پێویستە ئاماژە بەوە بكرێت،كە دوای سوتاندنی فڕۆكەوانە ئەردەنیەكە (مەعاز كەساسیبە)،لەلایەن رێخراوی چەتەڵیزمی توندڕەوی داعش، جەدەلێكی فیقهی ئاینی  قوڵ،كەوتە ناو زانا و بیریارو لێكۆلەرانی جیهانی ئیسلامی،بەشێوەیەك، پانتایی ڕووبەری هەموو سایت وگۆڤارو رۆژنامەو تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانی بەخۆیەوە سەرقاڵ كرد.
 
كە هەندێكیان زۆر بەتوندی ڕەتی دەكەنەوەو دەلێن : ئاینی ئیسلام و مێژوەكەی خاڵین ،لەم جۆرە بەربەریەتە،وە هەندێكی تریشیان دەڵین: پێویستە ڕاشكاوانەوە بوێرانە ئەوە بە خەڵك بلێین: بەڵێ شتیوا ،لە مێژووی ئیسلام ڕوویداوە ، ئەمەش بەهانەیەكی لۆژیكی داوەتە دەستی داعش،تاكو بونیاتی ئەو ئەو جۆرە وەحشیگەریەی ،لەسەر بونیات بنێت.

پێویستە بگوترێت،كە  ئەم جەدەلە فیقهیە،شتێكی تازە نی یە، لەناو دونیای ئیسلامدا،بەڵكو ڕەگێكی قوڵی لەمێژینەی هەیە،كە دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی خەلیفەكانی ڕاشدین.بەڵام بەهۆی دووبارە نەبوونەوەی سوتاندنی مرۆڤ لەو چەند سەدەیەی ڕابردوو،ئەم جەدەلە،كەوتبوە ژێر خۆڵی مێژووەو دیارنەمابوو،بەڵام دوای ئەوەی داعش ئەم نمایشە ڤیدیۆیەی ئەنجامدا،ئەم جەدەلە بەفۆرمێكی نوێوە هاتەوە ناو ساحەی ململانێی فەقیهەكان.
منیش وەكو باحیسێكی كورد،بەپێویستم زانی توێژینەوەیەك ،لەو بارەیەوە، پێشكەشی خوێنەرانی هەرێمی كوردستان بكەم،سەرەتا ویستم ئەوە بزانم ئایا داعش پشتی بە چ بنەمایەكی شەرعی وفیقهی بەستووە، بۆ ئەنجامدانی ئەو كارە.
بەڵگە قورئانیەكانی داعش بۆ سوتاندنی فڕۆكەوانەكە بەزیندووی:
یەكەم: ئایەتی (194)،لەسورەتی البقرە ،كە دەفەرموێ  قال الله تعالی:{فمن اعتدی علیكم فاعتدوا علیه بمپل ما اعتدی علیكم}. واتا: ئەگەر تەعەدداتان كرایە سەر،ئێوەش تەعەددایان بەكەنەوە سەر،بە هەمان شێوازی تەعەددا كردنەكەی ئەوان.
دووەم: ئایەتی (126) سورەتی النحل،كە دەفەرموێ: :{وإن عاقبتم فعاقبوا بمپل ما عوقبتم به}.واتا: ئەگەر سزادران،بەهەمان سزا،سزایان بدەنەوە.
سێ یەم: ئایەتی (40) لە سورەتی الشوری، كە دەفەرموێ:     :{وجزا‌و سیئە سیئە مپلها}. واتا: پاداشتی خراپە هەر خراپە خۆیەتی.



بەڵگە مێژوویەكان:
یەكەم: سوتاندنی كەسێك بەناوی (فوجائەی كوڕی سەلما)،لەناوچەی (بقیع) لە (مەدینە)، بە فەرمانی سەحابەی پێغەمەبەروخەلیفەی یەكەمی ڕاشدین ئەبەبەكری سدیق.
