ئیدی لەوكاتەوە پرسی گەلی كورد لەپرسێكی دانپێدانراوی نێودەوڵەتییەوە بوو بەپرسی ناوخۆیی ئەو دەوڵەتانەی كە كوردستانیان بەسەردا دابەشكرابوو.

لەو كاتەوە خەباتی نزیكەی یەك سەدەی گەلی كورد لەناو سنووری دەوڵەتە داگیركەرەكانی كوردستاندا هەر دروشم‌و ناوونیشانێكی هەبوبێ‌ لەگەوهەردا بۆ سەربەخۆیی‌و دامەزراندنی دەوڵەتی خۆماڵی بووە.

ئێستاش خەبات‌و تێكۆشانی گەلی كورد لەهەر چوار پارچەكەی نیشتماندا بەشێوازی جیا  بۆ بەدەستهێنانی سەربەخۆیی درێژەی هەیە.

كوردستانی باشور لەبەدەستهێنانی مافە نەتەوەییەكانی لەپێش پارچەكانی دیكەوەیەو سەرباری ئەوەی  بەشێكی فراوانی باشور لەساڵی 1992ەوە ئازادەو خاوەن حكومەت‌و پەرلەمانی خۆیەتی.

 لەساڵی 2003 شەوە بەشێك لەمافەكانی لەدەستوردا دانی پێدانراوە‌و وەك هەرێمێكی فیدراڵ بەفەرمی ناسێنراوە. بەشێكی تری ماف‌و خاك‌و دانیشتوانەكەی وەك ناوچە جێناكۆك لەناو تەلبەندی بڕگەكانی مادەی 140ی دەستوردا شەتەك درابوو.

لەدوای روداوەكانی ئەم چەند مانگەی رابردوو و دەستەبەسەراگرتنی داعش بەسەر بەشی زۆری ناوچەكانی سوننەنشیندا، زەمینەی ئەوەی رەخسا كە زۆرینەی ناوچەكانی مادەی 140 لەلایەن هێزی پێشمەرگەی كوردستانەوە كۆنترۆڵ بكرێت‌و بەشەكەی تری كوردستان بكەوێتە ژێر قەڵەمڕەوی پەرلەمان‌و حكومەتی كوردستانەوە.

چاوەڕِوانی زیاتر لە10 ساڵی گەلی كوردستان بۆ گەڕانەوەی ناوچەكانی جوگرافیای مادەی 140  لەرێی قانونەوە بۆ سەر هەرێمی كوردستان چاوەڕوانییەكی تولانی بێهوودە بوو. رێگەی دەستورو قانون ئەومافەی بەگەلی كوردستان نەدایەوە‌و ئەو مافە لەدووتوێی مادەیەكی دەستوردا قەتیس كرا‌و ئەوەی بە10 ساڵ بەقانون نەكرا بە زەبری هێزی ئەمری واقع جێبەجێكرا.

ئەزموونەكانی زیاتر لە 90ساڵی گەلی كورد لەگەڵ حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عیراقدا ئەو راستییەی سەلماند كە كێشەكانی ئەم گەلە لەرێی ئۆتۆنۆمی‌و فیدراڵییەوە چارەسەر نابێت‌و پێویستی بەوە هەیە وەك هەموو گەلانی دیكەی جیهان بەمافی چارەنوسی خۆی لەدامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆدا شاد بێ‌.

رێگاكانی گەیشتن بەسەربەخۆیی زۆرن، بەڵام  كورترین رێگا رێگای بەغدایە، بەوەی كە قەناعەت بە نوێنەرانی عەرەبی سوننە‌و شیعە بهێنرێ‌ كەرێگری لەدروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان نەكەن‌و پشتیوانی بكەن كە مایەی كۆتایی هاتنی كێشەكان‌و لەقازانجی هەردوو گەلی كوردو گەلی عەرەبدا دەبێت.

