدەری پێرسی كۆكسی حاكمی بەریتانیا لەعێراق یەكێك لەو كەسانە بوو كە بەتوندی پشتیوانی لەدەوڵەتی سەربەخۆی كوردیی دەكرد‌و رای وابووە كە كورد باشترین پێكهاتەی مرۆیی پاراستنی ئارامی‌و ئۆقرەیی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست‌و لەگەلانی عەرەب‌و فارس باشترن‌و توانیای فێربوون‌و پێشكەوتنیان لەوان زیاترە‌و دەتوانن دەوڵەتێكی بەهێزو پێشكەوتوو لەناوچەكەدا دابمەزرێنن.

وینستون چەرچڵ كە بەرپرسی مەكتەبی كۆلۆنیەكانی بەریتانیای مەزن بوو لەوكاتەدا، ئەویش دژی تێزی لكاندنی كوردستانی جنوبی بەعێراقی عەرەبییەوە بوو، رای وابوو نابێ‌ گەلی كورد لەلایەن حاكمێكی عەرەبەوە حوكم بكرێ‌، چونكە ئەو حاكمە عەرەبە خواستی نەتەوەییان فەرامۆش ئەكات‌و وەك كەمینەیەك دەیانچەوسێنێتەوە.

بەپێچەوانەی تێزەكانی نۆئێل‌و چەرچڵەوە، پێرسی كۆكس حاكمی بەریتانیا لەعێراق‌و جێگرەكەی ئەرنۆڵد تی ویڵسۆن. لەگەڵ ئەوەبوون كە كوردستانی جنوبی بەعێراقی عەرەبییەوە بلكێنرێ‌‌و هەموو هەوڵێكی خۆیان بەو ئاراستەیەدا خستەگەڕ.
پاش پێنج ساڵ لەدامەزراندنی دەوڵەتی عێراقی عەرەبی لەهەردوو ویلایەتی بەغداو بەسرە‌و دوا ململانێیەكی زۆر لەنێوان ئاراستەی سەربەخۆیی كوردستانی جنوبی‌و ئاراستەی لكاندنی بەعێراقی عەرەبی‌و چەندین كۆڕو كۆبوونەوە لەو بارەیەوە، لەئەنجامدا ئەو رایە سەركەوت كە لەگەڵ ئەوەبوو كە ویلایەتی موسڵ یاخود كوردستانی جنوبی بەعێراقی عەرەبییەوە بلكێنرێ‌، بەو مەرجەی مافەكانی گەلی كورد لەچوارچێوەی ئەو وڵاتەدا بپارێزرێ‌. بەڵام ئەو مەرجە تەنها وەك مەرەكەبی سەركاغەز مایەوەو زۆربەی حكومەتەكانی عێراق خواستە نەتەوەیی‌و مرۆییەكانی گەلی كوردستانی لەبەرچاو نەگرت‌و تەنانەت لەسەردەمی رژێمی دیكتاتۆری بەعسدا گەلی كورد رووبەڕووی تاوانی نێودەوڵەتی جینۆساید بۆوە.
 
گەلی كوردستان چ لەسەردەمی پاشایەتی‌و چ لەسەردەمی كۆماریی هەموو شێوازێكی خەباتی سیاسی‌و چەكداریی بۆ داكۆكیكردن لەخۆی‌و بەدەستهێنانی مافەكانی گرتەبەر.
 لەدوای روخانی رژێمی بەعس، قۆناغێكی نوێ‌ دەستی پێكرد‌و دان بەشێكی مافەكانی گەلی كوردستان لەدەستوردا نراو هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێكی فیدراڵ بەفەرمی ناسێنرا، بەڵام بەشێك لەناوچەكانی دیكەی كوردستان وەك ناوچەی جێناكۆك لەدەستووردا پێناسە كرا‌و نەخشە رێگای قانونی بۆ جێبەجێكردنی دانرا.