"دوای ئەوەی فوجائە،دێت بۆلای ئەبوبەكرو داوای لێدەكات،كە سوپایەكی پێبدات بۆئەوەی شەڕی ئەهلی (الردە) پێبكات،ئەبوبەكریش وادەزانێت مسلومان بووە و سوپایەكی پێدەدات.دوای ئەوەی سوپایەكەی پێدرا،هەرچی بەلایدا رۆشتبا دەیكوشت مسولمان با یان مورتەد پاشان دەستی بەسەر سەروەت وسامانیدا دەگرت.هەواڵ گەیشتەوە ئەبوبەكروفەرمانی كرد سوپایەك بچێت بەدوایداو بیگرێت،كاتێت دەسبەسەریاند كرد،بردیانەوە بۆ ناوچەی (بەقیع) لە (مەدینە)، هەردوو دەسیان،لەپشتەوە بەست و فڕییاندایە ناو ئاگرەوەوسوتا لەناو ئاگردا،بەشێوەیەك هەردوو دەست وقاچی بەسترابوونەوە." (1)
دووەم: سوتاندنی سەری (مالك بن نویرە) بەفەرمانی (خالد كوری وەلید): "خالدی كوری وەلید ئاگاداری مالكی كوڕی نویرەی كردەوەو پێی گوت: دەبێت زەكات بدەیت،چونكە زەكات هاوشانی نوێژە، مالكیش گوتی: ئەوە بۆچونی خاوەنەكەتانە (مەبەستی ئەبوبەكری سدیق بوو) ،خالدیش گوتی: ئەی خاوەنی تۆش نی یە، فەرمانی بە سەحابەیەك كرد،كەناوی (زیرار)بوو، گوتی: لە گەردەنی بدە،ئەویش لە گەردەنیداو كوشتی،ئینجا خالد فەرمانی كرد،كەسەری لەناو مەنجەڵێكدا بكوڵێنن،ئەوانیش وایان كردو خالدیش گۆشتی سەری مالكی خوارد، ئەو شەوە بۆ ئەوەی ،هەموو تیرە عەرەبە هەڵگەڕاوەكان بتۆقێنێت".(2).
وڵامی فەقیهو زانایانی ئیسلام بۆ جائیزنەبوونی سوتاندنی مرۆڤ بەزیندووی :
دیارە زۆربەی زاناو فەقیهەكانی ئیسلام هەرلەكۆنەوە سوتاندنی مرۆڤیان بە زیندووی بەكارێكی دوور لە ئاین زانیوە.
یەكەم:پشتییان بەستوە بەفەرمودەیەكی پێغەمبەر(د.خ) كە دەفەرموێت:
(بَعپَنا رسولُ اللهِ ﷺ فی بعپٍ فقال:(إن وجدتُم فلانًا وفلانًا فأَحْڕقُوهما بالناڕ). پم قال رسولُ اللهِ ﷺ حین أردنا الخروج: (إنی أمرتُكم أن تُحرِّقوا فلانًا وفلانًا، وإن النارَ لا یعژبُ بها إلا اللهُ فإن وجدتُموهما فاقتُلُوهما).(3)
"ئەبو هوڕەیڕە دەگێڕێتەوە و دەڵێت: پێغەمبەر  فەرمووی: بڕۆن ئەگەر فڵان وفڵانتان دەست كەوت،بیان سوتێنن بە ئاگر،كاتێك ئێمە ویستمان بڕۆین پێغەمبەر فەرمووی: ڕاستە من فەرمانم پێكردن،كە فلان وفلان بسوتێنن،بەڵام نابێت كەس بە ئاگر سزابدرێت،چونكە تەنها خوا بەئاگر سزایان دەدات، ئەگەر دەستان كەوتن بیان كوژن" (3).