ئەزموونی  جیابوونەوەی باشوری سودان ئەزمونێكی زیندووە كە دەكرێ‌ سوودی لێوەبگیرێ‌، ساڵی 2005 عومەر حەسەن بەشیری سەرۆك سودان‌و جۆن گەرەنگی سەرۆكی بزووتنەوەی گەلیی رزگاری سودان رێكەوتننامەی نیفاشایان ئیمزا كرد بۆ دامەزراندنی سودانی نوێ‌ لەماوەی شەش ساڵی قۆناغی ئینتقالیدا، ئەگەر ئەوەیان بۆ نەكرا گەلی باشووری سودان لەرێی راپرسیی گشتییەوە چارەنووسی خۆی دیاری بكات.ئەوەبوو لەماوەی شەش ساڵی ئینتقالیدا نەیانتوانی تێزی سودانی نوێ‌ بەرجەستە بكەن. ئەوەبوو لەمانگی كانوونی دووەمی 2011 دا رێگە بەگەلی باشوری سودان درا لەرێی راپرسیی گشتییەوە بڕیاری دیاریكردنی چارەنووسی خۆی بدات‌و گەلی باشوری سودان بەراپرسیی چارەنووسی خۆی دیاری كردو بڕیاری سەربەخۆیی خۆی داو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پێشوازی لەو بڕیارە كردو دەوڵەتی باشوری سودان بووە 193 هەمین دەوڵەتی ئەندامی رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان.

گەلی باشوری كوردستانیش هەموو شێوازەكانی پێكەوەژیانی لەئۆتۆنۆمی‌و فیدراڵی لەعیراقی كۆن‌و تازەدا تاقی كردەوە، دەركەوت هیچ یەكێك لەو شێوازانە كێشەی نەتەوەیی ئەم گەلەیان پێ چارەسەر نەكرا.

لەبەرئەوە دوای تاقیكردنەوەی  هەموو رێگاكان بەگشتی‌و رێگای فیدراڵی عیراقی نوێ‌ بەتایبەتی، هەقە ئیدی سەركردایەتیی سیاسی گەلی كوردستان بەفەرمی پڕۆژەی خۆی بۆ سەربەخۆیی كوردستان پێشكەش بەدەزگا رەسمییەكانی عیراق بكات.

بێگومان بەجێگەیاندنی ئەو پڕۆژەیە قورسە، بەڵام موستەحلیش نییە. ئەگەر نوێنەرانی عەرەبی سوننە‌و شیعە رەزامەندی بۆ جێبەجێكردنی ئەو پڕۆژەیە بنوێنن، كۆمەڵگەی نێودەڵەتیش پەسەندی دەكات‌و لەكورترین رێگاوە كورد بەمافی سەربەخۆیی شاد دەبێت.

بەپێچەوانەی ئەو رێگەیەوە، گرتنە بەری هەر رێگەیەكی تر بۆ بەدەستهێنانی سەربەخۆیی گەلی باشوری كوردستان، سەرباری ئەوەی مافێكی رەوایە، بەڵام بەدیهێنانی زۆر قورسە‌و روبەڕووی كێشەی ئەوە دەبێتەوە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دانی پێدا نەنێت.

لەوچوار چێوەیەدا نموونەی كۆسۆڤۆ زیندووترین نموونەیە، گەلی كوسۆڤۆ لەساڵی 2008ەوە لەرێی پەرلەمانی وڵاتەكەیەوە یەكلایەنە‌و بەبێ‌ رەزامەندی دەوڵەتی سربستان سەربەخۆیی راگەیاندووەو زیاتر لە100 دەوڵەت دانی پێدا ناوە، بەڵام لەبەر ڤیتۆی روسیا تائێستا لەلایەن نەتەوەیەكگرتووەكانەوە بەفەرمی وەك دەوڵەت دانی پێدانەنراوە.

ئەوە لەكاتێكدایە كە گەلی كۆسۆڤۆ سێ‌ ساڵی پێش گەلی باشوری سودان بڕِیاری سەربەخۆیی دا، باشوری سودان هەرزوو لەلایەن نەتەوەیەكگرتووەكانەوە وەك دەوڵەت ناسێنرا، كەچی كۆسوڤۆ تائێستا بەفەرمی نەبۆتە دەوڵەت‌و ئەندامی نەتەوەیەكگرتووەكان.

لەبەر ئەوە هەوڵدانی سەركردایەتیی سیاسیی گەلی كوردستان بۆ داواكردنی سەربەخۆیی لەرێی بەغداو قەناعەت پێهێنانی براعەرەبە چاوڕەشەكان بەو داوایە، لەكورترین رێگاوە گەلی كوردستان دەكاتە خاوەن دەوڵەتی دڵخوازی خۆی.