 دەرگای بەشداری سیاسی لەبەغدا بۆ كورد كرایەوە‌و لەپەرلەمان‌و دامودەزگاكانی حكومەت بەشداری كرد.
بەڵام لەسایەی ئەم حكومەتەشدا گەلی كوردستان بە هەموو مافەكانی شاد نەبوو، دوای 10ساڵ لەچاوەڕوانی، ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان لەناو تەلبەندی مادەی 140 مایەوەو لەڕێگەی قانونییەوە چارەسەر نەكرا.
عێراق نەبوو بەدەوڵەتی هەموو پێكهاتەكان، ئەگەر لەماوەی زیاتر لە80ساڵدا ئەو دەوڵەتە دەوڵەتی پێكهاتەی عەرەبی سوننە بووبێ‌‌و هەموو جومگە هەستیارەكانی لەلایەن ئەو پێكهاتەیەوە كۆنترۆڵ كرابێ‌‌و پێكهاتەكانی كوردو عەرەبی شیعە‌و كەمینەكانی لێ بێبەش كرابێ‌.

لەدوای رژێمی بەعسیشەوە پێكهاتەی عەرەبی شیعە هەوڵی ئەوەیدا لەڕێی حكومەتی بەغداوە كۆنترۆڵی هەموو وڵات بكات‌و پێكهاتەكانی تر پەراوێز بخات.
ئەوەش بووە هۆی ئەوەی كە عێراق نەبێتە دەوڵەتی هەموو پێكهاتەكان.
رووداوەكانی ئەم دواییەو كۆنترۆڵكردنی پارێزگاكانی موسڵ‌و سەڵاحەدین‌و چەند ناوچەكی تری سوننەنشین لەلایەن رێكخراوی تیرۆریستی داعش‌و كۆنە بەعسییەكان‌و هەرەسهێنانی سوپاو دەزگا ئەمنییەكان لەناوچانەدا، وەڵامدانەوەی سوننە پەراوێزخراوو فەرامۆشكراوەكان بوون لەدژی ستەمی حكومەتی مالیكی.
لەلایەكی ترەوە قوڵبونەوەی كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان‌و بەغدا لەچەن مانگی رابردوو و كۆنترۆڵكردنی ناوچە جێناكۆكەكان لەلایەن هێزی پێشمەرگەی كوردستانەوە، دەرخستنی دیوێكی تری كێشەكانی پێكهاتەیەكی تری ئەم وڵاتەیە.
هەموو ئەو پێشهاتە تازانە ئەو راستییەی بەرۆشنی دەرخست كە مۆدێلی حوكمڕانی دەوڵەتی عێراق كە مۆدیلێكی ئینگلیزی بوو زیاتر لە80 ساڵ بەئاگرو ئاسن بەڕێوەچوو، دواتریش ئەمەریكا بەشێوازێكی تری بەناو دیموكراسی درێژەی پێدا، مۆدیلێكی شكست خواردووە‌و ئەو دەوڵەتە نەیتوانی ببێتەچەتری كۆكەرەوەی هەموو پێكهاتەكان‌و دەوڵەتی هەمووان بێ‌.
ئەگەرچی ئێستا دەوڵەتێك لەسەر نەخشە هەیە بەناوی عێراق‌و بەشێك لەدەوڵەتان باسی پێویستی پاراستنی یەكپارچەیی ئەو دەوڵەتە ئەكەن!، بەڵام لەسەر ئەرزی واقع خاكی ئەو وڵاتە لەنێوان سێ‌ پێكهاتەی جیاوازدا دابەش بووە، ئەم سێ‌ پێكهاتەیە ئەوەندەی خاڵی ناكۆكیان هەیە، ئەوەندە خاڵی هاوبەشیان نییە كە لەدەوری دەوڵەتێك كۆیان بكاتەوە.