بۆیە ئەو زانایانە دەڵێن: دیارە زۆر بە ڕوون و ئاشكرایی پێغەمبەر دەفەرموێت: نابێت كەس بە ئاگر سزا بدرێت،بۆیە بەهیچ شێوەیەك ئەم  سوتاندنەی داعش و هەموو ئەو سوتاندنانەی ،كە لە مێژووی ئیسلامدا  كراون، جائز نەبوون وپێچەوانەی فەرمانی پێغەمبەر بوون.
دووەم: ڕێژەیەكی زۆر زانایانی بواری فەرمودە دەڵێن: سەنەدی گێڕانەوەی ڕووداوی سوتاندنی (فوجائەی سەلما) بە فەرمانی ئەبوبەكری سدیق، كە ( عەلوان كوڕی داودی بەجەلی) گێڕاویەتەوە ، ڕاست نی یەو،دەڵێن: حافزی كوری حەجەر لە كتیبی (لسان المیزان) لە زاری بوخاریەوە دەلێت: عەلوان گێڕانەوەكانی نابەجێن.هەروەها دەلێن: عەقیلی لە كتێبی (الچعفا‌و الكبیر) دا، دەلێت: عەلوان كوری داود بە عەلوانی كوری داودی زاقولی بەناوبانگە،(زاقولی)ش واتا دز.ئینجا ئەم زانایانە دەلێن: چۆن گێڕانەوە ،لە پیاوی دز وەردەگیرێت؟!.(4)
سێ یەم: ئەو زانایانە دەلێن: گێڕانەوەی كوڵاندنی سەری مالك كوری نویرە بەفەرمانی خالدی كوڕی وەلید، گێڕانەوەیەكی ڕاست نی یە،چونكە (محمدی كوری حمیدی رازی) ئەم ڕوداوەی گێڕاوەتەوە،كە كەسێكی درۆزنەو،پێشەوا (كوڕی حەببان) لە بارەیەوە دەلێت: ئەو تاكە كەسە، كە شتەكان هەڵدەگێڕێتەوە"(5).
بۆچونی ئێمە لەسەر بابەتەكە:
یەكەم:من پێم وایە دەقەكانی قورئان و فەرمودە ڕاستەكانی پێغەمبەر پڕاوپڕن ،لە رۆحی لێبوردەیی و مرۆڤایەتی،ئەگەرچی لەهەندێكیاندا توندوتیژی دەخوێندرێتەوە،كە هەموویان لەوكاتانەدا گوتراون،كە مسولمانان لە جەنگ دا بوون، وە لەكاتی جەنگیشدا هیچ كەسێك مرۆڤ دۆست ولیبوردە نی یە بەرامبەر دوژمنەكەی. بۆیە من وای دەبینم: زۆر جار ،زانایایەكی ئیسلامی ،لە سەدەكانی ڕابردوو وئێستا ،كە دەروونێكی نەخۆشی هەیە یان عەقلێكی نەخۆشی هەیە،دێت ، عەقڵی نەخۆشی خویی یان دەروونی نەخۆشی خۆی ئاوێتەی مانای دەقەكانی قورئان وفەرمودە دەكات. بۆنمونە: پێغەمبەر زۆر بە راشكاوی و بەڕوونی لەم فەرمودەیەدا دەلێت: (نابێت كەس بە ئاگر بسوتێنرێت)،كەچی لەو سەرەوە (بەیهەقی) دێت و دەڵێت:پێغەمبەر لەم فەرمودەیەدا مەبەستی نەهیكردن نی یە، بەڵكو مەبەستی تەوازوعە،باشە تۆ بەڵگەت چی یە لەسەر ئەوەی ،كە پێغەمبەر مەبەستی نەهی كردن نی یە ،لەم فەرمودەیەدا،ئایا تۆ چویتە ناو دڵی پێغەمبەرەوە ،كەمەبەستی نەهی كردن نی یە؟ بۆیە زۆر جار، بەپێی بەرژەوندی سیاسی وكۆمەڵایەتی تەندوتیژی شەرعێنراوەو كراوەتە بەشێك لە ئاین.
دووەم:هەردوو ڕوداوی سوتاندی ( فوجائەی سەلما و كۆڵاندنی سەری مالكی كوری نویرە) ، ئەگەر راست بن یان ناراست، چونكە هەردووكیان بە ئیعتبار وەردەگیرێن، بەڵام گریمان ڕاست بوون، ئایا قاعیدەی فیقهی ئیسلامی لە سەحابەكان وەردەگیرێت، بێگومان نەخێر، بەڵكو تەنها، لە قورئان وفەرمودەی پێغەمبەر وەردەگیرێن.
سێیەم: ئەوەی داعش كردی ودەیكات هەم لەسەر بڕین و هەم لە سوتاندنی مرڤەكان بە زیندووی ،من  پێم وایە مەبەست لێی،تەنها  ئیرهاب وترس و تۆقاندنی خەڵكە،واتە جۆرێكە، لە شەڕی سۆسیۆلۆژی، دژی نەیارانی خۆی.نەك پەیرەوكردنی بنەماكانی ئاینی ئیسلام.
چوارەم: سەبارەت بەو ئایەتانەی ،كە داعش بنەمای حوكمی سوتاندنی فرۆكەوانەكەی لێوەرگرتوون،من  وای بۆدەچم : مەفهومی هەموو ئایەتەكان بریتیە لە تۆڵەكردنەوە بەو شێوەیەی، كەزوڵمت لێ دەكرێت. ئینجا داعش دەڵت: ئێمە بە فرۆكە دەسوتێنرێین كاتێك بۆمباران دەكرێین،بۆیە ئێمەش لەسەر بنەمای ئەو ئایەتانە،ئەو فرۆكەوانەمان سوتاند.بەڵام من دەپرسم :ئایا تا ئێستا هێزە دلێرەكانی پێشمەرگە یان هاوپەیمانان، هاتوون ، داعشێك بخەنە ناو قەفەسێك و لەشێوەی فلیمێكی هۆلیودی سینەمایی ،بەزیندووی بیسوتێنن و بەگرتەی ڤیدیۆیی نیشانی جیهانی بدەن؟ّّ!!! بێگومان تائێستا شتیوا ڕووی نەداوەو ڕووش نادات.
كۆتایی:
من پێم وایە:یەكەم:  ئەوەی داعش دەیكات وكردوویەتی،جگە لە نمایشكردنی دەروونێكی نەخۆش وعەقڵێكی نەخۆش هچی تر نی یە.
دووەم: پاشان داعش تەنها بەمەستی ئیرهاب وتۆقاندن و ترسە،نەك پەیرەوكردنی بنەماكانی ئاین.
سێیەم: سەرچاوەكانی مێژووی ئیسلام پڕن لە كۆمەڵێك ڕووداوی نامرڤانە ئینجا ڕاست بن یان هەڵ بەستراو، ئەوانەی ،كە پێیان وایە ئەم ڕوداوانە هەڵبەستراون، پێویستە هەرچی زووە،پاكسازیان تێدا بكرێت، بۆئەوەی چیتر، مرۆڤی دەروون نەخۆش وعەقڵ نەخۆش و توندوتیژ بەرهەم نەهێنن یان گیرۆدەنەكەن بەخۆیانەوە.
------------------------------------------------
(1). ابن كپیر، البدایە والنهایە، ج7،ص 161، گ1، دار ابن هیپم، مصر.تأریخ الگبری،2،ص492.
(2). ابن كپیر، البدایە والنهایە، ج7،ص 161، گ1، دار ابن هیپم، مصر
(3) البخاری، صحیح البخاری، ج3، ژمارە 3016.
(4) ملتقی أهل الحدیپ ،نێت
(5) ملتقی أهل الحدیپ، نێت.