ئێستا ئەبێ‌ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بیر لەمۆدێل‌و شێوازێكی نوێی بەڕێوەبردنی ئەو پێكهاتانە بكاتەوە، كە لەگەڵ گیانی ئەم سەردەمەدا بگونجێ‌‌و جیاواز بێ‌ لەمۆدێلە كلاسیكییەكەی ئینگلیز.
ئەزموونی وڵاتانی فرەنەتەوە‌و فرەئایین‌و فرەمەزهەب، ئەو راستیەی سەلماند كە پێكەوەژیانی بەزۆر‌و بەزەبروزەنگ لەچوارچێوەی دەوڵەتێكدا تاسەر بڕ ناكات‌و بەخۆشی بێ‌ یاخود بەشەڕ دەبێ‌ كۆتایی دێ‌‌و ئەبێ‌ ئەو گەلانە چارەنووسی خۆیان دیاری بكەن.
لەدوای كۆتایی هاتنی جەنگی ساردەوە، نزیكەی چل گەلی ناودەوڵەتە زۆرەملێكان جیابوونەتەوە‌و دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان راگەیاندووە. لەوانە هەڵوەشانەوەی یەكێتیی سۆڤیەت‌و جیابوونەوەی 10 كۆماری سەر بەو ئیمپراتۆریەتە سورە.
هەروەها هەڵوەشانەوەی دەوڵەتی یۆگۆسلافیای فیدراڵ‌و دروستبونی شەش دەوڵەتی سەربەخۆ لەسەرخاكی ئەو دەوڵەتە فیدراڵییە. چەندین نمونەی دیكەی دابەشبوونی دەوڵەتەكان بۆ دوو دەوڵەت‌و زیاتر هەیە.

لەبەرۆشنایی ئەو راستیانەدا دەردەكەوێ‌ كەگەلان ناتوانن تاسەر‌و بەنابەدڵی لەناو چوارچێوەی یەك دەوڵەتدا پێكەوە بژین‌و رێگای جیابوونەوە‌و سەربەخۆیی دەگرنەبەر. ئەوەش بەتەنها گەلانی ژێر سایەی دەوڵەتە فاشل‌و دیكتاتۆرەكان ناگرێتەوە، بەڵكو گەلانی دیكەی ناو دەوڵەتە دیموكراسییەكانیش دەگرێتەوە، ئەوەتا گەلێكی وەك سكۆتلەندا كە زیاتر لە300 ساڵە لەژێر سێبەرو سەروەریی دەوڵەتی بەریتانیای لانەی دیموكراسییەتدایە‌و هەموو مافەكانی دەستەبەرە، كەچی ئەیەوێ‌ ئەمساڵ لەڕێی راپرسیی گشتییەوە جیابێتەوە‌و رێگەشی لێناگیرێ‌.

لەبەرئەوە هەقە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی چاو بەومۆدێلە كۆن‌و شكستخواردووەی عێراقدا بخشێنێتەوە كە بووە مایەی جەنگێكی درێژخایەن‌و خوێناوی نێوان پێكهاتەكان‌و خوێنرشتن‌و بەهەردانی سامانی وڵاتی لێكەوتۆتەوە.
بۆئەوەش ئەبێ‌ رێگە بەپێكهاتەكان بدەن بەشێوازێكی دیموكراسی‌و ئارەزوومەندانە چارەنووسی خۆیان دیاری بكەن‌و ئەوشێوازی حوكمە هەڵبژێرن كە دڵخوازی خۆیانە.

بەنیسبەت گەلی كوردستانیشەوە رێگەی پێ‌ بدەن ئەو نەخشە رێگایە هەڵبژێرێ‌ كە بەر لەزیاتر لە90ساڵ هەردوو كاربەدەستی باڵای ئینگلیز (مێجەر نۆئیل‌و چەرچڵ) پێیان رەوا بینوە كە رێگەی سەربەخۆییە.

تێبینی: ئەم وتارە لەژمارە 16ی گۆڤاری سپی میدیادا بڵاوكراوەتەوە.